26.С.Қирабаев – сыншы.

Білім саласына, әдеби-мәдени және ғылыми ортаға танымал Серік Смайылұлы Қирабаев – бүгінде ел ақсақалы, әдебиеттану абызы дәрежесіне жеткен тұлға.Әдебиет, мәдениет және білім саласы мамандары үшін «академик Қирабаев» атанған абзал азаматтың кемі алпыс бес жылдан асатын шығармашылық дәуірі ұлтымен бірге жасап, халқының рухани тағдырымен бірге өріліп келеді десек жаңылыспаймыз. Серік Қирабаевтың шекпенінен шыққан шәкірттерінің бірі ретінде қарт ҚазПИ-дің ескі ғимараты мен сықырлаған парталары елестейтін тәтті түсімізде ол кісіні «ағай!» деп ағаласақ та, өңімізде «академик Қирабаев» деп мақтанатынымыз рас. Қазір ғылым талабының қиюы қашты ма, әлде адамдардың біліми талғамы әлсіреді ме, әйтеуір «мәртебелі академия» дегенді де, «ҚР ҰҒА» дегенді де ұмыта бастағандаймыз.Қарапайым ше­неу­нік пен PhD үміткерлеріне түсінікті болсын, біздің Серік ағай – Қаныш Сәтбаев құрған академияның академигі.ҚР ҰҒА – Қазақстан Республикасы Ұлт­тық ғылым академиясы.Яғни, ғылым­ның тасы өрге дөңгелеген кезең акаде­миясының мүшесі.Асылы, академик С.Қирабаев – бақытты ғалым.Өйткені, ол қиындықты да, қиындықтан сабақ алған кезеңді де, сол сабақтың кеңес заманы мен тәуелсіздік тұсындағы қызығын да, шыжығын да көрді және көріп келеді.Ғалым осы үде­рістің бәрін әдебиет аясында қарас­ты­ра­ды.«Әдебиет – ұлттық мәдениеттің бір са­ласы.Оның дамуы ұлттың тілімен, ділімен, ұғым-түсінігімен, парасатымен, дүниетанымымен тікелей байланысты.Осының бәрі көркем туынды арқылы көрініп, халықтың санасына сіңген, оның рухани өмірін қалыптастырған.Әдебиет туралы ғылым көркем әдебиеттің осы жолдағы ізденісін, ойлау мен бейнелеудің жолдарын жинақтайды, қорытындылай­ды», дейді ғалым. Кейде «XX ғасыр әдебиеті мен әде­биеттануы несімен ерекшеленеді?» деген сұрақ қойыла қалса, оған: «Аталған ға­сыр таланты терең, қабілеті ерен ақын-жазушыларды шығарып қана қоймай, көр­кемөнерді түптеп зерттей алған әде­биетшілерді дүниеге әкелді» деп жауап қайырып жатамыз. Әдебиет – арғы ға­сыр­лардан жеткен сөз болса, әдебиетші – сол ғасырдың сөзі.Ұлт руханиятында әде­биетті жеке-дара зерттеу нысанасы етіп қарастыру XX ғасырдың басынан Ә.Бөкейхан мен А.Байтұрсынұлы бастаған Алаш тұлғаларының еңбегінің арқа­сында ғылым арнасына түсті.Оның буыны беки бастаған кезі – 20-жылдар болса, қаз-қаз тұрып, алға адымдаған шағы – 50-60 жылдар.Ұлт пешенесіне жазылған тағдыр солай болған шығар, әдебиет зерт­теуді ғылым арнасына түсірген Алаш зиялыларының бәрі дерлік 30-жылдары тоталитаризм құрбаны боп кете барды.Ал бұл саланы қалыптастырған олардан кейінгі екі буынға әкімшіл-әміршіл жүйе жағдайында жұмыс жасау оңайға түс­пе­ді.Оның үстіне соңғыларының балалық шағы – қазақты жаппай қырған ашар­шы­лық жылдарына, жасөспірім-бозбала кезі – фашизмге қарсы соғыс уақытына тура келді.Яғни, олар балалық бал дәуре­ні­мен, қамсыз бозбала шағымен амалсыз ерте қоштасты.Бұларды еңбек ерте есейтті.Сондықтан да осы толқын «руханияттың еңбекторысы» деген теңеуге әбден лайық.

27.Р.Бердібаев – сыншы.

Р.Бердібай 1927 жылы 2 желтоқсанда Оңтүстік Қазақстан облысындағы Түркістан ауданының Көкіш ауылында өмірге келген.Түркістан педагогикалық училищесін бітіріп, Қызылорда педаго¬ги-калық институты мен Қазақ Мемлекеттік университетінде оқыған.Р.Бердібай 34 жыл бойы Алматы қалалық қазақ әдебиеті мен өнері халық университетінің ректоры міндетін қоғам¬дық негізде атқарды.1961 жылы «Қазіргі қазақ рома¬нын¬дағы сюжет проблемасы» тақырыбында кандидаттық, 1970 жылы «Қазақ романдарының негізгі теориялық проблемалары» бойынша докторлық диссертация қорғады. XX ғасырдың елуінші жылдарынан бастап, әдебиеттің сыншысы болған ғалымның 1967 жылы шыққан «Роман және заман» атты зерттеу еңбегі де уақытында аса жоғары бағаланған. Қазақ романының теориялық мәселелерін зерттеудегі соны тұжырымдары ғалымның ғылымдағы ерекше келбетін танытып т ұрады.1971 жылы “Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы», 1973 жылы «Дәстүр тағлымы» атты кітабы жарық көреді. 1975 жылы «Қазақ романы», 1976 жылы «От легенды к роману», 1977 жылы «Ғасырлар толғауы», 1979 «Қазақ тарихи романы», 1985 жылы «Замана сазы» жазылған екен. Қазақтың көркемдік ойлау жүйесінің кемелдігін танытатын қазақ романының жанашыры болған ғалымның терең танымы қазіргі күні таң қалдырғандай. Ұлы ғұлама М.Әуезовтің шәкірті болғанын тәңірдің сыйындай көретін ғалым М.Әуезовтің әдебиеттану ғылымындағы өзгеше ұстанымын ерте бастан дұрыс таныған. Қазақ романын зерттеуде осы ұстанымды темірқазық етіп отырған.1997 жылы жарияланған «Мұхтар шыңы» монографиясында өз зерттеулерінің сырын ашқандай болады.Әуезовтің жолымен халықтың ұлттық санасын оятаттын тарихи көркем шығармалар екеніне толық ден қояды. «Көптеген халық өз тарихын тарих оқулықтарынан емес, тарихи романдар арқылы таниды»,- деп, өзінің тарихи романдарды ерекше назарға алу себебін түсіндіргендей. Құрғақ насихаттан гөрі тарихи романдардың ұлт санасын көтерудегі ролін танығандықтан, студенттерге Тарихи роман деген атпен арнайы дәріс өткізуді қолға алып, оның оқулығын да жазып шығарды.«Тарихи роман» оқулығы 1997 жылы жарық көрді.Р.Бердібай дәуірдің жазушы шығармашылығына тигізер әсері, сюжет пен мінез, замандас бейнесі, жанр сипаттары жайлы терең толғамды тұжырымдар жасап, мақалалар жазды. Ғалымның «Сарқылмас қазына», «Кәусар бұлақ», «Эпос – ел қазынасы», «Жыршылық дәстүр», «Қазақ түркі эпостарының мәселе-лері» сияқты күрделі зерттеулері қазақ халқының аса бай эпостық мұра-сының мәселелерін зерттеуге арналды. Ол «Қазақ тарихи жырларының мәселелері», «Фольклор шындығы», «Қазақ фольклористикасының тарихы», «Қазақ фольклорының поэтикасы», «Қазақ фольклорының типологиясы» секілді іргелі академиялық зерттеулердің жазылуына жетекшілік жасады, осы зерттеулердің негізгі тарауларын жазысты.

28 С. Әшімбаев – сыншы.Орыс әдебиетінің бағына туған Писарев секілді құйрықты жұлдыздай жарқырап жанып, ағып түскен жарықтарымыздың бірі – қазақ мәдениеті мен әдебиетінің дамуына, ұлттық сананың өсуіне үлкен үлес қосып кеткен асылымыз Сағат Әшімбаев еді.Саңлақ сыншы Сағат әдебиет әлеміне алғаш аудармамен келді. Ол 1966 жылы Мәскеудің “Прогресс” баспасынан шыққан “Афоризмы” атты әлем ақыл-ой алыптарының даналық сөздері болатын. “Сын мұраты” (1974) атты тырнақалды туындысы үшін 1976 жылы Жастар сыйлығының лауреаты атанды.“Талантқа тағзым” (1982), “Парасатқа құштарлық” (1985), атты сын кітаптарын жұртшылық жылы қабылдады.Өзі өмірден өткен соң “Шындыққа сүйіспеншілік” (1993) атты еңбегі жарық көрді.Аталған еңбектердің әдеби, ғылыми айналымнан түспей, әркез сұранысқа ие болуы Сағат есімінің сан ғасырларға баратынының, артында қалған мұрасының өлмейтіндігінің айқын айғағы.Сағат әсіресе үш ұлыны пір санапты, ардақ тұтыпты.Шығармаларын талдап, желісіне арқау болған алуан түрлі оқиғалардағы ұлттың ұлылығын, халқының қасиетін бір арнада тоғыстырып, биікке көтеріпті. Олар – данышпан Абай, ұлы Мұхтар Әуезов, қара сөздің хас шебері Ғабит Мүсірепов.“ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ халқы сана-сезімі оянуының бұрқ еткен ең айқын көрінісі – Абай поэзиясы. Ұлттық сана-сезім оянуының басы Абай…”, – дейді Сағат. С. Ә. саналы ғұмырында қадірлеп өткен Ғабит Мүсіреповтің шығар¬машылығын сөз еткенде, болмыстағы бояу мен атаудың сан түрлі болатынын, бірақ солардың түп атасы жеті түрлі, атап айтқанда ақ, қара, көк, жасыл, қызыл, қоңыр, сары дейді де, бұлардың бәрі қай заманда да өз түр-түсін сақтап келе жатқанын, өзгермейтінін ескертеді. Ол: “Әдебиет – ардың ісі” деген сөз. Сол ардың ісіне адалдық танытқан азаматтардың бірі – Сағат Әшімбаев. Қазақ әдебиеті сынына алғаш философиялық бояу дарытқан да осы Сағат Әшімбаев болатын.Төл әдебиет сынымызда Сағат салған сара жол сайрап жатыр. Т. Ахтановтай қазақ әдебиетіндегі орны бөлек, қайталанбас қаламгердің сан қырлы шығармашылығының тереңіне бойлайтын бұл кітаптың басты құндылығы – жазушы портретінің бүгінгі тәуелсіз санамыздың, тәуелсіз танымның биігінен сомдалғандығы. Сыншының бұл жолы да қаламгер туралы өзіне дейінгі жазылған дүниелерді қайталамай, Т.Ахтанов қаламынан шыққан: “Қаһарлы күндер”, “Махаббат мұңы”, “Дала сыры”, “Боран”, “Ант”, “Шырағың сөнбесін”, “Күй аңызы”, “Жоғалған дос” сияқты көркемдік жаратылысы бөлек шығармалардың суреткерлік болмыс-бітімін, ең бастысы осынау туындылардың қазақ руханияты мен ұлттық мүдде тұрғысынан қандай олжа салғандығын тереңнен тартып сөз ететіндігі айрықша көзге түседі. Бір ерекшелігі, сыншының әдеби-эстетикалық талдаудың тосын, әрі қызықты, әрі өнімді көрінетін әдісі – Тахауи Ахтановты Ахтановтың өз көзімен ашуға ұмтылуы әсерлі шыққан.

29. М.Қаратаев – сыншы.

Ғалым-сыншы М.Қаратаев - жиырмадан астам әдеби сын, зерттеу кітаптарының, әлденеше жүздеген мақалалардың авторы.Ғалым-сыншы М.Қаратаевтың «Туған әдебиет туралы ойлар» (1958 ж.) атты мақалалар жинағы оған филология ғылымының кандидаты ғылыми атағын алып берген болатын.Одан кейін бірінен соң бірі жария-ланған «Жыр қанатында» (1959 ж.), «Өнерпаз болсаң, арқалан» (1960 ж), «Шеберлік шыңына» (1963ж.), «Эпос¬тан эпопеяға» (1969ж.), «Әдебиет және эстетика» (1970ж.), «Ізденіс іздері» (1984ж), т.б. кітаптары - қазақ әдебиеттану ғылымының қазынасын молайтқан бағалы еңбектер. «Сынның дәрежесі – жалпы әдеиеттік ілімнің дәрежесін көрсетеді», - дейді Пушкин. Отызыншы жылдарда қазақ әдебиеті сынында мамандаған сыншылдар легі көріне бастады. М.Қаратаев “Қазақ әдебиетіндегі сынның міндеттері” деген баяндамасын оқыды. Қазақ әдебиет сынының туу, қалыптасуы туралы ғалым-сыншыларымыз әртүрлі пікірлерді ортаға салған.М.Қаратаев “Қазақ әдебиетінде сынның белгілі орын алуға ұмтылуы тек кеңес өкіметі тұсында, айналасы осы 10-15 жылдың ішінде.Қазанға дейін бізде сын атаулының болмауы тіпті заңды нәрсе” — десе, ғалым Е.Ысмайылов “Біздегі әдебиет сыны мен әдебиет тану ғылымы тек совет дәуірінің жемісі, бұрын сыншылдық, әдебиетшілік дәстүрі мүлде жоқ, тыңнан туып жасалған” — деп тар шеңберден шыр айналып, тереңнен қазбаған.Оған белгілі дәрежеде үстем көзқарас, яғни орыс елінің тарихынан асып түсер, ерте пайда болар құбылыстар болмауы керек дегенді қызыл сөзбен тұмшалаудың салдары себепші болғанын жоққа шығармау керек.Алайда 60-жылдардағы “жылымықта” жаңаша толғаулар айтыла бастады.Соның нәтижесінде ғалым Т.Кәкішұлы сынның қайнар көзі ауыз әдебиетінде жатқанын айтып, оның қанаттануын Шоқаннан, Ыбырайдан, Абайдан таратқан.Сыншылық пен ғалымдықтың тұ¬тасқан сапаларын бойға сіңіру, әрине, қаламгерлік шығармашылық қабі¬летпен, автордың терең білімдар-лығымен тығыз байланысты. М.Қаратаевтың әдеби-сыншылық еңбек¬теріне тән басты сипаттардың қата¬рында жинақтаушылық, теориялық тұжырымдарының тиянақтылығы, тереңдігі, қазақ әдебиетінің тари-хындағы кесек туындыларды жанр табиғатына орай талдай білушілігі, фольклор мен әдебиетке тән ортақ және айырым белгілерді, жеке қалам-герлердің шығармашылық шебер¬лігін, кемшіліктерін дәл бағалай білетіні - әдебиетті сүйетін барша оқырмандарға мәлім.