4. Салықтарды белгілеу салық салудың негізгі актісі ретінде. Салықты белгілеу ұғымы. Салықты белгілеу субъектісі және нысаны. Салықты белгілеу тәртібі.

Салыктарды белгілеу элементтеріне белгілеу субъектісі, бслгілеу нысаны және белгілеу тәртібі жатады. Салыктарды белгілеудің конституциялык кағидаттары: салықтарды белгілеу және жою кезіндегі мемлекет билігінің заң шығару тармағының үстемдігі; салықтарды белгілеу кезінде зандыкты сактау; салықтык заңнаманың конституцияға сәйкес болуы; салықтарды төлеу міндеттілігі; мемлекеттің салықтык қызметінің бұқаралылығы және жариялылығы болып табылады.

Салық органдарының негізгі міндеттеріне:

1) өз күзыреті шегінде мемлекеттін экономикалык кауіпсіздігін қамтамасыз ету;

2) салықтардың, алымдардың, кедендік және басқа да мін-детті төлемдердің тиісті бюджеттерге түсуін камтамасыз ету;

3) мемлекеттін фискалдық саясатын калыптастыруға қатысу және осы саясатты іске асыруға ат салысу;

4) халыкаралык салык, салу мәселелерін тиісінше шешуге байланысты халыкаралык салыктық кұкыктык қатынастардың белсенді катысушысы мәртебесіне ие болу жатады.

Салықтарды жоғарғы өкілді орган шығарған заңның негізінде тек мемлекет белгілейді және ол Қазақстан аумағында жүретін салықтарды енгізу және олардың төлеушілерін, салық салу объектісін, мөлшерлері мен төлеу мерзімін дәл көрсетеді. Салықтар белгілі кезеңде, яғни салық жылы ішінде салық салу объектісінен бір мәрте ғана алынады. Салықтарды белгілеу кезінде жеңілдіктер беру мәселелері қоса қарастырылады. Кейде, заңда көзделген жағдайда жергілікті міндетті төлемдердің алыну тәртібін, мөлшерін белгілеу жергілікті өкілді органдарға жүктеледі. Айта кететін тағы бір жайт, салық салу объектілерін заңға негіздеп айқындау тек шаруашылық, кәсіпкерлік қызмет-пен айналысатын, табыстары мен мүліктері және көрсететін қызметтері бар субъектілерге ғана катысты болады,

Алымдарды белгілеу де мемлекет тарапынан, жоғарғы өкілді орган шығарған нормативтік кұкыктық актінің негізінде жүзеге асырылады. Дәлірек айтсақ, алымдарды белгілеудің жалпы принциптерін Казакстан Республикасының Парламенті айкындаса, ал олардын нақты ставкаларын әкімшілік-аумактық кұрылыстардын. ерекшеліктері мен экономикалык жай-күйлерін есепке ала отырып белгілеу Казақстан Республикасының Үкіметіне немесе жергілікті өкілді органдар — мәслихаттарға жүктелуі әбден мүмкін.

Баждарды белгілеу тек Казақстан Республикасының Парламенті арқылы, ол кабылдаған зан негізінде жүзеге асырылады. Баж алу объектілері мемлекеттін арнайы мамандандырылған органдары керсететін немесе жасайтын зани және басқа да ма-ңызы бар белгілі бір кызметтер болып табылады және сол қызметтерді пайдаланған заңды және жеке тұлғалар баж телеушілер болып есептелінеді. Баждардың өзіне тән касиеті акылы болып келеді немесе біршама баламалы деген термин қолданылады.

Салыктарды, алымдар мен баждарды, сондай-ак басқа да міндетті төлемдерді алуды тікелей салык органдары жүзеге асы-рады. Салык органдары Қазақстан Республикасы Кдржы ми-нистрлігінің Салык комитетінің облыстардағы, аудандардағы мемлекеттік салык органдарынан тұрады. Салықтарды алу, яғни төлеу занда, Қазакстан Республикасы Үкіметінің, сондай-ак салық органдарының нормативтік күкықтык және нүскаулык актілерінде көзделген мерзімде жүргізіледі. Салык органдары салық телеушілер мен салык салынатын және салык салуға байланысты обьектілердін есебін уақтылы алу нәтижесінде са-лықтық міндеттемелердін мерзімінде орындалуына жағдай жа-сайды.

4-тақырып. Салықтық құқық құқықтық құрылым ретінде.

Дәріс жоспары:

1. Салықтық құқықтық ұғымы және пәні. Салықтық қүқықтық құқық жүйесіндегі орны, салықтық кұқықтың басқа құқық салаларымен аралық қатынасы. Салықтық құқықтық жүйесі. Салықтык құкықтың негізгі институтарының жалпы сипаттамасы. Салықтық құқықтың қайнар көздері.

2. Салықтык құқықтағы қүқықтық реттеу әдістері: императивтік және диспозитивтік. Салықтық құқықта құқықтық реттеудің диспозитивтік әдісін қолдану ерекшеліктері. Салықтық шарт және оның ерекшеліктері.

3. Салық заңнамасы салықтық құқықтың қайнар көзі ретінде. Салық туралы заңнаманың даму тарихы. Заңға тәуелді нормативтік құкықтық актілер салылтық құқықтың қайнар көзі ретінде.

4. Халықаралық шарттар салықтық кұқықтың қайнар көзі ретінде. Халықаралық шарттарды жасасу тәртібі. Халықаралық шарттардың түрлері.

1. Салықтық құқықтық ұғымы және пәні. Салықтық қүқықтық құқық жүйесіндегі орны, салықтық кұқықтың басқа құқық салаларымен аралық қатынасы. Салықтық құқықтық жүйесі. Салықтык құкықтың негізгі институтарының жалпы сипаттамасы.

Салық құқығын екі түрлі аспектіде қарастыруға болады: Құқық саласы ретінде және құқықтық ғылым саласы ретнде. Салық құқығы бұл салық салу аумағындағы қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.

Салық құқығының нормалары мемлекетте салықты кім жинайтындығын, кім оны төлейтіндігін, қандай органдар бақылау жүргізетіндігін көрсетеді. Салық құқығын салықтық құқықтық нормаларды жүзеге асыру нәтижесінде құрылады.

Салық құқығының пәні салық құқығы және салық салу туралы білімдердін жүйесі болып табылады.

Ғылым пәні қандай объектіні оқып үйрену қажеттілігін көрсетсе пән әдісі қандай тәсілдер арқылы берілген объект зеттелуі қажеттігін көрсетеді.

Салық құқығының әдістері: Формальді-догматикалық әдіс, басқа ғылымдврға жүгіну әдісі, салыстыру құқықтық зерттеу әдісі, нақты социологиялық зерттеу әдісі, салыстырмалы тарихи әдіс, тану әдіс.

Салық салу пәні бұл салықтық міндеттемелердін пайда болуы мен байланысты мүліктік және материалдық емес игіліктер. Салықты алуды қайнар көзі табыс болып табылады.

Мемлекеттің салықтық құқығы әркашанда мынадай екі негізге:

1) экономикалык салыктық тиісті іс-қимылдар мен қатынастарды регламенттейтін Қазақстан Республикасының Конституциясына және салыктык заңнамаға;

2) салық салу жүйесінін ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуінің халықаралық құқықтық стандарттарына сүйенеді.

2. Салықтык құқықтағы қүқықтық реттеу әдістері: императивтік және диспозитивтік. Салықтық құқықта құқықтық реттеудің диспозитивтік әдісін қолдану ерекшеліктері. Салықтық шарт және оның ерекшеліктері.

Салықтық-құқыктық реттеу әдістері салық салу саласы мен тиісті салыктық қатынастар аясындағы салықтық іс-кимылдар мен оқиғаларға қатысты, сондай-ақ белгіленген тәртіптер мен негіздерге байланысты мемлекетгік өктем билік-императивтік әдіс және келісімді, шартты-диспозитивтік әдіс түрінде қолданылады.

Мемлекеттің салық жүйесінің ұйымдастырылу құрылымы императивтік сипатта болатындықтан салықтык құкық аясын-да кебінесе императивтік әдіс пайдаланылады.

Осы императивтік салыктық-кұкыктық реттеу әдістері мына:

1) салық салу саласындағы салық төлеушілер мен өзге де катысушылардын. мінез-құлықтары мен қажетті іс-әрекеттері мемлекет тарапынан (әдетте уәкілетті мемлекеттік органдар) кабылданған нормативтік және жекелей салыктық-кұкыктык актілердің әмірлі-биліктік нұсқамаларымен шартталынған;

2) салық төлеушілер мен салық органдарының және өзге де қатысушылардың нормативтік құқыктық актілерде көрініс тапқан мемлекеттін биліктік нұскамасын орындаудан бас тартуға хақылары жок;

3) салықтық қатынасқа катысушы салык төлеушілер мен салык органдарының өзара кұкыктары мен міндеттері мемлекеттің биліктік нұсқамасының және тиісті нормативтік кұкык-тық актінін негізінде нақты әрі мұқият белгіленген;

4) мемлекеттің биліктік нұскамасы мен өзге де салыклық міндеттерін орындау мәжбүрлеу механизмімен қамтамасыз етілуіне орай тиісті салықтык міндеттемелерді мәжбүрлеп орындату уәкілетті мемлекеттік орган тарапынан біржақты әмірлі түрде не болмаса сот арқылы жүзеге асырылады.

Міне, мемлекет тарапынан салықтарды белгілеу және оларды мәжбүрлеу арқылы қайтарымсыз-баламасыз алу барысында қолданылатын императивтік әдіс осы салықтық құқық аясында таза түрінде көрініс табады. Салыктарды келісімсіз, қайтарымсыз-баламасыз, мәжбүрлеп алу салық төлеушілердін материалдық жай-күйлері мен мүдделеріне нұқсан келтіргенімен бұл ретте императивтік әдістен басқа әдісті колдану мүмкіндігі болмайды.

Алайда, мемлекеттің салықтық кызметінің аясында әлсін-әлі пайдаланылатын (пайдаланылуы ыктимал) диспозитивтік (келісімді) әдістің бар екенін жоққа шығара алмаймыз.

Осы диспозитивтік кұкыктык реттеу әдісінің мынадай өзіне тән белгілері болады:

1) салықтық қатынастағы тараптардың құқыктары мен міндеттері осы қатынастарды реттейтін салықтық заннамалық актілерінің және жазбаша шарт нысанында ресімделген екі жактың келісімінің негізінде қалыптасады;

2) осыған орай салыктық кдтынастар шартты сипатта болады және тараптардың екі жақтық міндеттемелерін білдіреді;

3) мемлекеттің салык, төлеушіге тигізетін реттсуші ықпалы тек біржакты-өктем мәжбүрлеу нысанында ғана емсс, сонымен қатар экономикалык стимулдар мен материалдық мүддслеу арқылы қызықтыру (ынталандыру) нысанында көрініс табады;

4) диспозитивтік кұкықтык реттеу әдісінің кемсгімен реттелінетін салыктык катынастардың заңи нысаны болып табылатын салықтық шарт екі тараптың өзара кұкыктары мен міндеттерін туындатады;

5) салык органдары мен салык төлеушілердің құкықтары мен міндеттері аздап болса да теңестірілген және шарт сипатындағы жауапкершілікпен толықтырылуы мүмкін.

Мәселен, осы айтқандарымызға байланысты жер қойнауын пайдаланушылардын мемлекетке төлейтін бонустарын алсақ. Қол қойылатын бонус және коммерциялықтабу бонусы болып бөлінетін бұл арнаулы төлемдердің ставкалары мен түпкілікті мелшерлері және төлеу мерзімдері мен тәртібі тек келісім-шарт негізінде айкындалып, белгіленеді.

Диспозитивтік әдіске катысты тағы бір жәйтті мысал ретінде айтуға болады. Белгілі бір салык төлеуші мен салық органдары-нын (басқа да уәкілетті мемлекеттік органдардың катысуы мүмкін) арасында жасалған инвестициялық салықтык келісім-шарттың талаптарына сай және инвестициялык жобалар (бағ-дарламалар) шеңберінде жанд өндірістер күрған, жүмыс істеп түрғандарын үлғайтып, жаңартқан және басқа да тіркелген активтерді жаңадан пайдалануға енгізген (енгізетін) салық телеушілерге сол келісім-шартқа сәйкес инвестициялық салық преференциялары (әдетте корпорациялык табыс салығы, жер салығы және мүлік салығы бойынша) беріледі.

Сонымен, салықтық қатынастарды кұқықтык реттеу салықтық кұкық субъектілерінің кұкыктык мәртебелерін айкындауды, салықтық заңи фактілерге байланысты салыктык құқықтык қатынастардың туындауын, сондай-ак салықтык катынастарды құкықтык реттеу негізінде жаткан салық зандарының императивтік, ұйымдастыру-кұрылыстык және диспозитивтік нормаларын колдануды камтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің және оның уәкілетті органдарының ұйымдастыру кызметтері болып табылады.

Осы диспозитивтік және императивтік салықтық, кұқыктық нормалар мемлекеттің кірісін (бюджеттерін) қалыптастыратын салықтар мен өзге де бюджетке төленетін міндетті төлемдерді белгілеу және алу, сондай-ак салыктық міндеттемелердің тиісінше орындалуына мемлекеттік салыктык бакылау жүргізуге атсалысады.

Бұл ретте басты көрініс салықтык құкыктық қатынастардың материалдык объектісі тиісті бюджеттің салыктык, кірісін қалыптастыратын ақшалай нысандағы (кейде заттай нысандағы) салык тәлемінің сомасы екеніне көзіміз жетіп отыр. Демек, материалдык салықтық қатынастар аукымындағы салыктық нысандардын акша қаражаттары транзиттік сипатта мемлекетгік бюджет кірісіне келіп түседі. Сондықтан, салықтық құкыкты бюджеттік қүкықтың, онын ішінде ерекше белімінін айтулы «Бюджеттің кірістерін кұқыктык реттеу» атты институтына баға жетпес қызмет көрсететін бюджеттік құқықтың ерекшеленген институты деп те тұжырымдауымызға болады.

3. Салықтық құқықтың қайнар көздері. Салық заңнамасы салықтық құқықтың қайнар көзі ретінде. Салық туралы заңнаманың даму тарихы. Заңға тәуелді нормативтік құкықтық актілер салылтық құқықтың қайнар көзі ретінде.

Салықтық құкыктың дерек көздеріне кұзыретті әрі уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан салық жүйесіне және салык салуға байланысты шығарылған (қабылданған), құрамдарында салықтық құқық нормалары бар заңнамлық актілер мен заңға тәуелді нормативтік құкықтық актілер жатады.

Бүгінде, салыктық кұкықтың дерек көздері, иерархияны сақтай отырып мынадай: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексі (Салық кодексі), Казақстан Республикасынын Президенті, Парламенті және Үкіметі қабылдайтын салық салу мәселелері жөніндегі нормативтік-құкықтык актілер, Қаржы министрлігі Салық комитетінің нұскаулық және өзге нормативтік-құкыктық актілері, жергілікті мемлекеттік баскару органдарынын жергілікті салық салуға катысты нормативтік-құқыктык актілері, халықаралык салық салуға байланысты келісім-шарттар — салык конвенциялары түрінде көрініс табады.

Салықтық зандар (казіргі кезде «заңнама» деп айтылып жүр) мемлекеттің салық салу саласында туындайтын коғамдық қатынастарды реттейтін нормативтік салықтық құқықтық актілердің жиынтығы болып табылады.

Қазақстан Республикасының Салық кодексі салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу, есептеу және төлеу тәртібі жөніндегі билік катынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салык төлеуші арасындағы салықтық міндеттемелерді орындауға байланысты қатынастарды, яғни салық салу саласында туындайтын біртектес, бірақ өздеріне тән экономикалық және құқықтық мән-жайларына карай ерекше-ленетін коғамдық катынастарды айтарлыктай толық әрі жүйелі түрде реттеуді қамтамасыз ететін, бірыңғай, жинакталған және кыйсындылық тұрғысынан іштей үйлестірілген кодификацияланған нормативтік құқықтык акт ретінде Қазакстан Республикасы салық жүйесінің толыққанды (тиімді) жұмыс істеуінің бірден бір құқыктық негізі болғандыктан өтпелі кезең жағдайында өркениетті және ұтымды көрініс тапқан.

5-такырып. Салықтық құқықтық нормалар.

Дәріс жоспары:

1. Салықтық кұқық нормасының ұғымы. Салықтық құқық нормасының өзіне тән белгілері.

2. Салықтық құқықтың норманың құрылымы. Салықтық құқықтық нормаларды топтастыру.

3. Салықтық құқықтың реттеуші нормалары. Салықтық құқықтың реттеуші нормаларының түрлері: міндеттеуші, тыйым салушы, рұқсат (қүқық) беруші.

4. Салықтық құқықтың диспозитивтік нормалары. Салықтық құқықтың диспозитивтік нормаларының түрлері: баламалы, факультативті.

5. Салықтық құкық нормаларының материалдық және процессуалдық болып бөлінуі.

6. Салықтық құқықтың негізгі және туынды нормалары.