2.2 Ес теориялыры
Ес механеиазмдерін психология зерттеу тарихы басқа психикалық құбылыстардың үйренуден гөрі ертерек бастау алған. Алғашқы, кең етек алған естің ассоциативтік теориясы. Бұл теория мәні дүние заттарымен құбылыстарын мен есете орнығуы мен қайта жаңғыруы бірінен – бірі өлектенген күйде емес, өзара байланысты топталған не тізбектелген қалыпта жүреді. Осы процеске тәуелді мида есте қалдыру мен қайта жаңғыртудың физиологиялық негізі - уақытша жүйке байланыстары түзіледі. Мұндай байланыстар психологияда ассоциациялар деп аталынған. Ассоцацияларлардың бірі заттардың уақытпен кеңістіктегі қатынас бейнесінен яғни жанасу ассоцациясы , екіншісі - олардың ұқсастығынан туған бейне , яғни ұқсастық ассоциациясы, үшіншісі қарама – қарсылықтан негізделген контрастық ассоциация, төртіншісі себеп – салдарлы қатынастарды туындайтын каузальдық ассоциациясы. Бұл бағыттағы теорияның ұғынып дамытқандар: Аристотель, Юм,Д: Джеймс Спенсер, И. П. Павлов.
Естің нейрондық теориясы. Адам миының құпиялары көп жағынан әлі ашылар емес. Ол өте құрылымды. Осы күрделі ақуызды жиынтықтың жаңа ақпарат топтап оны сақтай алу қабілеті қазіргі күндегі психология онда жүріп жатқан құрылымдық немесе химиялық өзгерістер мен байланыстырып отыр. Бұл теорияның негізгі мәні мынада: есте қалдыру мидың элекетрдің белсенділігі мен яғни мидағы химиялық не құрылымдық белсенділік қандай бір жол мен ағзадағы электр қуатын артырады. Бұл үшін қолайлы ес іздерін еске қосатын жүйке тізбегі болуы шарт. Физология заңдарында орай неирон жаткізген импльустер аксон арқылы бір жасушадан екіншісіне еріледі. Аксонның жасаушаның тоғысқан жері синапс деп аталады.
Жеке бір жасушаның өзінде осы синопстің саны мыңдаған. Синопс негізінен екі түрде қызмет етеді, бірі қоздырушы екінші тежеуші. Сонымен қысқа мерзімді не ұзақ мерзімді естің екеуіде бірдей қозушы немесе тежелуші жүйке элементерінің бір- бірнен әсерінен туындайды. Айырмасы – қысқа мерзімді ес белгілі неирондардың уақытша электрлік белсенділігіне болады да ұзақ мерзімді ес неирондардың тұрақты құрылымынан келіп шығады.
Естің биохимиялық теориясы.
Нәсілдің негізде жатқан химиялық процестер ашылуы мен ғыымда сол процестің есте қалдыруда ықпалы жоқ па деген ой пайда болды. әр ағза үшін тән болған генетикалық ақпарат ДНК малекулаларында шоғұрланады, ал оны тасымалдау басқа РНК нуклейн қашқылының малекуласы мен орындлады. ДНК ағзаға тән әр жаңа генетикалық есті өзінде сақтайтындықтан, оның өзі немесе РНК игерілген тәжірибені бірден- бірге өткізуі мүмкін деген болжам жасалды. Эксперементтер нәтиесінде пәнді құрайтынмалекуланынң химиялық құрылымы тіршілік иеінің тәжірибе топтауымен өзгеріске келетіні анықталды. Бұл келесі сұрақты туындатты үйрету барысында өзгерген РНК малекуласы пайда болған дағды жөніндегі өзінде сақтай ма , сақтамай ма? Эксперемент барысы жануар қажетті әрекетті орындауға үйретіді. Оны жүйке жүйесін бір аймағынан РНК малекулаы бөліп алынды, кейін ол игерілген білікті екінші жануарға өтізу үшін жаңа ағзаға егілді. Үйретілген жануардың РНК малекуласын қабылдаған екінші жануар алғашқысының дағдысын қайталап берді.