Әдебиет:

1. Салықтар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). 2008 жылдың 10 желтоқсан.

2. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. (общая и особенная части) Алматы, 2003 г.

3. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Общая часть.- Алматы: Каржы-Каражат, 2001.

4. Худяков А.И. Основы теории финансового права Алматы: Жеты Жаргы, 1995.

5. Диденко П.В. Налоговое право в вопросах и ответах. Алматы, 2001.

6. Балабин В.И. Налоговое право:теория, практика, споры. М.2000 г.

7. Иванова Г.А. Налоговое право. Конспект лекции. М. 2000 г.

12 Дәріс тақырыбы. Салықтық әкімшілік жүргізу

Кіліт сөздер: Салық, құқық, салық тұрлері.

Дәрістің мақсаты: Салық түсінігі, элементтері, түрлері және атқаратын қызметі және пайда болуының тарихи негіздері, теорияларының қалыптасуына тұсінік беру және талдау

Дәріс жоспары:

1. Салықтық бақылауды басқарудың негізгі әдісі ретіндегі түсінігі және әдісі.

2. Салық төлеушілердің мемлекеттік тіркеуі салықтық бақылаудың нысаны ретінде.

Салық жүйесі дегеніміз – мемлекет тарапынан алынатын барлық салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің, олардың құрылымы мен есептеу әдістерінің, салық салу саласындағы өкілетті органдар жүйесі мен олардың өкілеттіліктерінің, салық қатынастарын реттейтін нормалардың жиынтығы. Осы берілген түсініктен салық жүйесінің тек алынатын салықтар мен басқа да міндетті төлемдерден тұрмайтынын, сонымен қатар оның салық жүйесінің құрылымын, салық қызметі органдарының жүйесін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды қамтитынын көреміз. Демек салық жүйесі салықтарды ұйымдастыру нысанын қамтиды. Салық жүйесінің ұғымын кейбір авторлар былайша береді: «Салық жүйесі деп, мемлекет аумағындағы мемлекеттік және жергілікті салықтардың жиынтығын айтамыз».

Бұл ұғымдардың бәрі салық жүйесінің мазмұнына сәйкес келмейтінін көреміз, өйткені жоғарыда айтып өткеніміздей салық жүйесі күрделі құрылым болып есептелінеді. Сонымен, мемлекетте көптеген салықтардың түрлері, олардың төлеушілері, сол салықтарды есептеу және алу жолдары мен әдістері және т.б. болуына байланысты салықтарды топтастыру негіздерінде де әр түрлі нышандар қолданылады. [16, 46 б.]

Қазақстан Республикасының салық жүйесін келесі схема түрінде көрсетуге болады:

Кесте 1

Қазақстан Республикасының салық жүйесі

Кейбір экономикалық оқулықтарда салық жүйесіне мынадай анықтама береді: Салық жүйесі әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайлардың әсерінен мемлекетте жинақталған салықтың бір-бірімен байланысты жиынтығы.

Біздің жас тәуелсіз мемлекетіміз фискалдық саясатқа бірінші қадамдарын жасауда. Салық жүйесінің қандай болуын сезінуден мемлекеттің салық заңдылығының табысы тәуелді.

Салық жүйесі келесі талаптарға жауап беруі керек:

1. Салық жүйесінің тұрақтылығы.

2. Салық жинаудың тәртіпке келтірілген механизмі (салықтың уақытылы және толықтай төленуін бақылауды реттейді).

3. Өндіріс факторын емес, соңғы өнімді жеңілдету. Салық реформасы мәселесі өндірістік инвестицияларды ынталандыру мәселесімен тығыз байланысты. Бұндай байланыс мынаумен шарттасылған: салық және несиелік саясат шеңберінде өндіріске инвестицияны ынталандыруға бағытталған жеңілдік жүйесі және басқа да экономикалық жолдар қалыптасады.

4. Жергілікті және жалпымемлекеттік салықтардың субординациясы (бағыныштылығы). Жалпымемлекеттік және жергілікті салықтар кеңістігін айыру әкімшіліктік иерархияның барлық деңгейіндегі ресурстарды айыруда сызып тасталынған беталыс. Ол, олардың өзіндік өзін-өзі дамуының кепілдігі болады.

5. Барлық салық төлеушілердің заң алдындағы теңдігі және салық саясатының бірлігі. Жоғарғы біркелкілікке жету оң салықтық саясаттың басқа критерийлерін қанағаттандыруды жеңілдетеді. Ол салықтың ықшамдалуына мүмкіндік туғызады және бұл олардың бейтараптылығына салым болып табылады.

6. Салық төлеушінің ақпараттарға заңдық құқығы. (Салық салу жүйесі, халыққа саясаткерлердің шешімі мен әр түлі аймақтағы жасалынып жатқан мемлекеттің әр түрлі шараларының өзгешелігі қанша тұратынын, ақшалардың қалай және қай жаққа жұмсалып жатқанын, және салық төлеушілердің осы практикалық іс-әрекеттерге төлеуге дайындығының бікітілгені жөнінде көрсетуі керек).

7. Салық жүйесінің қарапайымдылығы. (Нақты ықшамдау әдісі - әр жеке салық төлеушінің салыстырмалы жағдайының тұтынымынан, экономикалық мінез-құлық пен мәміленің көп бөлігін қамтып жатқан кең және жалпы ережелерге салық саясатының мәнді қайта бағдарлануы).

8. Салық жүйесінің бейтараптылығы. (Мүлдем бейтарапты салық жүйесі, мемлекет жағынан әсер көрмей ақ, тиімді жұмыс істейтін жеке нарықта болатын барлық құндық және бағалық қатынастарды өзгертусіз қалдырады). 1985ж. Гувер институтының профессоры Р.Холмс және А.Рабушкамен, мемлекеттің экономикалық саясатын жүргізудің әрекеттік механизмі болып табылатын, салық салу жүйесінің бейтараптылығына жету құралы болатын және икемді салық жүйесінің қалыптасуына мүмкіндік туғызатын бейтарап үйлесімді салық әзірленген.

Әлемнің көптеген елдерінің салық жүйелері көп жылдар бойы, бірте-бірте дамыған. Қазақстан Республикасының салық жүйесі түпкілікті өзгертуді бастан өткізді. Советтік кезеңде 70-тен астап жалпымемлекеттік және жергілікті салықтар, төлемдер және алымдар болған. Салық қызметкерлерінің өзі заңдардың, нормативтік актілердің, әр түрлі инструкциялардың «қалың орманда» оңай адасып кететін еді.

Қазақстанның ұлттық экономикасының тез қалыптасуы мен дамуына қажетті салық жүйесін ұзақ эволюциялық құрылуына көп уақыт болған жоқ және уақыт жоқ. Бірақ Қазақстан бір кезде толықтай қанағаттандырылған және қазіргі уақытқы салық жүйесіне көше алмайтын еді. Бұл мақсатқа жету, салық төлеушілерге сияқты салықтық ұйымдарға енгізілген өзгертулерді түсінуге уақыт бере отырып, кезеңменен жүргізілуі керек. Бірден қаланған барлық өзгертулерді енгізу мүмкін емес болғандықтан белгілі-бір кезектілік анықталуы керек.

Салық жүйесін қалыптастыру принциптер тізбесіне байланысты. Салықтың барлық түрлері, сонымен қатар оларды есептеу немесе дұрыс емес аудару заңдық тәртіпте бекітіледі. Бұл, бір жағынан, заң күші бар салық жүйесін мемлекеттің экономикалық саясатының құралы ретінде, ал басқа жағынан салық төлеушілердің құқық қорғауға пайдаланылады.

Салық төлемдерінің мағынасын тереңірек түсіну үшін, салық салудың тағы мынадай негізгі принциптерін анықтау керек. Біріншіден салықтың қажеттілігіне тоқталайық. Салық, көпшілік билікті ұстауға қажетті азаматтардың салымдары сияқты қоғамдық топтарға бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен қалыптасты.

Қоғамның даму тарихында әлі мемлекет салықсыз күн көрген емес. Яғни, коллективті тұтынымды қанағаттандыру қызметін орындау үшін тек қана салық арқылы жиналына алмайтын белгілі бір ақша қаражаттарының сомасы керек.

Бұдан бөлек шыға отырып, салық ауыртпалығының минимальді мөлшері мемлекеттің келесі қызметтерді аз деңгейде орындауға шығындар сомасымен анықталады: басқару, қорғаныс, сот, тәртіп күзеті. Мемлекетте қанша көп қызмет артылса, сонша ол салықты жинауы керек.

Сонымен, салық салу, заңды және жеке тұлғалар мен мемлекеттің арасында табысты бөлу жүйесі, ал салық мемлекетпен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруда заң негізінде заңды және жеке тұлғалардан алынатын бюджетке міндетті төлемдер болып табылады. Салық, мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыруға қатысатын, табыс алатын заңды және жеке тұлғалардың міндеттерін білдіреді. Салықтар қайта бөлу құралы бола отырып, қайта бөлу жүйесінде пайда болған бұзылуды жояды және жұмыстың бір немесе басқа формасының дамуында адамдарды ынталандыруға бағытталады. Сондықтан салықтар қазіргі жағдайдағы мемлекеттің қаржы саясатының маңызды звеносында көрінеді.

Салық салудың басты принцииптері – бұл біркелкілік және анықтылық. Біркелкілік – жалпылық, тәртіп бірлігі, сонымен қатар салық төлеушілер шығынды бірдей деңгейде мойнына алатын көзқарастар тұрғысынан мемлекеттің салық төлеушілерге біркелкі тәсілдемесі. Анықтылық мәні мынадан тұрады: салық салу тәртібі алдын-ала заңмен бекітіледі, сондықтан салық төлеу мөлшері мен мерзімі алдын-ала белгілі.

Мемлекет сонымен қатар бұл заңның орындалмауының өндіріп алу шараларын анықтайды.

Салық түріндегі ақша қаражаттары мақсатты тағайындауды иеленбейді. Олар бюджетке түседі және мемлекет қажеттіліктеріне қолданылады. Салық төлемдерінің қайтарымсыздығы заңдық сипаттамаларды құраушылардың бір ерекшелігі болып табылады.

Келесі принцип – салық салу объектілерінің көптігі. Бұл принципті қолдану көпшілік елдерде салық жүйесін жасауда мынаумен түсіндіріледі, біріншіден, осылай салық салу өрісін кеңейту мүмкін болса, екіншіден, біреуін, бірақ өте жоғарғысынан гөрі «ұсақ» салықтарды ұстау психологиялық оңай.

Экономикалық жағдайлардың өзгеруімен салықтардың ставкасы, тәртібі және түрлері де өзгерді және өзгеруі керек, сонымен бірге салық жүйесінің элементтері де, бірақ бұл өзгерістер мүмкіндігінше шекті жиі болуы керек. Өзгертулер туралы салық төлеушілер өзгертулер «кейінгі» күнмен қабылданбасы үшін алдын-ала ескертілген болуы керек және өте маңызды.

Көрсетілген принцип шаруашылықтың тұрақты жағдайын, фирманың өз жұмысын жоспарлау мүмкіндігін, өзінің экономикалық және қаржылық дамуында сенімді болуын қамтамасыз етеді. Салық салудың тұрақты жүйесі инвестициялық салымдарды тартымды етеді, сәйкесінше фирма сонымен қатар ел экономикасы деңгейінде экономикалық өсуге жағдай жасайды.

Экономикалық көзқарас тұрғысынан кез-келген салық салу жүйесінде сапа, одан кейінші авторлар келіскен, классикалық принцип болып табылған Адам Смитпен төрт ереже түрінде тұжырымдалады.

Олар келесілерге саяды:

• сенімді мемлекет Үкімет шығындарын жабуда қатысулары керек. Бұл ережелерді сақтау немесе жек көру салық теңдігі немесе теңсіздігіне әкеледі;

• әркім төлеуге тиісті салықтар шығарылмауы керек, олар анықталуы керек. Салықтың мөлшері, оны төлеу уақытысы салық төлеушіге де, басқа біреуге де түсінікті және белгілі болуы керек;

• әр салық, қандай тиімді уақыттарда салық төлеушіге, сондай уақыттарда төленуі керек;

• әр салық, мемлекет кассасына түсетін жоғары деңгейінен төмен, төлеушінің қалтасынан түсіру қылып жасалуы керек.

Жайлылығы және түсініктілігі арқасында, А.Смиттің принциптері, олардың өздеріндегі бар ешқандай түсіндіру мен үйлесімділікті қажет етпейді. Олар салық саясатының «аксиомасы» болған.

Бүгінгі таңда бұл принциптер жаңа өмірге сәйкес кеңейтілген және толықтырылған. Салық салудың қазіргі принциптері мынадай:

1. Салық ставкасының деңгейі салық төлеушінің мүмкіндігін ескере отырып бекітілуі керек, яғни табыс деңгейімен. Табыстан салық үдемелі болуы керек. Бұл принцип әрқашан сақталмайды, кейбір салықтар көптеген елдерде үйлесімді есептелінеді.

2. Табыстан салық біржақты сипатта болуы үшін барлық күш қуатты салуы керек. Табыстан және капиталдан көп дүркінді салуға жол берілмеген.

3. Салықты төлеудің міндеттілігі. Салық жүйесі төлемнен шарасыздықта салық төлеушіде күмән қалдырмауы керек.

4. Салық төлеудің жүйесі мен тәртібі салық төлеушілер мен салық жинайтын экономикалық мекемелерге оңай, түсінікті және қолайлы болулары керек.

5. Салық жүйесі ауысымды қоғамдық-саяси тұтынымдарға икемді және жеңіл қалыптасатын болуы керек.

6. Салық жүйесі ЖҰӨ-ді қайта бөлуді қамсыздандыруы және мемлекеттік экономикалық саясаттың тиімді құралы болуы керек. [17, 285 б.]

Одан басқа, салық төлеу кестесі, салық төлеушілер қабылдауына қол жеткізетіндей болуы керек, ал салық объектісі екі жақты немесе үш жақты салымнан қорғаныс иеленуі керек.

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр: салық заңдары, егер онымен заңдылықты сақтау, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді міндетті төлеу, заң алдында салық төлеушілердің теңдігі, мемлекеттің салық қызметінің көпшілігі мен жариялылығы принциптері іске асса, онда халықаралық стандарт деңгейіне жету мүмкіндігі бар.

Кез-келген жүйе тұрақты болады, егер тура және кері байланыстар әрекет етіп тұрса.

Енді Қазақстандағы салық жүйесінің кезеңдерін қарастырайық.

Қазақстан Республикасын салық жүйесінің негізі 1991 жылы салық сұрақтары бойынша құжаттар қатарын қабылдау нәтижесінде қалыптасты. Ол өзіне 14 заңды кіргізді және көбіне Кеңес Одағы кезіндегі салық салу тәртібінен ерекшеленбеді. Бұл заңдардың негізін салушы болып «Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» заңы табылды, оған сәйкес 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпы міндетті және 19 жергілікті алымдар мен салымдар болды. Бұған басқа түрлі бюджеттен тыс қорларға аударымдар да болды. [18]

Қазақстан Республикасының “Салық жүйесі туралы” заңын енгізбес бұрын, мүлікке салық ретінде құрылыстардың басшыларынан алынатын, төлеуші ретінде сауда кәсіпорындары, ұйымдар өз меншігінде құрылыстың қандай түріне иеленсе де, сонымен қатар мемлекеттік қолданудағы құрылыстар да солардың қатарына кірді; Кеңес Одағы азаматтары, тарихи және жеке тұлғалар, азаматтығы жоқ тұлғалар, Кеңес одағы шекарасындағы меншікті құрылысына ие болса салық төлеуші еді. Құрылыс иелеріне салық ағымды жылдың 1 қаңтарында баланстық құнмен есептелетін.

1992-1994 жж. ішінде салық заңдарына барлық мүмкін түзетулер енгізілді, оның басты мақсаты салық жүйесін өзгеріп отырған экономикалық жағданға қосарлату керек. Бұл түзетулер түбірінде салынған негізді қозғаған жоқ. Олардың көбісі сол және басқа салық жеңілдіктерін беруге қатысты болды, олар қандай да бір сала немесе жеке компаниялардың мүддесінде нақты топпен көрсетілді. Осыған байланысты басқа заң актілерінде салық ережелері ескерілмеді, көптеген заңдар бір біріне қайшы келді. Нәтижесінде, 1995 ж., Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар “Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” жарлығын (салық кодексі) қабылдау кезінде Қазақстандағы салық мәселелрі Қазақстан Республикасының Президентінің 3 жарлығы мен және 45 заңмен біржола реттелді.

Жоғарыда айтылған, Қазақстандағы салық жүйесінің субъектілерінің қызметіне қауіпті әсер көрсете отырып төтенше тиімсіз және де қиын, ауыр бағынатын болды. Кез келген іскерлік ынтаны буындыратын және адал бизнесті пайдасыз қылатын салық ауыртпалығының салдары болып мыналар табылады: салық төлеушілердің табыстарын жүйелі жасыруы, салықтарға өте жағымсыз қарау, барлық мүмкін әдістермен оны төлеуден бас тарту. Салықты төлемеуге тілек білдірмеу салық төлеушілердің сол және басқа салықтардың әр түрлі ставкасы мен көптеген салық жеңілдіктерін қиындатты.

Бірақ, бұл көпке бармады. Ежелден командалық-әкімшілік жоспарлы экономика приципінде негізделген, Қазақстанның бірінші салық жүйесі мемлекеттік тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінде салық салудың дербес жолдарын іздестіруде нақты позитивтік ролді ала отырып, қазіргі өркениетті нарықтық объективті заңдаымен бір тараптан, басқа тараптан салық қатынасының халықаралық стандарттарымен қайшылыққа түсе отырып елдің әлеуметтік-экономикалықдамуы үшін маңызды тежеуіш болды. Ал оларды есепке алусыз және шығармашылық қолданусыз әлемдік экономикалық қауымдастығының тең мүшесі болу мүмкін емес. Сондықтан да 1992 жылдан бастап ҚР-да елдің жаңа салық заңын құру бойынша белсенді жұмыс басталды.

Бақылау сұрақтары:

1. Салықтық қатынасқа қай әдіс тән?

а. императивтi

б. императивтi-диспозитивтi.

в. диспозитивтi.

г. Заңды.

2. Салықтық құқықтың санциясы:

а. салықтық кодексте көрсетiлген.

б. әкiмшiлiк кодексте.

в. «салық және бюджетке төлетiн басқада мiндеттi төлемедер» туралы заңда.

г. «Салықтық төлемдер туралы» Президент Заң күшi бар Жарлығында.