Әдебиет:

1. Салықтар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). 2008 жылдың 10 желтоқсан.

2. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. (общая и особенная части) Алматы, 2003 г.

3. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Общая часть.- Алматы: Каржы-Каражат, 2001.

4. Худяков А.И. Основы теории финансового права Алматы: Жеты Жаргы, 1995.

5. Диденко П.В. Налоговое право в вопросах и ответах. Алматы, 2001.

6. Балабин В.И. Налоговое право:теория, практика, споры. М.2000 г.

7. Иванова Г.А. Налоговое право. Конспект лекции. М. 2000 г.

11 Дәріс тақырыбы. Салықты басқарудағы қр Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитетінің құқықтық мәртебесі

Кіліт сөздер: Салық, құқық, салық тұрлері.

Дәрістің мақсаты: Салық түсінігі, элементтері, түрлері және атқаратын қызметі және пайда болуының тарихи негіздері, теорияларының қалыптасуына тұсінік беру және талдау

Дәріс жоспары:

1. Салықты басқарудағы ҚР Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитетінің құзыреті

2. Салықты басқарудағы ҚР Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитетінің құзыреті құқықтық мәртебесі

Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңыздысы, басты түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі. Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім көздерінен келіп түсетін және оның өзіне тән міндеттерін шешуге, сондай-ақ функцияларын жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды орын алады.

Салықтар мемлекеттің басқа атрибуттары сияқты (мысалы, өкімет билігі, мемлекет аумағы, егемендігі қарулы күштері, қаржылары және т.б.) мемлекеттер құрыла бастаған кезде пайда болған және олар әрқашан да мемлекеттің мемлекет болып қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп өркендеуінің негізгі материалдық тірегі болып табылған. Алғашқы кездерде мемлекетті ұстауға қажетті қаражаттар сол мемлекет тұрғындарынан заттай немесе ақшалай күйінде алынған болса, кейіннен ол тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын міндетті төлемдерге – салықтарға айналған.

Сонымен салықтардың, салық салудың пайда болуы, дамуы құқықтық мемлекет ілімімен, сондай-ақ қоғамды демократияландыруға байланысты болды.

Негізінен алсақ, салықтардың экономикалық мәні – мемлекет қажеттілігін қанағаттандыру, қамтамасыз ету мақсатында шаруашылқ субъектілерінен немесе жеке тұлғалардан ұлттық табыстың белгіленген мөлшерінен алу процесіндегі өндірістік қатынастардың бөлігі.

Салықтар дегеніміз, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында, мемлекеттік жоғарғы өкілді орған қабылдаған нормативті акті-заңның негізінде, сондай-ақ заңда белгіленген мөлшерде және уақытта заңды және жеке тұлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және ақысыз негізде бюджетке алынатын ақшалай төлемдер. Осы берілген түсінікті (ұғымды) жан-жақты талдап, салыстыру мақсатында басқа да авторлоардың көзқарасына тоқталамыз.

Мысалы, Гуреев В.И. салықтарды «міндетті жарна» деп атайды және мынадай түсінік береді: «міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке тұлғалардың кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу». [7, 100 б.]

Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардан тиісті деңгейдегі бюджетке алатын міндетті жарнасы деген анықтама берген. [8, 128 б.]

Белгілі ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама береді: «салық – мемлекеттің өкімет билігі субъектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында, мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз етілген міндетті, қайтарылмайтын және дербес-ақысыз түрінде заңды және жеке тұлғалардан заңда белгіленген тіртіппен алынатын меншіктері». [9, 208 б.]

Қазақстандық белгілі ээкономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж. «салықтар деп, жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдаржы айтады» деген анықтама береді. [10, 191 б.]

Ең қысқаша берілген ұғым В.Д.Мельниковтікі: «Салықтар – белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын заң жүзінде көзделген (қарастырылған) міндетті төлемдер». [11, 191 б.]

Ғалым Худяков А.И. өз еңбегінде салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың басқа төлем түрлерініен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Бұл ерекшеліктер салықтардың өз құқылық және экономикалық табиғатына тән белгілер болып табылады:

1. Салық - әрқашанда мемлекет тарапынан енгізіледі және алынады. Бұл жерде мемлекет саяси билік субъектісі ретінде көрінеді.

2. Салық – мемлекеттің біржақты түрде бейнелейтін төлемі. Бұл жерде мемелекет салық төлеушінің келісімін қажет қылмайды: «Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады».

3. Салық - әрқашанда ақшалай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салықтар әртүрлі меншік міндеттемелерден – тәркілеу, реквизициялау және т.б. ерекшелініп тұрады.

4. Салық - әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық төлеушіге оның ақшаларын еріксіз алу ме ханизмі құрылады.

5. Салық – заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды ашықтан-ашық, заңда негізделген күйінде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.

6. Салық – міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі міндеті салық қызметі орғандарының төленген салықты қабылдау жөніндегі міндетімен ұштасады.

7. Салық – тек құқықлық формада кездесетін төлем. Салықтар нормативтік сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.

8. Салық – тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.

9. Салық – тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем.

Салық - баламасыз төлем. Яғни, салық қандай да болмасын көрсетілген қызмет немесе сатып алған тауарларға ьтөлейтін төлем емес, ол тек ақысыз төлем. [12, 156 б.]

А.И.Худяковтың айтуы бойынша салықтардың басты белгісі салық нысанының ауысуы, меншік иесінің ауысуы болып табылады. Мемлекеттік емес заңды тұлғалармен жеке тұлғалардың салық төлеу кезінде мемлекет қарамағына өтетін ақшалары мемлекет меншігіне айналады.

Ал мемлекеттік заңды тұлғалардың салықтары мемлекет қарамағына түскенімен олардың (заңды тұлғалардың, ақшалардың) иесі мемлекет болып кала береді. Бұл жерде мемлекет салықтарды белгілеу және алу процесінде саяси субъекті ретінде, ал міндетті төлемдерді белгілеу және алу кезінде - меншік иесі ретінде болады. Салықтарды алу кезінде мөәбүрлі (еріксіз) түрде меншік формасы өзгертіледі. Қорыта келіп айтқанда міндетті төлемдер - өз кірістерінің бір бөлігі, ал салықтар – бөтен кірістердің бір бөлігі.

Жоғарыда келтірілген ғалымдардын, пікірлері мен көзқарастарын салыстырып және талдай отырып, сондай-ақ салықтардың экономикалық, құқықтық табиғатына мән бере отырып мынадай тұжырымға келдім.

Көбінесе А.И.Худяков мырза сипаттап кеткен ерекшеліктерді өте дәл, дұрыс деп таба және қосыла отырып, салықтың тек өзіне тән белгілерінің өзім тұжырымдаған түрлерін ұсынып отырмын.

Салықты басқа міндетті төлемдерден ажырататын белгілері мыналар:

- Салық тек мемлекеттік - өктем түрде белгіленетін төлем. Салықты белгілеу және алу кезінде мемлекет салық төлеушілердің ерік білдіруін қажет етпейді;

- Салық - еріксіз түрдегі төлем. Салық төлеушілер мемлекеттің біржақты-өктем ерік білдіруінің нәтижесінде салықты еріксіз түрде төлеуге мәжбүр болады;

- Салық - міндетті төлем. Салық заңда белгіленген тәртіп бойынша, қатаң мерзімде және міндетті түрде бюджетке аударылады;

- Салық - ақшалай төлем. Заңды және жеке тұлғалардың табыстарның белгілі бөлігі бюджетке ақшалай түрде айдарылады;

- Салық - меншік нысаны ауысатын төлем. Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың меншігіндегі ақшалап мемлекет меншігіне айналады;

• Салық – заңды төлем. Мемлекеттің жоғарғы өкілді орғаны шығарған заңның негізінде белгіленген төлем;

• Салық – нақты заңды және жеке тұлғалардан алынатын төлем. Салық заңды және жеке тұлғалардан бәрінен бірдей, жаппай алынбай, тек нормативті актілерде белгіленіп, көрсетілген табыстары, мүліктері және т.б. болған жағдайда ғана төленеді;

• Салық – тұрақты және жүйелі төлем. Салық заңда тұрақты бекітілген түрде және белгіленген тәртіппен алынады;

Салық – тек мемлекеттік емес заңды және жеке тұлғалардан алынатын төлем. [13, 184 б.]

Салықтар, әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.

Салықтардың функционалдық сипаттамасын нақтыландыру, яғни функцияларына талдау жасау арқылы салықтардың тікелей мәнін және экономикалық табиғатын, сондай-ақ атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын көруге болады. Салықтардың функциялары белгілі кезеңде өздері атқаратын рөліне байланысты, мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге себін тигізуге қажетті экономикалық тұтқа және реттеуші болып табылады.

Салықтардың қалыптасқан түрдегі негізгі үш функциясы бар. Олар: фискалдык, қайта бөлу және реттеуші функциялар. Негізінде экономикалық теория және басқа тиісті оқулықтарда осы негізгі үш функция көрсетілгенмен, кейбір белгілі экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға қоса тағы бірнеше функциялар аталады.

Бірінші, фискалдық функция - салықтардын және басқа да міндетті төлемдердің бюджетке толығымен және уақытылы (мерзімінде) түсіп отыруын қамтамасыз етеді. Фиск - латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағанада айтылған. Сондықтан, фискалдық қызмет – салықтық-бюджеттік қызмет, яғни мемлекеттік қазына - бюджетті түсім көздері - салықтар мен басқа да міндетті төлемдер арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету жөніндегі қызмет болып табылады. Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі, тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл функция мемлекет қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі.

Ал қайта бөлу функциясы, әр түрлі шаруашылық субъектілерінің табыстарының белгілі бөлігін мемлекет пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл қызметтің барысында жалпы ұлттық өнім көлеміндегі салықтардың үлесі анықталады, яғни ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу арқылы оның қандай бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға қосылғанын көрсетеді.

Үшінші функция – салықтық реттеу, яғни реттеуші функция - салық нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық жеңілдіктерін енгізу арқылы, заңды және жеке тұлғалардың нарыққа бағытталған экономикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ мүдделерін қамтамасыз ету. Бұл функция өзінің осындай сипаттамасына байланысты ынталандыру функциясы деп те аталады. Салықтық реттеу (салықпен реттеу десек те болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың мөлшерін өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу тәсілін өзгерту сияқты әрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл функцияны ғылыми-техникалық процестерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.

Мемлекет үстінде аталған салықтардың функциясын қолдана отырып салық салу, салық кызметі саласындағы әр түрлі шараларды жүргізеді және салық жүйесін анықтап, олардың кызмет атқару тұтқасын әзірлейді. Салық салу саласындағы жүзеге асырылатын шараларды қоғамның нақты бір даму кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттарына байланысты экономикалық саясатпен ұштастыру да осы функциялар арқылы жүргізіледі.

Енді осы функциялар жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен шектеліп қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж. айтуынша салықтардың атқаратын функциялары мына төмендегідей болып келеді:

- фискалдық немесе жұмылдыру функциясы арқылы мемлекет тиісті шығындарын қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;

• қайта бөлу функциясы арқылы мемлекет экономика аясының әр түрлі саласына ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі, табысы өте төмен топтарға жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;

• ынталандыру функциясы – экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және т.б. әр түрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;

• шектеу функциясы, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру болып табылады;

• бақылау-есептеу фукциясы, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын, өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп, бақылаудан тұрады.

Соңғы аталған функцияның маңызы салықтардың дәстүрлі қалыптасқан функцияларының атқаратын ролдерінен кем емес екенін көрсетеді. Оны тағы бір еңбектегі көзқараспен дәлелдеуге болады. Белгілі ғалым Химичева Н.И. салықтардың мынадай бірнеше функциясын атап өткен. Фискалдық функция, реттеуші функция және бақылау функциясы. Фискалдық функцияның атқаратын ролі бізге мәлім болғандықтан, оны қайталамай, реттеуші функциясына тоқталамыз. Салықтардың реттеуші функциясына автор баса наэар аударған. Бұл функция өндірісті, тұтынуды, халықтың табыстарын, дамографиялық процестер мен жастар саясатын реттеуде өте маңызды роль атқарады, сондай-ақ қоғам алдында ерекше еңбегімен көзге түскен азаматтар категориясына жеңілдік жасау да осы функцияға жатады.

Салықтардың бақылау функциясы - салық салу кезінде мемлекет тарапынан кәсіпорындар мен мекемелердің қаржылық-шаруашылық қызметтеріне, азаматтардың табатын табыстарына және осы табыстардың түсім көздеріне, мүліктерді, оның ішінде жерді пайдалануға бақылау жүргізуден тұрады.

Осыған қарағанда келтірілген пікірлердің, кейбір өзгешеліктерге қарамастан бір жерден шыққанын көріп отырмыэ.

Сондықтан, менің ойымша, негізгі үш функцияға қоса төртінші, объективті түрде негізделген, функцияны енгізу салықтар атқаратын ролді толықтыра түсері сөзсіз. Ол - салықтардың бақылау функциясы. Салықтардың фискалдық, қайта бөлу, реттеуші және бақылау функцияларының жиынтығы жемісті салық саясатын қамтамасыз ете отырып, салықтарды еліміздің экономикасына ықпалын тигізетін тиімді механизмге айналдыратынына сенеміз.

Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді қолданады. Салық салу принциптері салық теориясының басты элементі болып табылатынын ұмытпауымыз қажет.

Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық салу жүйесіне бағынышты болады. Белгілі ғалым Қарағұсова Г.Ж. өзінің еңбегінде салық салу принциптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап көрсеткен:

• салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына өзінің «әділ үлесін» қосуға міндетті;

• салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге түсінікті болуы қажет;

• салық салудың теңділігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әр түрлі жеңілдіктерді азайту;

• салық құрылымы еліміздің экономикасының дамуы және тұрақтандырылуы мақсатында пайдаланылатын салық саясатына себін тигізуі қажет;

• салықтарды басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік шығындар мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы кажет. [14, 70 б.]

Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе - салық салмағын (ауыртпашылығын) халық арасында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше осы мәселе жөнінде екі принцип барын білуіміз қажет.

Біріншісі, тапқан игіліктерге негізделген, яғни мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар ретінде берілуге тиісті. Бірақ, мемлекеттен алынатын игіліктердің сапасы әр түрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді. Нарық кезеңінің көрінісі ретінде, қоғамымызда байлар мен кедейлердің пайда болғаны баршаға мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдемақыларды, субсидияларды тек табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға беру қажет.

Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принципіне негізделген. Бұл жерде салық ауыртпашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс деңгейлеріне байланысты болады.

Бақылау сұрақтары:

1. Салықтық құқықтың қайнар көзi:

а. «Салық туралы» Президенттiң заң күшi бар жарлығы.

б. «Салық және бюджетке төленетiн басқада мiндеттi төлемдер» туралы заң.

в. «Салық кодексi»

г. Үкiметтiң салық туралы ережесi.

2. Салық құқығының ерекше бөлемiне:

а. салықтық бақылау

б. жер салығы.

в. салықты жоспарлау.

г. салық құқығының әдiсi.