Ерәнҡашҡа һуҙып кешнәй.

Йәнсура. Азаматтарым, ваҡыт тар! Ерәнҡашҡам саҡыра!

Төркөмдәр үҙ урындарына ҡайта.

Ҡыҙҙар. Йәйләүҙәргә барҙыҡ, бейәләр һауҙыҡ,

Баш күнәккәй, баш күнәккәйҙәрҙе лә ҡулға элеп.

Ерән ҡашҡа атҡайым да,

Башын сайҡай малҡайым.

Алдарында һолоһо бөтһә,

Һыҙыла йөрәк майҡайым.

Эй-й... һыҙыла йөрәк майҡайым.

Иҫән генә йөрөп, һау ҡайтығыҙ,

Китәһегеҙ, китәһегеҙ инде лә ҡуҙғалып.

Ерән ҡашҡа атҡайым да,

Елдәр тарай ялҡайын,

Эйәрләгән егетеңде

Ташлап ҡайтма, малҡайым,

Эй-й... ташлап ҡайтма, малҡайым.

Егеттәр. Йәйләүҙәрҙе ташлап, ҡорал алып,

Беҙ китәбеҙ, беҙ китәбеҙ менеп тә аттарға.

Ерән ҡашҡа атҡайым да,

Алдан елер малҡайым,

Эйәрендә егете барҙа

Бойоғоу белмәҫ малҡайым.

Эй-й... бойоғоу белмәҫ малҡайым.

Иҫән генә тороғоҙ, беҙ китәбеҙ,

Йыш яҙығыҙ, йыш яҙығыҙ яуап та хаттарға.

Ерән ҡашҡа атҡайым да,

Юл ташламаҫ малҡайым.

Биленән эйәр төшмәһә лә,

Төҫ ташламаҫ атҡайым.

Эй-й... төҫ ташламаҫ атҡайым.

Егеттәр, ҡыҙҙар. Йәйләүҙәрҙе ташлап киткән саҡта,

Тимер Ҡаҙыҡ, Тимер Ҡаҙыҡ булыр ҙа юл башым.

Ерән ҡашҡа атҡайым да,

Төн юшамаҫ малҡайым.

Ҡом сахраһын үткәндә лә

һис өшәнмәҫ малҡайым,

Эй-й... һис өшәнмәҫ малҡайым.

Тимер Ҡаҙыҡ булһа, һәй, юл башым,

Ерән ҡашҡа, ерән ҡашҡа булыр юлдашым.

Ерән ҡашҡа атҡайым да,

Башын сайҡай малҡайым.

Алдарында һолоһо бөтһә,

һыҙыла йөрәк майҡайым.

һуғыштарҙан иҫән ҡайтһам,

Уҡалармын ялҡайың.

Эй-й... уҡалармын ялҡайың.

Йәнсура. Азаматтарым, аттарға!

Ҡыҙҙар. Хәйерлт ел, хәйерлт ел! (Йүгереп килеп егеттәрҙе ҡосаҡлайҙар).

Сөйөмбикә (Йәнсураһын ҡосаҡлап илай). Ебәрмәйем, ебәрмәйем!

Егеттәр төркөмө аттары яғына китә, ҡыҙҙар ҙа улар артынан ыңғайлап Юғала. Яңғыҙ ҡайын төбөндә Сөйөмбикә яңғыҙы ҡала.

Һылыубикә (йүгереп килеп). Бәпесем, былбылым, был ни эшең?! Ил күҙе алдында егет муйынына аҫылындың, ғаиләне рисуай иттең... Хан дәрәжәһендәге мырҙа ҡыҙы икәнеңде оноттоң!

Сөйөмбикә. Уф... йөрәгем...

Һылыубикә. Киткәндәр артынан китеп булмай. (Ҡыҙының арҡаһынан һыйпап). Онот, бәпесем, онот!

Сөйөмбикә (Ғорур ҡалҡынып ҡарап). Онотмайым! һөйөүем — һөйөү, барыуым — барыу! Башыма таш яуһа ла! Барыбер мин уныҡы!

Һылыубикә. Тәүбә-тәүбә, бәпесем, һин инде хан кәләше!

Сөйөмбикә (тертләп). Ә?! Нимә?!

Алыҫ-алыҫтан «торройҡ-торройҡ!» тигән торналар сыңрауы, артынса уҡ Йәнсураның «Азамат» йыры ишетелә (өнһөҙ тыңлап торалар):

Алыҫтарҙан, ай, күренгән —

Ирәмәлкәй тауының аҡ ташы.

Ҡайҙа ғына бармай, ниҙәр күрмәй

Ир-егеткәй менән ат башы...

Сөйөмбикә (һыҡтап). Ҡайҙа ғына бармай, ниҙәр күрмәй

Ир-егеткәй менән ат башы...

Һылыубикә. Бәпесем, атайың ишетеп ҡуймаһын... Ҡазандан яусы килде, беҙ һине Йәнғәли ханға бирергә килештек...

Сөйөмбикә. Аһ!.. Йәнекәйем, Йәнсурам!.. (Ҡайын олонон ҡосаҡлаған килеш һыпырылып йығыла).

Шаршау икенсе шаршау

1-енсе сәхнә

Сәхнә төбөндә дата: 1533 йыл. Ҡазан ҡалаһының хан һарайы. Йәнғәли хан менән Сөйөмбикә бөгөн никахлашып, уларҙың беренсе ҡушылыу төнө. Кейәү һәм ҡыҙ икеһе ике бүлмәлә, ҡушылыуға һуңғы әҙерлек бара. Йәнғәли бүлмәһе, Йәнғәли менән Бабай.

Бабай (Йәнғәлиҙең билбауын төҙәткеләп). Әт-тә-тә, билеңдәге ал билбауың ҡалай килешеп тора!

Йәнғәли (маһайып). Бөйөк кенәз Василий атаҡайым бүләк ҡылған билбау бу!

Бабай. Очон нығыраҡ йәшер, башҡырт кәләшең чишә алмый жөдәсен.

Йәнғәли. Башҡырт — аңғра сарыҡ, диләрме әле? Үзем чишеп бирмәсәм, очон таба алмас ул.

Бабай (ситкә ҡарап, ауыҙын бәлшәйтеп). Пыш-ш-ш, синнән дә аңғырараҡ булмас инде. Тәпи басҡаныңнан алып тәрбиәләп, аҡылға ултырта алмадым, хатта үзем аңғыралана башладым... (Йәнғәлигә). Аңғыраның аңғырасы ул башҡырт, аңғыра бәрән кебек. Әммә-ләкин бу бикәңне алай дип әйтмәс идем. Жылан аяғын ҡайчылағанға охшой ул.

Йәнғәли (тертләп). Ҡайчы?! Билбауымны да ҡайчылап ҡыймаса ярар иде, бөйөк кенәз Василий атаҡайым бүләк ҡылған билбауны!

Бабай. И бала, шушы мәнесезлегеңә барып, чәчләремне генә түгел, башҡа нәрсәләремне дә ағарттың бит! Жә алайса: астыңдағы туры айғырың түзә алмайынча чапчынса, үзең генә чиш тә ҡуй.

Йәнғәли (көлөп). Һи, исәүәннең исәүәне син, Бабай, ҡайда икәнеңне дә шәйләмисең! Беләсең килсә, минең айғырым атханада — кәнүшнәдә.

Бабай. Соң, Ҡасим ҡаласында чағыңда Шәйехғәли дәдәңнең жуан күтле жариәсен ҡочҡаныңда да кәнүшнәдә идеме? Шул бейәгә сикереп менгәнен сизми дә ҡалдың, бала ясап өлгөрдөң.

Йәнғәли. Һи мәнесез! Бейә түгел, ә (ҡосағын йәйеп күрһәтә) мона монауындый маржа иде ул. Айғырыма үзе менеп атланды, баланы да үзе ясады. Шуңа күрә ул ҡыз баланы мин алмадым, Шәйехғәли ағайымда ҡалдырдым.

Бабай. Бейә ни, байтал ни, маржа ни, бикә ни — один чорт: буйға алып салучысы булса, берсе дә арҡылы ятмый. Синең ханлыҡ бурычың — байталыңа айғырыңны сикертеү, Ҡазан тәхетенә вариҫ туғдыртыу. Ир бала кирәк мотлаҡ.

Йәнғәли (уйға ҡалып). Анысы шулай да ул, Шәйехғәли ағайым да ҡолағыма туҡыған иде. Әммә бөйөк кенәз Василий атаҡайымнан фатиха алмайынча... Хәзер үк Мәскәүгә илчеләр чаптыртыу кирәк!

Бабай. Илчеләр? Ни дип?

Йәнғәли. Ошбу сәғәттә кәләш ҡуйынына керергәме, кермәскәме, дип.

Бабай (башын ҡушҡуллап тотоп). Я Раббым, ни ҡылайым бу пешмәгәнем берлән?! (Йәнғәлигә). Баш өстө, күз ачып йомғанчы үтәлер фарманың, ханым. (Йәнғәлиҙе кәләш бүлмәһе ишеге яғына этәреп). Ә син тизерәк айғырыңны байталыңа ҡавыштыр, иснәштерә торсоннар. Алай-болай кешнәшкәнче, илчеләребез Мәскәүгә барып ураячаҡ, атаҡайың Василийның фатихасын дәррәү алып ҡайтачаҡ.

Йәнғәли (бармаҡ янап). Ҡарағыз аны, мотлаҡ күз ачып йомғанчы булсын!

2-енсе сәхнә

Сөйөмбикә бүлмәһе, Сөйөмбикә менән Әбей. Һуңынан Юныс инә.

Сөйөмбикә. Әбекәйем, бындай көнгә ҡалырмын, тип уйлағаным юҡ ине.

Әбей. Ни хәл итәһең, балаҡайым, башыбыҙға ла килмәгәндәр алдыбыҙға килә шул. Аллаһ Тәғәлә бойороуылыр инде.

Сөйөмбикә. Атаҡайымдың касафаты, нәпсеһен тыя алманы.

Әбей. Эй балам, атайың нимә ҡылһын, бөйөк кенәз Исмәғил олатайың үҙе, ил хаҡына кәрәк, тип талап ҡылғас.

Сөйөмбикә. Ил хаҡына, ил хаҡына! Бөтәгеҙҙең һүҙе бер. Сөйөмбикә хаҡына, тимәй һис кем. Хатта мине тәпәй баҫҡандан тәрбиәләп үҫтергән Әбейем дә.

Әбей. Ил хаҡына йәндәрен дә бирәләр бит, балаҡайым. Ә һин гүргә кермәйһең, кейәү ҡуйынына керәһең.

Сөйөмбикә. Кейәү тигәнегеҙ йүнле булһасы... Әҙәм тиһәң — һыны юҡ, эт тиһәң — йөнө юҡ, шыр тиле инде шунда.

Әбей. Тәүбә-тәүбә, ишетеп ҡалмаһындар. Ханға тел тейҙереү — муйыныңа ҡылыс алыу менән бер. Бигерәк тә бына-бына ҡуйыныңа керергә тейешле кейәүең тураһында.

Сөйөмбикә. Ҡуйыным һалҡыная, сирҡанамын мин унан... Их, теге кистә йән һөйгәнем Йәнсураны керетмәнем!..

Әбей. Шым! Күпме туҡыйым һиңә: мәңге онот ул исемде! Никахлы кейәүең Йәнғәлиҙе, һылап-һыйпап, иретергә әҙерлән.

Сөйөмбикә. Юҡ! Онотмайым Йәнсурамды! Үлгәндә лә “Йәнсурам!” тип йәнемде бирәсәкмен!

Әбей. Әстәғәфирулла тәүбә, ханбикәгә килешмәгән көфөр һүҙ... Сеү! Аяҡ тауышы, Юныс ағайың килә.