- •1.3 Дәріс комплекстері № 1 кредит
- •1. Тақырыбы: Кіріспе дәріс. Коммуналды гигиенасы пәні және әдістері. Пәннің даму тарихы. Коммуналды гигиенасының дамуындағы Қазақстан және Ресей ғалымдардың рөлі.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Коммуналды гигиена - елді мекен гигиенасы.
- •Пәннің даму тарихы
- •4. Көрнекілік материал:
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •№ 1 Кредит
- •1. Тақырыбы: Санитарлық заңнамалар коммуналды гигиенасы саласындағы маманның іс әрекетінің негізі. Қазақстан Республикасында санитарлық-эпидемиологиялық қызметінің құрылымы және қызметі.
- •3. Дәріс тезистері.
- •Санитарлық бақылауды ұйымдастыру
- •1. Тақырыбы: Тұрғындар тіршілігінің санитарлық жағдайы үшін шаруашылық ауыз сумен қамтамасыз етудің гигиеналық міндеттері.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Сумен қамтамасыз ету және су тұтыну
- •Сумен қамтамасыз ету жүйелері
- •Су құбырының тарату жүйесі
- •4. Көрнекілік материалдар:
- •5. Әдебиеттер
- •6. Бақылау сұрақты:
- •Қазақстанның тұщы су ресурстары қандай?
- •№2 Кредит
- •1. Тақырыбы: Тұрғындар арасында жұқпалы және жұқпалы емес ауруларды таратудағы су факторының ролі.
- •3. Дәріс тезистері: Аурудың таралуындағы су факторының ролі.
- •2. Суды тазартуды, зарарсыздандыруды нашар жүргізуден.
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиеттер:
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •3. Дәріс жоспары:
- •Мәселенің тарихы
- •4. Көрнекілік материалдар:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Ауыз сумен қамтамасыз ету көзін таңдау. Санитарлық қорғау аймақтары.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Сумен қамтамасыз ету саласындағы сақтық санитарлық бақылау.
- •Су көздерінің жіктелуі
- •Жер асты су көздерінен сумен қамтамасыз ету
- •Жер беті су көздерімен сумен қамтамасыз ету.
- •Орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету.
- •4. Көрнекілік материалдар:
- •5. Әдебиеттер:
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Ауыз суды тазартудың әдістерін гигиеналық бағалау.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Тазарту әдістерінің жалпы сипаттамасы
- •Қоспаларды коагуляциялау
- •Суды тұндыру және сүзу
- •Тазартудың арнайы әдістері.
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет:
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Ауыз суды заласыздандырудың әдістерін гигиеналық бағалау.
- •3. Дәріс тезистері: Дәрістің жоспары
- •Суды залалсыздандыру әдістері
- •Суды хлорлау 1853 ж. Орыс дәрігері п. Карачаров, хлордың антисептикалық қасиетін 1881 жылы р.Кох жазды.
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •3. Дәріс тезистері:
- •Ағынды суларды тазартудың тиімділігі және санитарлық бақылау.
- •4.Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Қалалық іркінді сулар. Санитарлық сипаттамасы. Тазалау және зиянсыздандыру әдістерін гигиеналық бағалау.
- •3. Дәріс тезистері: Дәрістің жоспары:
- •Қала ағынды сулары және канализация жүйелері.
- •Механикалық тазарту
- •Биологиялық тазарту
- •Ағынды суларды залаласыздандыру
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6.Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Су қоймаларын санитарлық қорғау бойынша шаралар жүйесі.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Өндірістік ағынды суларға сипаттама.
- •Мұнай және басқа да өндіріс түрлерінің ағынды сулары
- •4.Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Су қоймалары суындағы химиялық заттарды гигиеналық нормалау. Негізгі принциптері мен әдістері. Заңнама.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Химиялық заттардың улылығы мен қауіптілігі.
- •Алыстатылған зардап
- •Кезеңдік гигиеналық нормалау
- •2 Кезең – нормалаудың жеделдетілген кестесі.
- •3Кезең – созылмалы эксперимент.
- •4 Кезең – толық ашылған кесте.
- •Химиялық заттардың трансформациясы
- •Клиника – гигиеналық және эпидемиологиялық зерттеулер.
- •4. Иллюстративный материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Топырақтың гигиеналық маңызы. Топырақты қорғаудың қазіргі проблемалары.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Биогеохимиялық провинциялар
- •Агрохимикаттар.
- •1) Санитарлық-химиялық көрсеткіштер:
- •2) Санитарлы - микробиологиялық көрсеткіштер:
- •3) Санитарлы-гельминтологиялық көрсеткіштер.
- •4) Санитарлы-энтомологиялық көрсеткіштер.
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Литература
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Топырақтың санитарлық жағдайын бағалаудың критерийлері. Топырақты ластанудан қорғаудың шаралары.
- •3. Дәріс тезистері:
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6.Бақылау сұрақтары:
- •3. Дәріс тезистері:
- •Қатты тұрмыстық қалдықтар (қтқ)
- •Елді мекендерді қалдықтардан тазарту жүйелері
- •Тағамдық қалдықтарды жинау
- •Қала территориясын тазарту
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6.Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Қатты және сұйық қоқыстарды зиянсыздаңдырудың негізгі әдістері.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Қтқ зарарсыздандыру және қайта өңдеу
- •Елді мекендерді санитарлық тазартуды бақылау
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6.Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Атмосфера ауасын қорғаудың қазіргі проблемалары. Атмосфера ауасын ластаушы көздер.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Атмосфералық ауаның ластануы мәселесінің маңыздылығы.
- •Атмосфераның физикалық қасиеттері
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Атмосфераның ластануының халықтың денсаулығына және тіршілігінің санитарлық жағдайына әсері, қауіпты факторлар.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Атмосфера ластануының жедел әсер ету жағдайлары
- •Атмосфера ластануының адамға созылмалы түрде әсер етуі.
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Литература
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Атмосфераның ауа сапасын санитарлық бағалау.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Ауадағы химиялық заттардың қажетті регламентациясы.
- •Атмосфералық ластаушыларды гигиеналық нормалаудың ерекшеліктері
- •Канцерогендерді нормалау.
- •Атмосфералық ластаушылардың таралу заңдылығы.
- •5. Әдебиет
- •3. Дәріс тезистері:
- •4. Дәрістің жоспары:
- •Атмосфералық ауаны қорғаудың шаралары.
- •Атмосфералық ауаның тазалығына санитарлық бақылау жүргізу.
- •Әдебиеттер.
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет:
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Тұрғын үй, әлеуметтік проблема ретінде. Тұрғын үйлердің микроклиматын нормалаудың ғылыми негіздері.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Микроклиматты нормалауды гигиеналық негіздеу
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •3. Дәріс тезистері:
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •3. Дәріс тезистері:
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Жаңа құрылыс материалдарын гигиеналық тұрғыдан бағалау және олардың адамдардың денсаулығына әсері.
- •3. Дәріс тезистері:
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •1. Тақырыбы: Емдеу-профилактикалық мекемелерінің гигиенасы.
- •3. Дәріс тезистері:
- •Дәрістің жоспары:
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •Палаталық бөлімдерге қойылатын талаптар.
- •Жұқпалы ауруханаларды жобалау және пайдалануға қабылдау.
- •3. Дәріс тезистері:
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •3. Дәріс тезистері:
- •Шу және оның көздері
- •Шудың адам организміне әсері
- •Шудың таралу заңдылықтары және оны гигиеналық нормалау
- •Шудан қорғау
- •Шу көзіне санитарлық бақылау
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •3. Дәріс тезистері:
- •Аудандық жоспарлау.
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •3. Дәріс тезистері:
- •Елді мекенді жоспарлау және жобалық құжаттар.
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
- •3. Дәріс тезистері:
- •4. Көрнекілік материал:
- •5. Әдебиет
- •6. Бақылау сұрақтары:
Атмосфералық ластаушылардың таралу заңдылығы.
Отандық гигиеналық практикада орташа тәуліктік және максималды бір реттік концентрацияны, сонымен қатар орташа айлық және орташа жылдық концентрацияны пайдалану енгізілген.
Бір реттік - сынақтық үлгіні 20-30 минут ішінде алу.
Орташа тәуліктік - 1 реттік концентрациялардың орташа арифметикалық саны немесе 1 тәулік ішіндегі сынақтық үлгіне үздіксіз таңдап алу кезіндегі мәліметтер.
3. Орташа айлық - бір айдағы барлық бір реттік немесе ортаща тәуліктік концентрацияның орта арифметикалық саны.
4. Орташа жылдық - бір жылдағы барлық бір реттік немесе орташа тәуліктік концентрациялардың орташа арифметикалық саны.
Атмосферадағы ластаушылардың концентрациясы сынақтық үлгіні таңдап алу уақытынан басқа, келесі негізгі факторларға да байланысты болады:
1. Тастамалардың мөлшері мен мұржаның биіктігіне.
2. Желдің бағаты мен жылдамдығына.
3. Температуралық стратификацияға.
4. Ауаның ылғалдылығына.
Ауадағы ластаушылардың концентрациясы басқа жағдайлар әсер етпеген жағдайда ластаушылардың шамасына пропорционалды болады. Бірақ тура пропорционалды деп барлық уақытта айтуға болмайды, себебі ластаушылардың концентрациясына басқа көптеген факторлар да әсер етеді.
Негізінен атмосфералық ластаушылардың концентрациясы сынама алудың ұзақтығына орай, келесі негізгі факторларға байланысты: тастаманың биіктігі және мөлшері; желдің бағыты мен жылдамдығы; жердің рельефі; температуралық стратификация; ауаның ылғалдылығы. Ауаның ластануының концентрациясы әр түрлі жағдайларға орай, тоылңғымен алғанда сол ластаушылардың тастама шамасына тура пропорционалды. Бірақ тікелейц пропорционалдылықты үнемі айта алмаймыз, өйткені латану деңгейіне әр түрлі факторла әсер етеді.
Тастама мөлшері, оның көзіне байланысты жыл мезгіліне, тәулік уақытына байланысты анықталады. Көбіне атмосфераның ластануының жоғарылауы жылыту кезеңіне байланысты, ал зиянды заттардың едәуір төмен концентарциясы түнгі және таңғы уақытта байқалады. Бұның себебі адамның іс-әрекетінің төменгі деңгейдң болуына (автотранспорт, кейбір кәсіпорындар) байланысты.
Атмосфераның ластану деңгейі метеорологиялық факторларға байланысты бір және дәл сол тастамада әр түрлі болуы мүмкін. Бұл негізінен желдің бағытының үнемі өзгеріп отыруынан, бақылау орындары нүктелерінің өзгеруінен, түтін факелінің зонасына бірде түсіп, бірде түспеуіне байланысты. Ең жоғарғы концентрация ластаушы көзі жағынан желдің бағытының үнемі қайталанып отыратын сызығында пайда болады. Бұндай ластаушы көздер бірнеше болтын болса, желдің бағыты бойынша сынамаларда ластаушылар концентрациясын салыстыра отырып, ең негізгісін анықтауға болады. Осы болжамдарға байланысты жергілікті жағдайды бағалау үшін “жел розасы” принципі бойынша құрастырылатын “ластану розасын” пайдалануға болады.
Әртүрлі көздерден техногендік тастамалар ауаға түсіп атмосфералық ауаны ластайды, оның түсу жолдары ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған деп бөлінеді. Біріншісі түтін және желдету құбырлары арқылы бөлінеді. Екіншісі ластаушы заттардан бөлінген булар мен шаңдардан түзіледі.
Ұйымдастырылған тастамаларға соңғы газдар, абгаздар, аспирациялық және желдету жүйелерінің газдары.
Соңғы газдар тезхнологиялық процестің соңында түзеді, концентрациясы жоғары, ластау мөлшеріде жоғары болып келеді, мысалы кательный, жылу электр станцияларының газдары.
Абгаздар аралық стадияда түзіледі, технологиялық процестердің бұзылысы кезінде жабық аспаптардың қысымын теңеу үшін бөлінеді. Тастаманың мезгілділігі, көлемі аз, концентрациясы жоғары, биік емес мұржалардан шығарылады.
Аспирациялық жүйенің газдары цехтардағы жұмыс орнынан ластанған ауаны шығару үшін вентиляциялық қондырғылардың жұмысы кезінде түзіледі. Ластану концентрациясы жоғары емес және құрамы әртүрлі. Бұл газ орташа биіктіктегі моржалардан шығады.
Желдету жүйесінің тастамалары ыстық цехтардан аэроциялық фонарлар арқылы шығарылады.
Ұйымдастырылған тастамалар ыстық және суық түрге, агрегаттық жағдайы бойынша газ тәрізді, бу тәрізді, шаң тәрізді деп бөлінеді. Ыстық тастамалар өндіріске және транспортқа тән. Металлургия өндірісінде оның температурасы 1200 грС, жылу электр станцияларында 200 грС. Желдету жүйелерінің тастамалары суық тастамаларға жатады. Санитарлық дәрігер үшін әртүрлі текті аэрозолді бөлшектердің мөлшері және тұну жылдамдығының маңызы зор.
Атмосфераның ластану деңгейі бірінші кезекте тастамалардың мөлшеріне және желдің бағытына байланысты. Бірақ айтылған параметрлердің тұрақтылылығы кезінде де ауадағы химиялық заттардың концентрациясы желдің әр түрлі жылдамдығына байланысты өзгеріп отырады. Желдің жылдамдық көрсеткіші неғұрлым жоғары болса, турбуленттілік (құйын тәрізді қозғалыс) те соғырлым айқын болады, соған орай ластаушылардың концентрациясы да төмен болады. Желдің жылдамдығының жоғарылауынан ауаның турбуленттілігі де жоғарылайды, осыған орай атмосферада ластаушылардың таралуы да толық жүреді. Бұл заңдылық жер бетілік тастамаларға, мысалы машиналардың пайдаланылған газдарына тән. Сонымен қатар түтін тастамаларының таралуында температуралық стратификацияның маңызы орасан зор.
Атмосфералық ластаушыларының таралуына әсер ететін атмосфераның физикалық қасиеттеріне желдің қозғалыс жылдамдығынана басқа, ауаның температурасы да әсер етеді. Жер беті жылуды жұтады және сәулелендіреді, яғни ауа температурасының вертикальді қозғалуына әсерін тигізеді. Негізінен биіктеген сайын атмосфералық қысым төиендейді, ал ауа массасының көлемі ұлғаяды, соған сәйкес ауаның тмпературасы төмендейді. Атмосфераның неғұрлым төменгі қабаттарында қысым керісінше жоғарылайды, ауаның көлемі азайып, оның температурасының жоғарылауына алып келеді. Бұл үрдіс адиабатикалық деп аталады, яғни ол жылуды қабылдаусы және шығарусыз жүреді, сондай-ақ турбуленттіліктің күшеюіне алып келеді.
Соынмен қатар, ауаның құйын тәрізді қозғалысы механикалық және термиялық турбулентілікке байлансыты жүреді. Біріншісі желдің жылдамдығы және жердің тегіс емес беткейі есебінен жүреді, ал екіншісі жерді күннің қыздыруы және ауа температурасы жоғарылаған сайын өзгеруі есебінен жүреді. Соңғысы вертикальді температуралық градиентті өлшеу жолымен анықталады (градиент дегеніміз қандай-да бір физикалық өлшемнің кеңістікте жоғарылауы немесе төмендеу шамасы). Егер атмосфераның төменгі қабатының температурасы жоғарғы қабаттан жоғары болатын болса, онда ластаушылардың таралуына жағдай жасайтын вертикальді араласу жүреді. Егер атмосфераның әр түрлі қабаттарында, әр түрлі биіктікте бірдей температура болатын болса немесе биіктеген сайын жоғарылайтын болса (бұрмаланған температуралық вертикальді градиент), ауа қабаттарының араласуы жүрмейді. Атмосфераның ластануының таралуына кедергі келтіретін температуралық инверсия пайда болады. Негізінен, әдетте ауаның физикалық факторлары кешенді түрде әсер етеді.
Турбуленттілік деңгейі тастама температурасына және оның биіктігіне де байлансыты. Арнайы формула бойынша есептелетін, “желдің қауіпті жылдамдығы” көрсеткіші тастманың көлемін, тастаманың температурасының айырмашылығын, сыртқы ауаны, мұржалардың биіктігін және оның санын ескереді. Төменгі суық тастмалар үшін, “желдік қауіпті жылдамдығы” 1-2 м/сек деңгейінде, ал жоғарғы және ыстық тастамалар үшін 4-7 м/сек. Бұл жағдайда атмосфералық ауаның жоғары ластануы байқалады.
Тастама алауының астында ластаушы заттардың концентрациясы әр түрлі деңгейде тербеліп өзгеруі мүкін. Бұл үрдіске мұржалардан шығатын түтін ағынының формасы әсер етеді, негізінен ол вертикальді температуралық градиентке байлансыты. Түтін алауларының 5 түрі бар (30-сурет): конус тәрізді – түтін ағынының біртіндеп кеңеюі; толқынтәрізді - үзілген, ілмек тәрізді ағын; көтеріңкі – бір бағытты, ағыны бойынша жоғары көтерілген; жіп тәрізді – көлденең бағытта біркелкі таралуы, желпуіш тәрізді ағында; түтіндеуші – бір бағытты ағыны бойынша төмен қарай бағытталған.
4.Көрнекілік материал: қарастырылмаған.