Атмосфералық ластаушыларды гигиеналық нормалаудың ерекшеліктері

Химиялық заттарды сулы ортадан нормалаудан ауадағы нормалаудың ерекшелігі бар. Басты ерекшелігі атмосфералық ластаушылардың уақыт және таралу кеңестігі бойынша концентрацияның әртүрлігімен, мысалы отын шығынының әртүрлігі немесе технологиялық үрдістердің интенсивтілігі автокөліктердің қозғалысы, газ тазартудың тиімділігі, сондай-ақ метеожағдайлардың әртүрлілігі ерекшелінеді. Сондықтан қысқа уақыт ішінде бір бақылау орнында бір нүктеде атмосферадағы химиялық заттардың концентрациясы әртүрлі мөлшерде өзгеруі мүмкін.

Сонымен бір нүктеде жүргізілген ластайтын заттарды анықтауға арналған өлшемдер бойынша әртүрлі уақытта алынған сынамалардың құрамы әртүрлі болады. Осыған байланысты В.А. Рязанов өңдеген нормалау принциптері бойынша атмосфералық ластаушылардың концентрациясын бағалау кезінде орташа уақытын анықтау қажет: бір реттік, орташа тәуліктік, орташа айлық және тағы да басқалар.

Зиянды заттардың резорбтивті әсері, оның концентрациясына және әсер ету уақытына байланысты, яғни бір концентрация қысқа уақытта зиянсыз болғанымен ұзақ уақыт әсер еткенде қауіпті болуы мүмкін. Сондай-ақ кумуляция әсерін көрсететін заттар үшін ШРЕК бекіткенде әсер етуінің ұзақ мерзімін есепке алу қажет.

Химиялық заттар үшін екі регламент бекітіледі: максималды бір реттік (30 мин) ШРЕК, адамдарда рефлекторлық реакцияның алдын алу үшін бекітіледі және орташа тәуліктік ШРЕК резорбтиті әсердің алдын алу үшін. Соңғысына жалпы токсикалық, бластомогендік, мутагендік әсерлер жатады.

Көбіне максималды бір реттік ШРЕК-тің мөлшері орташа тәуліктік ШРЕК концентрациясынан (2-ден 20-ға дейін) жоғары немесе тең болады, бірақ барлық заттар үшін бұл мөлшер бір уақытта бекітілмейді, қандай көрсеткіш лимиттік әсер көрсетуіне байланысты. Бірінші кезекте максималды бір реттік, екінші кезекте орташа тәуліктік бекітіледі.

Рефлекторлық және резорбтивтік әсері бойынша нормалау.

Атмосфералық ластаушылардың биологиялық әсерін бағалау кезінде адамның сенсорлық қызметіне әсер етуі зерттеледі. Бірінші сезілмейтін концентрациясының табалдырығын анықтау үшін химиялық заттардың сезім қызметіне қысқа мерзімдегі әсері зерттеледі, содан кейін барып әртүрлі рефректорлық реакциялары зерттеледі.

Иіс сезіміне әсерін тигізбейтін концентрациясын анықтауда жануарларға жүргізу мүмкін емес, сондықтан дені сау адамдар волонтерлар зерттеледі. Өз еркімен келгендерге жүргізілетін тәжірбие адам организміне қауіпті концентрациямен әсер ету кезінді «ияң немесе «жоқң принципі бойынша жүргізіледі. Бұл жағдайда қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін алдын ала токсиметрия параметрі бойынша есептеледі. Сондай ақ жұмыс зонасының ауасы үшін сол зат арналған гигиеналық нормативі ескеріледі.

Релекторлы әсер тек иіс табалдырығы бойынша ғана жүргізілмейді. Кей заттар иіс сезілместен бұрын ақ ми қабығында немесе көз анализаторында әртүрлі өзгерістер шақыруы мүмкін. Бұл иіс сезім табалдырығына қарағанда концентрациясы едәуір төмен әсер ету кезіндегі биологиялық жауап максималды бір реттік ШРЕК-ті бекіту кезінде белгінеді.

Есептеу нормативінің қауіпсіз деңгейін жоғарылату үшін қор коэффициенті (регламенттің мөлшерін төмендету жиілігі) қолданады. Заттардың және оның құрылысының физико-химиялық қасиеттерінің адамның көз реакцияларына байланыстылығы бойынша бір реттік максималды ШРЕК-ті бекітудің есептеу әдісі ұсынылды, бұл болжамды сипат көрсетеді.

Адамға жүргізілген тәжірибеден алынған мәліметтер едәуір объективті және бір реттік максималды ШРЕК негіздеу үшін қолданады.

Адаммен жануарлардың улану патогензі көбіне ұқсас болып келеді. Бірақ улылық реакциясының мөлшері әр түрлі болады. Адамға жануарларға қарағанда бір зат жоғары немесе төмен әсер етуі мүмкін, бұны түрлілік айырмашылығы бойынша түсіндіруге болады. Адамға қарағанда тышқан атропинге сезімтал, ал үй қояны мен ит адамда өлім шақыратын 100 есе жоғары дозаны көтереді. Ит сенил қышқылына сезімтал.

Түрлілік айырмашылық сезімталдықпен ғана көрінбейді, яғни метоболиз, детоксикация уақыты бойынша, жұтылу жылдамдығы бойынша, таралуы және сіңіуі бойыншада көрінеді. Қорыта айтқанда химиялық заттың жауап реакциясының барлық айырмашылығы бойынша анықталады.

Күшті концероген канцероген a – нафтиламин ақ тышқан, ит, адамның қуығында ракты шақырады. Бірақ сұр тышқандарда, теңіз шошқасында және үй қоянында ісік тудырмайды. Адам үшін бұл зат кәсіптік концероген.

Тәжірибенің ұзақтығын анықтау кезінде қиындықтар туады, заттардың улылығын және гигиеналық нормалануын анықтау кезінде, яғни адам мен тәжірибе жүргізетін жануарлардың өмір ұзақтығының әртүрлігіне байланысты ескеру қажет. «дене салмағыныңң ережесіне байланысты сүтқоректілердің өмір ұзақтығы дене салмағына байланысты, бірақ адамның өмір тіршілігіне ұзақтығы бұл ережеге сәйкес келмейді. Тышқанның өмір ұзақтығы 2,5 жыл, бұл адамның 15 жылдық өміріне сәйкес келеді. Әртүрлі жағдайларды тәжірибелік үлгілеу қиындық туғызады, мысалы әлеуметтік фактор немесе ойлау қабілетін анықтау адам үшін ғана маңызды.

Жануарларға заттарды енгізу жолының маңызы зор, бұл адам организміне табиғи түсу жолдары бойынша адекватты болуы қажет. Сондықтан атмосфералық ластаушы заттарды нормалау кезінде ингаляциялық жолы таңдалады. Бұл кезде өкпе клеткаларына тікелей әсер етіп, өкпеден шеткі қан айналым жүйесіне түседі.

Ингаляциялық жолмен тәжірибе жүргізудің құны жоғары, мұндай зерттеу жүргізетін орындар шектелген. Ингаляциялық жолмен тәжірибе жүргізу респираторлық жол арқылы спецификалық реакциясын бекіту және табиғи түсу жолы арқылы қауіптілігін анықтау үшін қажетті болып табылады.

Химиялық заттардың резорбтивті әсерін зерттеу тәжірибесінің өз ерекшелігі бар:

• тәжірибе лабораториялық жануарлардың бірнеше түріне жүргізіледі;

• ингаляциялық тәжірибені жүргізу кезінде арнайы уландыратын камера болуы қажет;

• негізінен тәжірибе бірнеше сатыдан тұрады;

• негізгі сатысына жедел, жеделдеу және созылмалы түрі жатады, кей жағдайда кейінгі салдарын анықтау үшін арнайы тәжірибе жүргізіледі;

• көп жағдайда созылмалы тәжірибе жүргізіледі;

• тәжірибенің ұзақтығы 6 айдан жануардың табиғи өлу мерзіміне дейін;

• тест мөлшерінің нәтижесін бағалау кезінде рефлекторлық реакцияны зерттеуден айырмашылығы едәуір жоғары болады;

• Тәжірибенің бағасы жоғары.

Көп жағдайда тәжірибелік жануарларға кем дегенде 3 концентрацияның түрі бойынша ингаляциялық жолмен енгізіледі:

1-ші – максималды бір реттік ШРЕК, рефлекторлық әсері бойынша бекітілген:

2-ші – 2-3 рет едәуір жоғары;

3-ші – бір реттік ШРЕК-тен біраз төмен.

Ингаляциялық тәжірибе жүргізу кезінде шаңды, газды 15-20 жануарларға (тышқан) арналған түрлері қолданады. Тәжірибе жүргізу кезінде аптаның 5-6 күнінде 6 сағат бойы үзіліссіз уландыру тәжірибесі жүргізіледі. Бірақ бұндай әдіс кәсіптік жағдайды болжау үшін қолданылады.

Осыған байланысты Пинигин М.А. ұсынған «концентрация- уақытң әдісінде жануарларды үздіксіз уландыру негізге алынған, биологиялық әсері түсу уақытына байланысты. Заттардың қауіптілік класын анықтау үздіксіз уландыру кезінде маңызды:

1. өте қауіпті.

2. жоғары қауіпті.

3. қауіптілігі орташа.

4. қауіптілігі аз.

Бұл әдіс тәжірибе уақытын қысқартады, үздіксіз уландыру уақыты 3 ай болғандықтан кейбір қиындықтарды туғызады, сондай-ақ бұл әдісті отандық токсикологтар мен гигиенистер қолдай бермейді, олар созылмалы тәжірибені сенімді деп есептейді. Сондай-ақ бір тәжірибе табиғи жағдайды толық қамти алмайды. Ластанған ауада 100-1000 химиялық заттардың биологиялық белсенділігі әртүрлі, олар адамға жеке-жеке адамға әсерін тигізе алмайды.