Суды хлорлау 1853 ж. Орыс дәрігері п. Карачаров, хлордың антисептикалық қасиетін 1881 жылы р.Кох жазды.

Қазіргі уақытта бізідің елімізде және шет елдерде де хлорлау кең таралған тәсілдердің бірі. Ол газ тәрізді хлормен немесе құрамында белсенді хлоры бар препарттармен іске асырылады: хлорлы әк, гипохлоридтер, хлораминдер, хлордың қос тотығы. Ереже бойынша, ірі су құбырларында газ тәрізді хлор қолданылады, ол онда сұйытылған түрде баллондарда жетікізіледі, ал залалсыздандыру алдын-ала газ тәріздіге айналады.

Хлорлы әк - калцийдің хлорлы және хлорсутекті қышқылымен қосылысы. Құрамында 35%-ке дейін белсенді хлоры бар, бірақ жарық жерде, ылғалдылығы жоғары жерде сақтаған кезде белсенділігін жоғалтады.

Гипохлориттер - хлорлы қышқылының калций және натрий тұздары. Ерітінді түрінде қолданылады.

Ас тұзының электролиз өнімдері (NaCІ), негізінен натрийдің гипохлориді түрінде болады. Оларды су құбыры бекеттерінде арнайы электролиздік қон­дырғыларда өндіреді.

Хлормен залалсыздандырылатын су өзіне оның белгілі мөлшерін, кейде тіпті барлық қосылған мөлшерін сіңіреді. Бұл құбылысты су­дың хлор сіңіргіштігі немесе хлор қажеттілігі деп атайды. Хлорды өзіне тек бактериялар ғана емес, сонымен қатар суда болатын әртүрлі заттарда сіңіреді. Оларға жататындар: азотты қосылыстар, карбонат­тар, аммоний тұзары, екі валентті темір, гуминдер. Олар хлорды өзіне сіңіріп суды залалсыздандыруға кедергі жасайды, әсіресе беткейлік белсенділігі жоғары болса.

Сондықтан хлордың тиімді бактерицид­тік мөлшері бактериялардың және басқа заттардың өзіне сіңіретін мөлшерінен артық болуы қажет. Ол хлор сіңімділіктен және біршама артық мөлшерден тұруы қажет. Бұл артық мөлшерін қалдық хлор деп атайды. Ғылыми зерттеулер мен көп жылдық практикалық байқаулар, хлор 30 мин. әсер еткеннен кейін судағы қалдық хлордың концентрациясы бос хлор түрінде 0,3 - 0,5 мг/л болса, хлордың мөлшерінің оптималды болатынын көрсетіп отыр. Осы жағдайда ғана қажетті бактерицид­тік әсер береді.

Суды ас тұзының электролиз өнімдерімен залалсыздандыру үшін арна­йы қондырғылар қолданылады. Бұл жағдайда бактерицидтік әсері хлорла­удан кем болмайды.

Судың құрамында фенол, мұнай өнімдері, нитробензол және т.б. заттар болса хлорлағанда олардың иісі күшейеді. Мұндай жағдайларда басқа әдістерді пайдаланған жөн, мысалы преаммонизацияны.

Преаммонизациямен бірге жүргізілетін хлорлау әдісінің маңызы, суға хлорды қосар алдында аммиак немесе оның тұздарын араластырады. Нәтижесінде хлораминдер, яғни бай­ланысқан хлор түзіледі. Хлораминдердің хлормен салыстырғанда бакте­рицидтік белсенділігі төменірек, бірақ суда жағымсыз иіс болдырмайды. Бі- рінші рет бұл әдісті 1915 ж. Канадада қолданған. Хлораминнің сумен 60 минут жанасу уақытынан кейін қалдық байланысқан хлордың 0,8-1,2 мг/л концентрациясы, тиімді мөлшері болып есептеледі.

Суперхлорлау - хлордың артық алынған мөлшерімен хлорлау. Бұл әдіс айрықша эпидемиялық жағдайларда, сондай-ақ суда иіс болмау үшін де қолданады. Хлор қалдығының артық мөлшері келесі әдістермен жойылады.

1. Аэрациялау (артық мөлшері аз ғана болса).

2. Натрийдің гипосульфидімен немесе бисульфидімен, күкіртті ангидридпен хлордың байланысуы арқылы.

3. Активтелген көмірмен сорбциялау арқылы.

Суды хлорлау реагенттерін мөлшерлеу, хлораторлық деп атала­тын мекен-жайда орналасқан хлорлағыш қондырғылармен жүргізіледі. Ол үшін хлор шығынын өлшеуіші бар арнайы ваккумды хлоратор қолданы­лады. Хлораторлар апаттық желдету жүйесімен жабдықталуы керек және екі есігі болуы қажет. Тазарту қондырғыларының жанында қойма орналастырылады, онда хлор мен аммиактың бір айлық қоры болуы қажет.

Залалсыздандырудың тиімділігін жанама көрсеткіш ретінде судағы хлор қал­дығымен бағалайды. Бұл көрсеткіш судың эпидемиялық тұрғыда қауіпсіз­дігін білдіреді.

Суды тек зарарсыздандыру ғана емес, сондай-ақ оның ор­ганолептикалық қасиетін жақсарту жағынан келешегі бар әдістердің бірі.

Озон - өзіне тән иісі бар газ. Практикада қолдану үшін оны жа­санды жолмен озонаторларда алады. Озон өте күшті тотықтырғыш. Бұл қасиеті озон ыдырағанда молекулярля және сондай-ақ атомарлы оттегі: О₃ О₂+О және басқа да бос радикалдар түзетінінен көруге болады. Хлормен салыстырғанда суды озондау ке­зінде оның бактерицидтік әсері көп есе тез жүреді. Бірақ күшті то­тықтырғыш потенциялына байланысты, бактериялар мен органикалық қосындыларды тотықтыруға озон хлорға қарағанда көп жұмсалады.

Озонның ішек таяқшасы мен вирустарға әсері хлорға қарағанда күштірек. За­лалсыздандыру кезінде озон алдымен жансыз органикалық заттарды то­тықтырады, содан кейін вирустарға әсер етеді. Суды өңдеу үрдісінде озон бактерицидік әсерімен қатар судың басқа сапасын да жақсартады. Мысалы: сол суға түстілік беретін молекулаларды түсі жоқ молекулаға айналдырады. Түстілігі жоғары суларды озондаудың тиімділігі жоғары екендігі көрсетіледі. Озонның органикалық және органикалық емес қосылыстарын тотықтыра отырып, судың иісі мен дәмін жояды. Озонның өзі тіпті көп артық болса да суға иіс бермейді, себебі тұрақсыз болғандықтан судың органолептикалық қасиеттерін жақсарта отырып оттегіне айналады.

Жалпы суды озондау кешенді өңдеуге жатады, ол залалсыздан­дырады, түссіздендіреді жіне иісін жояды. Озондаудың тиімділігінің көрсеткіші - қалдық озон, СанПиН талабына сәйкес араластыру камерасынан кейінгі концентрациясы 0,1 - 0,3 мг/л болуы қажет.

Күмісті залалсыздандыру және суды консервациялау мақсатында қолдану бір жүз жылдыққа ғана белгілі емес,өйткені күміс иондары,тек қана бактериялардың ғана емес,сондай-ақ вирустардың да активтілігін тежей отырып,кең спектірлі антимикробты әсерге ие болады.Әсерінің механизмі күміс иондарының клеткаға еніп,оның ферменттік жүйесін тежеуде болып табылады.Ең нәтижелі болған ұзақ әсер ететін суды 6 айдан көп мезгілге консервирлеуге мүмкіндік беретін күмістің электролиттік ерітінділерін қолдану болып табылады.

Ультра күлгін сәулесімен сәулелендіру. Физикалық, реагентсіз залалсыздандыру әдістерінің қатарына жа­тады. Олардың реагентті залалсыздандыру әдістерімен салыстырғанда бір қатар артықшылығы бар: залалсыздандыратын судың құрамы мен құрылысын өзгертпейді, реагентерді тасымалдауды және сақтауды қажет етпейді, улылық әсер ететін қауіптілігі жоқ залалсыздандыру тезірек жүреді.

Ультракүлгін сәулелену биологиялық әсері (УФ-А, УФ-В, УФ-С) деңгейінің әртүрлілігіне байланысты оптикалық спектр облыстарына бөлінеді. Бактерияларға УФ–С аймағы күшті әсер етеді. ВОЗ сарапшыларының мәліметі бойынша 265 нм ұзындықтағы толқындар бактерияларға күшті әсер етеді. Олардың негізгі нысанасы бактерия клеткасының ДНК-сы.

Сәулелендіру шамдарды су бетіне орналастыру арқылы, сондай-ақ су ішіне орналастыру арқылы жүргізіледі. Сондықтан су ішіне енгізілген және енгізілмеген сәулелендіру деп бөлінеді. Ол үшін арнайы қондырғылар шығарылған. Қажетті бактерицидтік әсер беретін ағын есептеу жолымен анықталады.

Ультракүлгін сәулесі бактерияларға тікелей емес, су қабаты арқылы әсер етеді. Бактериялар бұл жағдайда судағы өлшенді заттардың ішінде болуы мүмкін, яғни сәулеленуден қорғалған жағдай­да. Судың лайлылығы мен түстілігі де бактерицидтік әсерді төмендетеді.

Сондықтан ультра күлгін сәулелерімен залалсыздан­дыруды белгілі-бір жағдайда ғана таңдайды. Оның ең бастысы - судың лай­лылығы мен түстілігінің аз болуы. Одан басқа 1 л суда ішек таяқшасы саны 1000-нан аспаған жағдайда бактерицидтік әсері тиімді болады (С.Н. Черкинский, Н.Н. Трахтман, 1962). Осы шектеулер суды УК сәулесімен залалсыздандыруға жиі кедергі бо­лады.

Суды ультра дыбыспен залалсыздандыру. Ультрадыбыспен 1 мин. ішінде әсер еткенде ішек таяқшасының 90 пайызын, ал 2 мин. ішінде 97 пайызын жояды. Әсер ету тиімділігі өңделетін қабаттың қалыңдығына байланысты. Қалыңдығы 1 см-де 1 мин. ішінде 80 пайызы, ал 8 см-де 20 пайызы ғана жойылады. Залалсыздандыру тиімділігін арттыруға сон­дай-ақ әсер ету қуатын арттыру да ықпал тигізеді. Бұл жағдайда за­лалсыздандыру дәрежесі судың лайлылығы мен түстілігіне және микророрганизмдердің пішініне байланысты болмайды.

Гамма сәулелерімен залалсыздандыру. Бұл да реагентсіз әдіс, судың табиғи сапасын өзгертпейді. Суды сәулелендіру кезінде микробтар тез өледі де су ішу мақсатында пайдалануға дайын болады. Гамма сәулесі суға аз сіңеді, сондықтан олар судың көп мөлшерін залалсыздандыруға жарамды. Бұл әдіс суды 100% залалсыздандыруды қамтамасыз етеді, тиімділігі гамма сәулелерінің мөлшерінің қуатына байланысты. Ішек таяқшалары басқа микроорганизмдермен салыстырғанда гамма сәулелеріне төзімді келеді. Әдіс гигиеналық тұрғыда дұрыс болғанымен де, қазіргі кезде кеңінен қолданылмайды.

Суды ауыр металдардың ионымен залалсыздандыру. Бұл жағдайда күмістің электролиттік ерітіндісін қолддану ең тиімдісі болып табылады. Бірақ метал препараттарының қымбаттылығына байланысты әдіс шектеліп қолданылады. Басқа ауыр металдардың иондарына биологиялық белсенділігіне байланысты микроорганизмдердің сезім­талдығы төмен.

1909 ж. Стоун әлсіз электр тоғымен суға әсер еткенде су құбыры суында бір қатар бактериалардың қарқынды дамитындығын көрсетті, со­нымен қатар кернеуі жоғары ток көп микроорганизмдердің жойылуына алып келеді. 1977 жылы Б.А.Шпектор тіпті ағынды суды элекр-импульстік зарятпен өңдеп, оның коли-титрін ауыз судың талаптарына дейін жеткізді. Бастапқы бактериялар саны 100 млн-ға тең 1 мл суға электр зарядымен әсер ет­кеннен кейін су стерильденген.

Сондай-ақ өңдегеннен кейін лас су, бір­неше ай бойында дезинфекциялайтын қасиетке ие болады. Кейінірек бактерицидтік әсері тек разрядтарға ғана емес, электродтар дайын­даған ауыр металлдардың иондарына да байланысты екендігі анықталды. Жоғары кернеудегі электр зарядымен және ауыр метал иондарымен жеке-жеке әсер еткенде өңделген су эпидемиялық тұрғыда қауіпті болған. Қалыпты нәтиже бірігіп әсер көрсеткенде ғана, яғни электрохимия арқылы ғана алуға болады. Бұл кезде өңдейтін суларда ауыр металдардың концентрациясы шекті деңгейден аспайды.

Электролиттік күмісті қолдану, керсінше оның судағы рұқсат етілген концентрациясымен (0,05 мг/л) шектелген. Суды 0,2 - 0,4 мг/л мөлшер деңгейінде залалсыздандыру үшін, суды ішу мақсатында пайдаланардан бұрын металдың артық мөлшерінен тазар­ту қажет.