10.2. ²Азаºстан Республикасыны» сыртºы саясаты.

Т¸уелсiз мемлекет ретiндегi ²азаºстан Республикасыны» º½рылуы мемлекеттi» сыртºы саясатта¹ы ба¹дары м¸селесiн ал¹а ºойды. Ол келесi проблемалыº аспектiлердi ºамтыды:

1. °лемдiк ºауымдастыºты» ²азаºстан Республикасын халыºаралыº ºатынастарды» субъектiсi ретiнде ºабылдауы.

2. Мемлекеттi» сыртºы саяси ºызметiнi» негiзгi принциптерiн, оны» сыртºы саяси º½ндылыºтары мен басымдыºтарын жобалау.

3. Халыºаралыº ºатынас субъектiлерiмен халыºаралыº байланыстарды жол¹а ºою ж¸не дамыту.

4. Халыºаралыº º½ºыº принциптерi мен нормаларын тану ж¸не игеру.

5. Халыºаралыº ºатынастар м¸дениетi: дипломатия мен дипломатиялыº ºызметтi ºалыптастыру.

Жас т¸уелсiз ²азаºстан Республикасы ¾шiн сыртºы саясатта¹ы негiзгi м¸селе мемлекеттер мен ¸лемдiк ºауымдастыºты» оны дербес, т¸уелсiз мемлекеттiк º½рылым ретiнде тануын, оны» территориялыº т½тасты¹ын, халыºаралыº iстердегi º½ºыºтыº субъектiлiгiн тануын ºамтитын легитимдiлiк проблемасы болды. ²азаºстан Республикасы т¸уелсiздiктi» 10 жылы iшiнде осы т½р¹ыда бiрºатар табыстар¹а ºол жеткiздi. Бµµ м¾ше болып ºабылданды, ¸лемнi» негiзгi мемлекеттерiнi» барлы¹ымен дерлiк дипломатиялыº байланыстар орнатты.

²азаºстан Республикасыны» табысты легитимделуi бiрºатар iшкi ж¸не сыртºы жа¹дайлар¹а м¾мкiндiк ту¹ызды.

Бiрiншiден, КСРО-ны» º½лауы, осы алып мемлекеттi» жойылуы ºазiргi кездегi ¸лемнi» басты мемлекеттерiнi» ¾кiметтерi тарапынан о» º½былыс ретiнде ºабылданды. КСРО º½ла¹аннан кейiнгi оны» территориясында пайда бол¹ан т¸уелсiз мемлекеттердi басºа мемлекетердi» ¾кiметтерi, Бµµ ж¸не оны» º½рылымдары тез арада таныды.

Екiншiден, ел басшылы¹ыны» бастамасы бойынша ²азаºстан Республикасы т¸уелсiздiгiнi» аныº º½ºыºтыº негiзi ºалыптасты. 1990 жылды» 25 ºазанында ²азаº Ке»естiк Социалистiк Республикасыны» Жо¹ар¹ы Ке»есi мемлекеттiк т¸уелсiздiк туралы Декларацияны ºабылдады. Осы º½жатты» негiзгi ережелерi ²азаºстан Республикасыны» мемлекеттiк т¸уелсiздiгi туралы Конституциялыº за»да, 1993 жыл¹ы Конституцияда ж¸не жалпыхалыºтыº референдум арºылы ºабылдан¹ан 1995 жыл¹ы Конституцияда дамытыл¹ан ж¸не наºтылан¹ан. Осы º½жаттарда ²азаºстан Республикасыны» сыртºы саясатыны» негiзгi принциптерi к¼рсетiлген: ашыºтыº, бейбiтшiлiктi жаºтау, тату к¼ршiлiк, те» серiктестiк, ºарулы к¾штi бiрiншi болып ºолданудан бас тарту, басºа елдердi» iшкi iстерiне араласпау, ядролыº ºарусыз ел м¸ртебесi, екiжаºты ж¸не к¼пжаºты келiсiм негiзiнде, сондай-аº Бµµ ж¸не оны» º½рылымдары ше»берiнде ºабылдан¹ан барлыº халыºаралыº мiндеттердi орындау.

¶шiншiден, ²азаºстан Республикасыны» халыºаралыº беделiн к¼теру ж¸не оны» легитимдiлiгi экономикалыº ж¸не саяси реформаларды табысты ж¾ргiзуге: ºо¹амдыº ¼мiрдi» мемлекеттен тыс ж¸не дербес болуына,демократиялануына м¾мкiндiк бередi. Осы экономикалыº ж¸не саяси процестердi» негiзiнде ºазаºстандыº ºо¹амды консолидациялау ²азаºстан Республикасын халыºаралыº арена¹а iргелi жалпы адами º½ндылыºтарды (нарыº ж¾йесi ж¸не баламалы айырбас, тату к¼ршiлiк ж¸не к¾ш ºолданбау, т½л¹аны» º½ºыºтары мен ºадiр-ºасиетi, халыºаралыº келiсiмдер нормаларыны» басымды¹ы ж¸не т.б.) танитын те» º½ºыºты серiктес ретiнде алып шыºты.

Т¼ртiншiден, ¸лемдiк ºауымдастыººа кiруде ²азаºстан Республикасыны» iшкi саяси т½раºтылы¹ы ерекше м¸нге ие болды. Осыны» н¸тижесiнде ²азаºстанды ¸леуметтiк ºауымдастыººа, алды»¹ы ºатарлы елдерге жаºындататын инновациялыº м¸селелердi ж¾зеге асыруда берiк болатын елдегi ¸леуметтiк жа¹дайды болжау¹а болады.

²азаºстан Республикасы т¸уелсiз мемлекет ретiнде сыртºы саяси ºызметтi» наºты принциптерi негiзiнде ºызмет етуi ж¸не м¾дделерiн халыºаралыº аренада бейнелейтiн жеке сыртºы саяси º½ндылыºтары мен басымдыºтарын жобалауы керек.

°рине, осы сыртºы саяси принциптер, º½ндылыºтар мен басымдыºтар ¸лемдiк ºауымдастыº ¾шiн деструктивтi болмауы шарт. Олар халыºаралыº ºатынастар принциптерiне ж¸не халыºаралыº º½ºыº нормаларына ºайшы келмеуi ºажет.

²азаºстан Республикасыны» т¸уелсiз мемлекет ретiндегi легитимделуiнде, оны» негiзгi сыртºы саяси принциптерiн, º½ндылыºтары мен басымдыºтарын жобалау мен дамытуда елдi» ал¹ашºы Президентi Н.°.Назарбаевты» к¼рнектi р¼л атºар¹анды¹ын ескере кеткенiмiз ж¼н.

²азаºстан Республикасы ºазiргi ¸лемнi» iрi мемлекеттерiнi» м¾дделерi астасып жатºан к¾рделi геосаяси ке»iстiкте орналасºан. Б½л жа¹дай "мемлекет басшысы мемлекетттi» iшкi ж¸не сыртºы саясатыны» негiзгi ба¹ыттарын айºындайтын, ел iшiнде ж¸не халыºаралыº ºатынастарда ²азаºстанны» атынан ¼кiлдiк ететiн е» жо¹ары лауазымды т½л¹а" (²азаºстан Республикасы Конституциясыны» 40 бабы) болып табылатын ел Президентiнен саяси ерiк пен бастаманы, ойластырыл¹ан ж¸не салмаºты ¸рекеттi, превентивтi шешiмдер мен шараларды ºабылдау ºабiлеттiлiгiн талап етедi.

Осы т½р¹ыда ²Р президентi Н.°.Назарбаев тарапынан ½сыныл¹ан еуразиялыº идеясы ерекше м¸нге ие. Б½л идея ТМД мемлекеттерiнi» интегративтiк м¾мкiндiктерiн, я¹ни ТМД ше»берiндегi интеграцияны, сондай-аº экономикалыº ж¸не сыртºы саяси м¾дделерi еуразиялыººа жаºын басºа елдердi» ºатыстырылуын ºамтиды.

²азiргi еуразиялыº идея ¼ркениет дамуыны» т¾йiндi желiлерiнде мемлекеттердi» жан-жаºты ынтымаºтасты¹ы ¾шiн аса ке» геосаяси ке»iстiктi º½руды к¼здейдi. Еуропа мен Азияны жал¹астыратын тарих ж¸не д¸ст¾рлi к¼пiр ретiнде ²азаºстан еуропа елдерiмен де, азия елдерiмен де ¼зiнi» экономикалыº байланыстарын ке»ейтуге ке» м¾мкiндiктерiн алады. ²Р Президентi Н.°.Назарбаевты» еуразиялыº идеясы бiздi» болмысымызды» геосаяси, экономикалыº, тарихи, ¸леуметтiк-м¸дени, этникалыº шынды¹ы болып табылады. Осы негiзде ²Р ¾кiметi Президенттi» басшылы¹ымен екiжаºты ж¸не к¼п-жаºты келiсiмдердi, ºазаºстандыº шекараны» ¼не бойында тыныштыº пен ºаºты¹ыстарды болдырмауды ºамтамасыз ететiн ¼зiмен к¼ршiлес барлыº елдермен келiсiм шарттар жасауды ºалыптастыру бойынша белсендi саяси ºызметтер атºаруда.

²азаºстан еуропа елдерiнi» барлы¹ымен дерлiк дипломатиялыº ºатнастарды жол¹а ºоя отырып ОБСЕ, НАТО т¸рiздi еуропалыº мемлекетаралыº ½йымдармен де байланыс орнатты. ²азаºстанны» НАТО-мен бiрiккен жатты¹улар ¼ткiзу ¾шiн ¸скери б¼лiмдердi дайындау бойынша жеке ынтымаºтастыº ба¹дарламасы бар. Б½л ºазаºстандыº ¸скери контингенттi» Бµµ бiтiмгершiлiк акцияларына ºатыстырылуына м¾мкiндiк бередi.

²азаºстан ¾шiн сыртºы саяси басымдыºтарды» арасынан Ресеймен мемлекетаралыº байланыс ерекше м¸нге ие. Ресей империясыны» ºол астында, одан кейiнгi к¼п½лтты мемлекеттiк º½рылым КСРО-ны» º½рамында бол¹ан ²азаºстан тарихи ж¸не д¸ст¾рлi т½р¹ыда аграрлыº-шикiзат к¼зi болды, сондыºтан Орталыººа, метрополия ретiндегi Ресейге экономикалыº т¸уелдi едi.

Осы жа¹дай ²азаºстанны» шаруашылыº инфраº½рылымыны» Ресейге толыºтай т¸уелдiлiгiнi» ºалыптасуына алып келдi ж¸не оны» салдары экономикалыº т½р¹ыда оны Ресейге, оны» iшкi проблемаларына ºатыстырады. Ресейдегi экономикадалыº тоºырау мен ºиындыºтар со¹ан с¸йкес бiзде де к¼рiнiс тауып отырады. Ресейдегi экономикалыº жандану бiздi» экономикамызды да ºоректендiредi.

Осы жа¹дайларды» барлы¹ы мемлекеттi» т¸уелсiздiгiн ºамтамасыз етудi» шынайы негiзi - к¼пвекторлы сыртºы саясатты» ºалыптасу ºажеттiлiгiн тудырады. Бiраº бiздi» сыртºы саясатымызды» ресейлiк векторы к¼п позиция жа¹ынан басымдыººа ие. Осы ахуал ²азаºстан Президентi Н.°.Назарбаевты» ¸рдайым назарында ж¸не ол келiсiмдер, шарттар, маºсаттар т¸рiздi дипломатиялыº акцияларда к¼рiнедi. К¼птеген халыºаралыº проблемалар бойынша ²азаºстан мен Ресей бiрт½тас немесе жаºын позицияларда болады.

²азаºстанны» сыртºы саясатында ¼здерiнi» тарихи та¹дыры, этном¸дени º½ндылыºтары бойынша туыс халыºтар ¼мiр с¾ретiн Орталыº Азия айма¹ы ерекше орын алады. Б½лар т¾ркi тiлдес ´збекстан, ²ыр¹ызстан, Т¾ркiменстан, сонымен ºатар Т¸жiкстан мемлекеттерi. Халыºтар арасында ºалыптасºан осы тарихи байланыстар, тарихты», м¸дениеттi», тiлдi» ортаºты¹ы елеулi д¸режеде осы мемлекеттердi жаºындата т¾седi. Б½л халыºаралыº аренада бiрт½тас, келiсiлген позиция т½р¹ысынан к¼рiнуге м¾мкiндiк бередi.

²азаºстанны» сыртºы саясатыны» ерекше аспектiсi ²ытай екендiгi с¼зсiз. ²ХР-мен достыº, тату к¼ршiлiк ºатынасты жол¹а ºою - ²азаºстан басшылы¹ыны» сыртºы саясатыны» аса ма»ызды проблемасы. Осы салада¹ы бiздi» мiндеттерiмiз - ²ытаймен арада¹ы шекараны делимитациялау, оны» ºауiпсiздiгiн ºамтамасыз ету, сауда-экономикалыº шарттар¹а отыру, м¸дени айырбасты дамыту. ²ытай - б½л жаºын к¼ршiлiкте т½р¹ан, тез дамып келе жатºан аса iрi этно-демографиялыº массив, ядролыº держава, супердержава ретiнде ХХI ¹асырда халыºаралыº ºатынастарда басты р¼лдердi атºарады.

²азаºстан Республикасыны» басшылы¹ы ж¾ргiзiп отыр¹ан сыртºы саясатта ºазiргi ¸лемнi» басты мемлекеттерi де назардан тыс ºалмайды. А²Ш, Германия, Англия, Франция ж¸не басºа еуропалыº мемлекеттер е» алдымен, м¾мкiн болатын инвесторлар мен сауда серiктерi ретiнде ºызыºтырады; осындай ºызы¹ушылыº Азияны» алды»¹ы ºатарлы елдерi ¶ндiстан, Жапония, О»т¾стiк Корея, П¸кiстан, Т¾ркия, Иран¹а да артуда. ²азаºстан осы елдердi» барлы¹ымен дерлiк ¾здiксiз дамып отыр¹ан сыртºы саяси байланыстарды, дипломатиялыº ºатынастарды жол¹а ºойды.

²азаºстан Республикасыны» басшылы¹ы Ау¹анстан, Таяу Шы¹ыс, Балºан елдерi т¸рiздi "да¹дарысты аймаºтар¹а" да назар аударады. ²азаºстанны» б½л жерлерде жеке геосаяси м¾дделерi жоº болса да, бiз осы "да¹дарыстыº аймаºтарды»" ¸лемге тудырып отыр¹ан ºауiптiлiгiн сезiнемiз.

Сыртºы саясатты ж¾зеге асыруда ²Р Президентiнi» басшылы¹ымен º½рамына сыртºы iстер министрлiгiн, елшiлiктер мен консулдыºтарды ºамтитын атºарушы орган - дипломатиялыº ºызмет ж½мыс ж¾ргiзедi. ²азаºстан Республикасыны» басшылы¹ы ºысºа мерзiмнi» iшiнде табысты ж½мыс iстеп жатºан дипломатиялыº ºызметтi º½ра алды. Б½л ²азаºстан Республикасыны» билiк º½рушы элитасы ме»герген к¸сiптiк ºызметтi» жа»а т¾рi. Осы º½рылымда ж½мыс iстеу к¸сiби бiлiктiлiк пен бiлiмдi талап етедi ж¸не б½л мiндеттi ²азаºстан элитасы табысты т¾рде атºарып отыр деп толыº сенiммен айту¹а болады.

°дебиеттер

1. Назарбаев Н.А. Казахстан -2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана. Алматы, 1998.

2. Антология мировой и политической мысли. В 5 томах. М.,1997.

3. Алмонд Г. Политическая наука: история дисциплины //Полис. 1997. № 2.

4. Василик М.А. Практикум по курсу политология. М., 1999.

5. Вебер М. Политика как призвание и профессия //Диалог. 1996. №5.

6. Гаджиев К.С. Политическая философия. М., 1999.

7. Казахстанская политологическая энциклопедия. Алматы, 1998.

8. Конституция Республики Казахстан. Алматы, 1998.

9. Общая и прикладная политология //Под.ред. Жукова В.И. М., 1997.

10. Политология Учебное пособие. Алматы, 2000.

Қосымша әдебиеттер

1. Арендт Х. Массы и тоталитаризм. // Вопросы социологии. 1992. Т.1. Вып.1.

2. Арон Р. Демократия итоталитаризм. М., 1993.

3. Аяган Б. Апогей и закат советского социализма. Казахстанский полигон. (1970 – 1990 –е г.) Алматы, 1999.

4. Байдельдинов Л.А. Казахстан как политическая реальность. Алматы, 2000.

5. Байдельдинов Л.А. Проблема субъектности политической практики //Евразийское сообщество. 2000. №4.

6. Байдельдинов Л.А. Суверенитет Республики Казахстан как политическая ценность. //Саясат. 2000. №3.

7. Байдельдинов Л.А. Об этнолингвистической ситуации в Республике Казахстан // Саясат. 2000. №10.

8. Бурханов К.Н., Исмагамбетов Т.Т., Беримжанова А.Е. Китай между прошлым и будущим. Алматы, 2001.

9. Гельман В.А. Постсоветские политические трансформации //Полис. 2001. №1.

10. Гоптарева И. О возможных механизмах разрешения конфликта // Полис. 1998. №6.

11. Даймонд Л. Прошла ли “третья волна демократии” // Полис. 1999. №1.

12. Елизаров В.П. Элитистская теория демократии //Полис. 1999. №1.

13. Ертысбаев Е. Демократизация в Казахстане: 1990-2000 годы. Алматы, 2000.

14. Исмагамбетов Т. Гражданское общество в Казахстане //Саясат. 1998. № 9.

15. Кадыржанов Р.К. К определению понятия консолидации политической системы //Саясат. 1999. № 4.

16. Макарычев А.С. Постмодернизм и западная политическая наука //СПЖ. 1996. № 3.

17. Машан М.С. Политическая система Казахстана: трансформация, адаптация, целедостижение. Алматы, 2000.

18. Мурзалин Ж.А. От традиции к современности. Алматы, 2000.

19. Никитина А. Политика и политология //Общественные науки и современность. 1995. №1.

20. Сейдуманов С. Феномен многопартийности в Казахстане. Алматы, 1997.

21. Фундаментальные проблемы политической науки //Вестник МГУ. Сер. 2. 1996. №6.

22. Чеботарев А. Проблемы становления оппозиции как полноценного элемента политической системы. // Саясат. 1998. № 11.

²ÀÇÀ²ÑÒÀÍ