9.2. Да¹дарыс ½¹ымы ж¸не оны» ¸леуметтiк мазм½ны.

µсынылып отыр¹ан таºырыпты одан ары ашу ¾шiн "да¹дарыс" ½¹ымын ж¸не оны» ¸леуметтiк мазм½нына тоºталып ¼туiмiз ºажет. "Да¹дарыс" ½¹ымы ºандай да болмасын º½былысты» деградация¹а ½шырап ¼мiр с¾руi мен ºызмет етуi м¾мкiн емес болатын ерекше к¾йiн сипаттайды.

Сонымен, "да¹дарыс" ½¹ымы º½былысты» iшкi ерекшелiктерiн бейнелейдi: оны» таби¹и ºызмет етуге ж¸не эволюция¹а ºабiлетсiздiгi, онда ¼зiнi» сапаларын, ºасиеттерiн саºтау мен ¼сiруге ж¸не ¼зiнi» негiзгi м¸ндi сипаттамаларын саºтай отырып дамуды» мейлiнше жо¹ары сатысына к¼терiлу м¾мкiндiктерiнi» болмауы. °рине, да¹дарысты» келтiрiлiп отыр¹ан т¾сiндiрмесi тым жалпы бiраº шынайы ¼мiрде кез-келген º½былыс белгiлi бiр кезе»де ¼зiнi» ºайта º½рылуы мен ºирауы, жо¹алуына бастайтын да¹дарыстыº саты¹а ¼тедi. Сондыºтан да¹дарыстан шы¹у жолы º½былысты» сапалы жа»аруында жатыр.

Алайда, бiз жалпы да¹дарысты емес, керiсiнше ºо¹амдыº организмдегi, оларды» спецификалыº саяси басºаша т¾сiндiрiлуiндегi да¹дарысты зерттеймiз.

²о¹амдыº организмдегi да¹дарыстар мен, ¸леуметтiк да¹дарыстар туралы айта отырып, е» алдымен, оларды» адамдарды» тiршiлiк ¸рекетiмен ты¹ыз байланыстылы¹ын, оны» адамны» ¼зiнде, оны» ¼мiрлiк жа¹дайында, ¸леуметтiк перспективаларында тiкелей к¼рiнiс табатынын ескеруiмiз ºажет, я¹ни оны фундаменталды адами ¼лшемге ие немесе та¹дырлыº м¸нi бар деп айту¹а болады.

²о¹амдыº ¼мiрдегi да¹дарыстар к¼рiну сфералары бойынша жiктелуi м¾мкiн: экономикалыº, ¸леуметтiк, саяси, идеологиялыº, адамгершiлiк, экологиялыº ж¸не т.б. Бiраº ºо¹ам т½тастыº ретiнде бол¹андыºтан, осы жеке да¹дарыстар ºо¹амда¹ы т½тастай да¹дарысты» бiр с¸тi, т½сы болып табылады. Да¹дарыстар ¼зiнi» м¸нi мен мазм½ны бойынша бiр-бiрiмен ты¹ыз байланыста¹ы ¸леуметтiк ºайшылыºтарды» ºайма¹ын ¼зiнде ½стайтын ºо¹амдыº дамуды» кейбiр торапты желiлерi болады.

Себебi да¹дарыстарды» к¼рiну сферасы ¼те дербес, сондыºтан да оларды» кез-келгенiн шешудi» жолдарын ¼здерiнi» пайда бол¹ан сферасынан iздеу керек. °рине, ºо¹амдыº ¼мiрдi» аталмыш сфералары, элементтерi ¼зiнi» ¸леуметтiк салма¹ы мен ыºпалы бойынша бiрдей болмайтын иерархиялыº ж¾йеде болады. Аºыр ая¹ында, экономикалыº сфера да¹дарыстарды» басºа сфераларда¹ы дамуы мен шешiлуiнi» шарты ретiнде басты р¼лдi атºарады. °рбiр ºарастырып отыр¹ан сферада адамзатты» жалпы¼ркениеттiк дамуыны» элементi ретiнде ¼зiнi» жеке м¸дениетi болады ж¸не iзденiстер осы м¸дениеттi» мазм½нында ж¾зеге асуы керек.

Мысалы, егер ºо¹ам саяси да¹дарысты басынан кешiрiп отырса, одан шы¹уды» жолдары саясат, саяси м¸дениет сферасында табылады, е» алдымен саяси шешiмдердi талап етедi. "Саясатпен айналыспаймыз, е»бек етiп, экономиканы к¼теремiз" деген ½ранны» астарында тере» ой жатыр. Бiраº олар саяси да¹дарыстан шы¹уды» жолдарына септiгiн тигiзетiн ºолайлы ¸леуметтiк, экономикалыº жа¹дайларды жасау керек екендiгiн бiлдiредi.

Сонымен, ºо¹амдыº ¼мiрдi» саяси емес сфераларында¹ы да¹дарыстар саяси да¹дарыстан шы¹у ¾шiн ºолайсыз жа¹дайлар жасайды ж¸не б½л жа¹дайда экономикалыº сферада¹ы да¹дарыс ерекше м¸нге ие болады.

Та¹ы да ескеретiн жайт, ºо¹амдыº ¼мiрдi» басºа сфераларында¹ы да¹дарыстыº º½былыстар белгiлi бiр бейнеде саяси сферада жобаланады. ´йткенi кез-келген б½ºаралыº ºо¹амда т¾пкiлiктi ¸леуметтiк-практикалыº м¸селелердi» халыººа аппеляциясыз шешiлуi м¾мкiн емес. Осы м¸селелер бойынша ºо¹амдыº пiкiрдi ºалыптастыру¹а, ¸леуметтiк-саяси к¾штердi», белгiлi бiр аныº саясатты» идеологиясын талдау¹а, оларды шешудi» жолдары мен методтарын iздестiруге, осы ¾шiн ºажеттi º½ралдарды пайдалану¹а ж¸не т.б. ºажеттiлiк пайда болады.

²о¹амдыº ¼мiрдi» саяси емес сфераларында¹ы пайда бол¹ан да¹дарыстыº º½былыстар, егер олар ¼з уаºытында саяси ой елегiнен ¼ткiзiлмесе, егер ºо¹ам ºажеттi саяси шешiмдердi кешiктiрiп ºабылдаса, ºажеттi саяси ерiктi к¼рсетпесе ол одан ары дамиды ж¸не шиеленiсе т¾седi. Осыдан саясатты», саяси сферада шешiлетiн проблемаларды» ºо¹амдыº ¼мiрдi» басºа барлыº сфераларына тигiзетiн ыºпалын аныº байºау¹а болады.

К¼рiну сфераларынан б¼лек, да¹дарыстарды к¼лемi бойынша да жiктеуге болады:

1. Ғаламдық, я¹ни барлыº адамзатты ºамтитын, адамдар ºауымдасты¹ыны» фундаменталдыº бастауларына ыºпалын тигiзетiн да¹дарыс. Мысалы, К¾ннi» с¼нуi салдарынан болатын Жер бетiндегi тiршiлiк иелерiнi» ¼мiр с¾ру ºаупiмен байланысты да¹дарыстар, я¹ни Жердегi ¼мiрдi» да¹дарысы. Бiраº б½л да¹дарыс ºазiргi адамдар ¾шiн ¼зектi емес, сондыºтан да бiзге ол ж¼нiнде ойланып ж¸не ºандай да бiр шаралар ºолдану ºажет емес. Ал Жер биосферасына антропогендiк ыºпалды» негiзiнде пайда бол¹ан ғаламдық экологиялыº да¹дарысты» жалпы¹аламдыº сипаттаºа ие екендiгi с¼зсiз, ж¸не одан адамзатты» бiрлесiп ½йымдасºан жолымен ¹ана шы¹у¹а болады.

Ғаламдық да¹дарыстар адамзатºа ерекше талаптар ºояды: Жерде ¼мiр с¾ретiн адамдар бiр кеменi» жолаушылары, оларды» та¹дыры бiрт½тас екендiгiн т¾сiну керек. Сондыºтан да адамдар¹а оларды» м¾дделерiнi» жалпылы¹ын, бiрлiгiн танитын, ¼зi ж¸не адамзат ½рпа¹ыны» болаша¹ы ¾шiн жауапкершiлiктi сезiнетiн саяси м¸дениеттi ºалыптастыру ºажет.

Осы саяси м¸дениеттi» элементтерi адамзатты» жалпы¼ркениеттiк дамуыны» процесiнде бiртiндеп ºалыптасты ж¸не дамыды, бiраº ол ¼зектiлiктi адамзатты» тiршiлiк етуiне шынайы ºауiп (мысалы, экологиялыº апат пен термоядролыº со¹ыс) пайда бол¹ан ºазiргi жа¹дайда алды. Ғаламдық да¹дарыстар ¼зiнi» саяси т½р¹ыда шешiлуiн талап етедi ж¸не ºазiргi жа¹дайда оларды аса ¼зектi деп есептеуге болады.

2. Àéìàºòûº, я¹ни белгiлi бiр аймаºты» ше»берiнде, геосаяси ке»iстiкте к¼рiнетiн да¹дарыстар. Олар бiрнеше мемлекеттi немесе жекелеген мемлекеттi ºамтуы м¾мкiн. Б½ндай да¹дарыстарды» ºатарына ¸лемдiк социалистiк ж¾йенi ºамты¹ан ж¸не оны» та¹дырын шешкен саяси да¹дарысты жатºызу¹а болады. Б½л да¹дарысты» себебi адамзатты» жалпы¼ркениеттiк дамуыны» арнасына жатпайтын ¼зiндiк жолды табу¹а талпынысыны» перспективасыз болып шыººанды¹ынан туындады. Адамзат ºауымдасты¹ыны» таби¹и негiзi ретiндегi нарыºтан бас тарту, ¸кiмшiл-¸мiршiл ж¾йеге ¼ту ºо¹амдыº ¼мiрдi» белгiлi тоºырауына ¸келiп соºтырды.

´ркениет дамуыны» тере» ºойнауында ¸леуметтiк байланыстарды» нарыºтыº негiзi жатыр. Ол т½л¹аны белсендi ететiн ¸леуметтiк º½ндылыºтарды ºалыптастырады, оны» ¼ркениет дамуына ¾лесiн арттыра отырып, ептiлiкке баулиды. Олардан бас тарту ºазiргi демократиялыº º½ндылыºтардан, саяси ½йымдастыруды», саяси ºызметтi» методтары мен º½ралдарыны» прогрессивтi формаларынан ауытºу¹а алып келедi. Осыны» н¸тижесi ºо¹ам мен мемлекеттi» тоталитарлыº жол¹а т¾суiне алып келедi. Социалистiк ж¾йе елдерi осындай жолмен т½йыº, да¹дарысты жа¹дай¹а тап болды.

3. Жергiлiктi да¹дарыстар. Олар ¸рт¾рлi негiздерге ие болуы м¾мкiн: экономикалыº, этникааралыº, дiни ж¸не т.б., бiраº саяси т½р¹ыда к¼рiнедi, себебi оларды жергiлiктi жердегi б½ºара халыº белсендi етедi ж¸не олар мемлекеттiк º½рылымдардан, жергiлiктi билiк органдарынан, саяси к¾штерден да¹дарыстан шы¹у¹а ба¹ыттал¹ан тиiстi ¸рекеттердi талап етедi. Жергiлiктi да¹дарыстарды» ºатарына материалдыº, адамгершiлiк-психологиялыº, м¸дени-этникалыº, т½рмыстыº негiздерге ие болатын, бiраº ¼здерiнi» шешiмi ¾шiн басºару, билiктiк акциялар¹а с½раныс тудыратын жеке ассоциацияларды», адамдарды» уаºытша ºауымдасты¹ында пайда болатын да¹дарыстарды жатºызу¹а болады.

Бiз ºарастырып отыр¹ан да¹дарыстарды» классификациясы к¼лемi бойынша шартты сипатта, себебi шынайы ¼мiрде барлыº да¹дарыстыº º½былыстар к¼лемiнен т¸уелсiз ¸леуметтiк проблемаларды жасай отыра бiр-бiрiне енiп ж¸не толыºтырып отырады.

²о¹ам ¼мiрiндегi да¹дарыстыº º½былыстар бiрден пайда болмайды, олар бiртiндеп жетiлу мен дамуды» ½заº жолынан ¼тедi. "Тоºырау", "ºатер", "апат" сияºты ½¹ымдар ºарапайым санада ¸леуметтiк да¹дарысты» пiсiп-жетiлуiнi» ¸рт¾рлi сатысын к¼рсетедi. Осында¹ы ескеретiн н¸рсе, адамдар да¹дарысты» дамуын бiрден т¾сiне ºоймайды. Бастапºыда олар тек жайсыздыº пен олардан кейбiр айлаларды талап ететiн ¼мiрдегi ºосымша проблемаларды» к¼рiнуiн сезiнедi.

²олда¹ы бар м¸дениет олар¹а нашарлап кеткен жа¹дай¹а бейiмделу ¾шiн жеткiлiктi т¾рде м¾мкiндiктер бередi, адамдар ºо¹амдыº ¼мiрдi» ¸рт¾рлi сфераларыны» тоºырауына мойын ½сынады. Тек тоºырау ½заººа созыл¹анда ж¸не ºо¹амда шешiлмеген м¸селелер ºордаланып ºал¹ан кезде ¹ана ¼мiр де»гейi т¼мендейдi, º½ºыºтыº т¸ртiп б½зылады, ¼негелiлiк т¼мендейдi - адамдар ¸леуметтiк жа¹дайды» да¹дарысты¹ын шиеленiскен ºалпында ºабылдай бастайды, ¼з ¼мiрлерiнi» негiзгi бастауларында т¾пкiлiктi ¼згерiстердi» ºажеттiлiгiн т¾сiне бастайды. Осы ¼згерiстердi тек адамдар ¹ана ж¾зеге асыра алады, сондыºтан да инициативаны ¼з ºолдарына алатын ¸леуметтiк-саяси к¾штер ºалыптаса бастайды. Олар да¹дарысты жа¹дайдан шы¹у ¾шiн ºажеттi ¸рекеттердi дайындайды, ¼з алдарына маºсат ºояды ж¸не оны ж¾зеге асыру ¾шiн керектi к¾штердi ж½мылдырады. Жа¹дайды» да¹дарысты¹ын, "б½лай ¼мiр с¾рудi»" м¾мкiн еместiгiн т¾сiнiп ºо¹ам ¸рекеттене бастайды. Б½л ¸леуметтiк да¹дарысты» пiсiп-жетiлгендiгiн ж¸не т¾пкiлiктi ¼згерiстердi» ºажеттiлiгiн бiлдiредi.

9.3. ²àºòû¹ûñ ½¹ûìû.

"²аºты¹ыс" ½¹ымы ¸леуметтiк-саяси к¾штердi», саяси ºатынас субъектiлерiнi» теке-тiрестерi ¼тетiн ерекше саяси жа¹дайды бiлдiредi. Б½ны» ¼зi ¸рекеттi» тiкелей процесi, м½нда ºарсы т½рушылыºты» шынайы фактiлерi бар. "Да¹дарыс" ж¸не "ºаºты¹ыс" ½¹ымдары ºо¹амдыº ¼мiрде ¸леуметтiк практиканы» ¼зара байланысты кезе»дерiн бейнелейдi. ²аºты¹ысты» негiзi жа¹дайды» да¹дарысты¹ы болып табылады. Да¹дарыс саяси ºатынас субъектiлерiн белсендете т¾сiп, оларды» текетiрестерiне ¸келiп соºтырып, ºаºты¹ысты тудырныды. Сондыºтан да ºаºты¹ысты» ¼ткiрлiгi да¹дарысты» дамуына, оны» пiсiп-жетiлу д¸режесiмен тікелей байланысты.

Да¹дарыстар т¸рiздi ºаºты¹ыстарды да к¼рiну сфералары бойынша жiктеуге болады: экономикалыº, саяси, º½ºыºтыº, дiни, этникааралыº ж¸не т.б. Дегенмен осыларды» барлы¹ы ¸леуметтiк ºаºты¹ыстарды» ¸рºилы формалары, болып табылады ¼йткенi ºаºты¹ыстарда ¸рекет етушi, ºаºты¹ысушы субъектiлер ¼здерiнi» экономикалыº, саяси, º½ºыºтыº, дiни, этникалыº ж¸не басºа да м¾дделерiн т¾сiнетiн ж¸не оларды» ¾стемдiгi мен ж¾зеге асуына ½мтылатын адамдар. ²аºты¹ыстар саяси ºатынастар субъектiлерiнi» iс-¸рекеттерi н¸тижесiнде шешiледi.

Осы ретте ºаºты¹ысºа ºатысушы к¾штердi» iс- ºызметтерiнi» шынайы т¾рткiлерiн айºындау аса ма»ызды саясаттанулыº проблема.

´йткенi шынайы т¾рткiлерде ºаºты¹ысты» себептерi, ¼зiндiк "º½пиясы" бар. Саясаттану ¹ылымы оны ºаºты¹ысушы субъектiлердi» м¾дделерiнi» иерахиялыº принципiнен шы¹а отырып аныºтайды.

М¾дделердi» иерахиялыº ж¾йесiнде материалдыº, экономикалыº м¾дделер негiзгi м¸нге ие. Алайда олар саяси ºатынастарда таза к¾йiнде к¼рiнбейдi, себебi олар ºажеттi идеологиялыº тартымдыººа ие емес. Осы м¾дделер ºо¹амдыº ¼мiрдi» ¸рºилы сфераларында белгiлi бiр ¼згерiстерге ½шырайды ж¸не осыны» н¸тижесiнде саяси ºызметтi» мотивациясы жеткiлiктi т½р¹ыда к¾рделi мазм½н¹а ие болады.

Сонымен, саясаттану ¸дiстемелiк т½р¹ыда саяси акцияларды» тере»де аºиºат негiздерiн, "º½пияларын" ашу¹а ½мтыл¹анымен, ол ºаºты¹ыстан шы¹уды к¼здейтiн ¹ылым ретiнде, сыртºы, ¾стi»гi т¾рткiлерге я¹ни ¼зектi, шынайы ¼мiрдегi ¸рекет етушi саяси ºызметтi» неiздерiне басты назар аударады, ж¸не осы негiзде м¾дделердi» т¾йiсуiн ºамтамасыз етуге ж¸не келiсiм мен ынтымаºтастыº платформасын ¼»деуге ½мтылады.

Саяси ºаºты¹ыс ¸рекет ¾шiн саяси ºатынастарды» шиеленiсiн ºамтамасыз ететiн мотивацияларды ¼зiнде саºтайды. Саяси конфронтацияны жасайтын осы т¾рткiлерде ¸рт¾рлi шынайы ¸леуметтiк ºа¹идалар (меншiкке, саяси ж¾йелерге, идеологиялыº принциптерге, этникалыº, ¼негелiк, дiни - конфессионалдыº º½ндылыºтар¹а ж¸не т.б. ºатынас) болуы м¾мкiн. Б½л ºа¹идалар саяси º½марлыºты оятады, ºоздырады, ¼йткенi олар ¼здерiнi» ¸леуметтiк м¸нi бойынша шынымен фундаменталды ж¸не ½заº жылдар бойы адамдарды» тiршiлiк ¸рекеттерiне ыºпал етедi, себебi олар экономикалыº, ¸леуметтiк, саяси, рухани ортаны аныºтайды. Т½тастай ал¹анда, ºаºты¹ысты саяси жа¹дайлар ¾шiн т¸н:

- бiрiншiден, олар¹а айырмашылыº, ºарама-ºайшылыº, кей жа¹дайларда оларды» антагонизмiне алып келетiн м¾дделердi» ºайшылы¹ы т¸н ºаºты¹ысушы тараптарды», ºаºты¹ыс субъектiлерiнi» болуы. Бiраº м¾дделер ¸рºилы бол¹анымен, олар ¸леуметтiк т½тастыºты» iшiнде ºызмет етедi, я¹ни ортаº базалыº негiзге ие, м¸селен саяси конфронтация¹а дейiн таптыº к¾рес дамитынды¹ы жалпы¹а м¸лiм, бiраº осы жа¹дайда барлыº к¾ресушi таптар ºол жеткiзiлген материалдыº ж¸не рухани м¸дениеттi, ºо¹амны» ¼ркениеттiк де»гейiн, социумны» т½тасты¹ын саºтау¹а м¾дделi болады;

- екiншiден, ºо¹амда¹ы ¼мiр с¾рiп отыр¹ан ж¸не ºаºты¹ысушы тараптарды» арасында¹ы саяси ºатынастарды» шиеленiсу де»гейiн к¼рсететiн ºаºты¹ысты» ¼ткiрлiк д¸режесi. ²аºты¹ыстыº жа¹дайды» ¼ткiрлiгi, шиеленiстi» жо¹ары де»гейi ºаºты¹ыс субъектiлерiнен ºарастырылып отыр¹ан жа¹дайдан шы¹у ¾шiн саяси º½ралдарды» барлыº арсеналын ж½мылдыруды талап етедi;

- ¾шiншiден, ºо¹ам ¼мiрiнде пайда бол¹ан ºаºты¹ысты саяси жа¹дайды» ¼зiнi» даму логикасы бар. Сондыºтан, ºаºты¹ысты» пайда болуыны» бастапºы кезе»iн аныºтап, оны» дамуына жол бермеу ¼те ма»ызды. ´йткенi ºаºты¹ыс ½заº уаºыт ¼мiр с¾руiнi» н¸тижесiнде жеке ¸леуметтiк мазм½н¹а ие бола бастайды, шынайы ¼мiрге енiп, адамдарды» д¾ниенi ºабылдауыны» да¹дылы элементiне айналып кетедi, ºаºты¹ысты саяси м¸дениеттi ºалыптастырады. Б½л кезде ºаºты¹ысты жа¹дайдан шы¹у ¼те ºиын болады;

- т¼ртiншiден, ºаºты¹ысты саяси жа¹дайды» саяси ºатынастар субъектiлерiне ыºпалы ма»ызды ¸леуметтiк проблема болып есептелiнедi. ²аºты¹ысºа ºатысушы субъект ¼зiнi» санасында ºаºты¹ысты саяси жа¹дай талап ететiн ¸рекеттердi» барлы¹ын бейнелеуге м¸жб¾р болады. Оºи¹аларды к¾рт контрастiлiк т¾сiну сипат алады, субъект басºаларды» да жеке позициялары мен ¼тiп жатºан оºи¹алар¹а ба¹асыны» бар екендiгiн ескеруден ºалады ж¸не адамдарды достар, жаºтастар ж¸не д½шпандар деп б¼ледi. ²аºты¹ысты саяси жа¹дайлар адамдарды саяси б¾лiншiлiк ахуалына дейiн алып келуi м¾мкiн. Осы жа¹дайда саяси проблемалар тым ¼ткiрленiп, олар ¼з кезегiнде ºарулы ºаºты¹ыстар, азаматтыº со¹ыс, ла»кестiк ¸рекеттер ж¸не т.б. осы т¸рiздi антигуманды ¸рекеттердi ºолдану¹а арандатады.

9.4. Да¹дарыстыº ж¸не ºаºты¹ыстыº саяси жа¹дайларда¹ы ¸рекеттер ж¾йесi. Консенсусты» ºажеттiлiгi.

Саяси ºатынастар субъектiлерiнi» жо¹ары ¸леуметтiк-саяси белсендiлiгi ж¸не осымен байланысты ¸леуметтiк практиканы» ситуативтiлiгi мен субъективтiлiгi маºсатты ойластырыл¹ан саяси шешiмдер мен акцияларды талап етедi.

Осында¹ы ескеретiн жайт, да¹дарыс жа¹дайында ºабылдан¹ан ж¸не ж¾зеге асºан ºате шешiмдер саяси ºатынастар субъектiлерi ¾шiн ¼те ºымбатºа т¾ºседi, себебi олар да¹дарысты одан ары тере»детiп, ºаºты¹ысты шиеленiстiре т¾седi. Бiраº, ºатесiз шешiмдер табу ¼те ºиын. Бiрiншiден, жа¹дайды» ºоз¹алмалы¹ынан, объективтi ахуалды» тез ¼згергiштiгiнен; екiншiден, элитарлыº саяси топтарды» ¸лсiздiгi, т¸жiрибелерiнi» жеткiлiксiздiгi салдарынан туындайтын саяси м¸деиеттi» т¼мендiгiнен. ²аºты¹ысºа ºатысушылар бiр-бiрiне ¼ркениеттi т½р¹ыда¹ы оппоненттiкке бейiм емес, да¹дарыстан шы¹у олдарын жемiстi iздестiруге, конфронтацияны т¼мендету мен с¼ндiруге ºабiлетсiз; ¾шiншiден, ¸леуметтiк-практикалыº процеске саяси тұрғыда дайын емес б½ºараларды» тартылуы н¸тижесiнде оларды» ¼з санымен белсендi, маºсатты ¸рекет етушi саяси элитаны басып тастау ºабiлеттiлiгi; я¹ни "тобырды» мазм½нсыз к¼терiлiсi" деп А.С.Пушкин айтып кеткендей, ¼ркениеттi м¸нi жоº ¸леуметтiк "стихияны»" ¾стемдiк ету м¾мкiн.

²о¹амымызды» ¼ткендегi ж¸не ºазiргi та»да¹ы саяси т¸жiрибесi бiздi» к¼зiмiздi ºарастырылып отыр¹ан ºауiптi» аºиºатты¹ына жеткiзедi. Сондыºтан ºо¹амды да¹дарыстан алып шы¹атын ¸рекеттер ж¾йесi мен ¼ркениеттi конфронтацияны даярлау демократиялыº саяси м¸дениеттi» принциптерiне, методтарына, ½йымдастырылуы мен º½ралдарына негiзделуi керек. Осы т½р¹ыда демократия, баламасыз саяси º½ндылыº болып саналады. Ол саяси ºатынас субъектiлерiнi» ашыº ¸рi ке» ж¸не ¸леуметтiк тиiмдi б¸секелестiгiн ºамтамасыз етедi. Осыны» к¼мегiмен саяси ¼мiр ¾здiксiз ºызмет етедi, дамиды, саяси оппозиция ºажеттi конструктивтiк р¼лдi атºарады.

Демократиялыº ºо¹амда барлыº саяси к¾штер ¸леуметтiк-саяси жа¹дайды жан-жаºты ж¸не ¾здiксiз зерттеуге ж¸не оны реттеу м¾мкiншiлiктерiне ие болады. Е» со»ында саясатты тек ¹ылым ретiн де емес сонымен ºатар ¼нер ретiнде игерген жо¹ары икемдiлiктi шеберлiк пен ºабiлеттiлiк танытатын саяси к¾штер саясат ойынына ºатысады.

Да¹дарыс жа¹дайынан шы¹у ж¸не саяси ºаºты¹ысты шешу ¾шiн, е» алдымен, пiсiп-жетiлген да¹дарысты» м¸нiн, оны» к¼рiну ж¸не таралу сфераларын, саяси ºаºты¹ысты» ерекшелiктерiн аныºтап алу керек; ºаºты¹ысушы к¾штердi» ¸леуметтiк базасын, оларды» ыºпал ету д¸режесiн, оларды» мемлекеттiк билiкпен ºатынасы мен байланысын, саяси жетiлу де»гейiн, саяси ыºпал ету арсеналын, к¾штерiн, ерiктiк к¼»iл-к¾йiн ж¸не т.б. айºындап алу ºажет.

²о¹амда к¼пжоспарлы саяси зондаж¹а жа¹дай жасалуы ºажет. Б½л ºо¹амдыº ¼мiрдi» негiзгi м¸селелерi ж¼нiнде ашыº пiкiрталастар, саяси партиялар мен ºоз¹алыстар арасында¹ы с½хбаттарды» ба¹дарламаларын, маºсаттарын салыстыру, саяси ¸рекеттi» ¸дiстерiн, арсеналын ба¹алау н¸тижесiнде барлыº саяси к¾штер конституция ше»берiнен шыºпай билiк º½рылымдарына ¸сер ете алу¹а ж¸не за»ды шешiмдердi» негiзiнде ¼з ба¹дарламалары мен маºсаттарын ж¾зеге асыру¹а ºол жеткiзу м¾мкiндiгiне ие болу ºажет.

Алайда, ºаºты¹ыс логикасыны» ¼зi сондай, ºаºты¹ысушы к¾штер ¼з м¾дделерiн ¾стемге ету ½мтылады ж¸не конституциямен санаспай б½л ¾стемдiктi баянды етуде к¾ш ºолдануды е» тиiмдi жол деп есептейдi. Бiраº ºо¹амда к¾шпен м¸жб¾рлеу функциясына (Конституцияда к¼рсетiлгендей) мемлекеттiк билiктi» ¹ана º½ºы¹ы бар; басºа саяси º½рылымдар б½лай iстей алмайды. Сол себептен, мемлекеттiк емес º½рылымдарды» к¾ш ºолдануы ºо¹амдыº ¼мiрге деструктивтi элементтi ендiредi, ºаºты¹ысты шиеленiстiре т¾седi.

Дамуды» белгiлi бiр кезе»iнде ºаºты¹ысушы жаºтар ¼здерiнi» к¾штiк º½рылымдарын ºалыптастыру¹а, ¼здерiнi» ¸скерилендiрiлген отрядтарын º½ру¹а, армияны», ºауiпсiздiк органдарыны», милицияны» ж¸не т.б. ºолдауына жетуге ж¸не оларды ¼з м¾дделерiне пайдалану¹а ½мтылады. °рине, осындай жолдар арºылы "же»iске" жетуге болады, бiраº б½л же»iстi» салдары ¼те ауыр болады.

Конституцияны» б½зылуы жай, бiруаºыттыº ¸рекет болып ºалмауы керек. Ол º½ºыºтыº ж¸не саяси т½р¹ыдан алып ºара¹анда за»сыздыº пен зорлыº процестерiнi» басы болуы м¾мкiн. Сондыºтан демократиялыº ºо¹амда Конституция мемлекеттiк билiк пен азаматтар арºылы ºор¹алынатын жо¹ары º½ºыºтыº ж¸не саяси º½ндылыº болып табылады. Б½л жа¹дайда iзгi маºсаттар немесе саяси маºсаттылыº деп аталынатын аºтау бола алмайды. ´йткенi iзгi маºсаттар ты¹ырыººа апаратын жол, ал саяси маºсаттылыº даму м¾мкiндiгi жоº ситуативтi т¸сiл.

Саяси ºатынастар субъектiлерi ¼з м¾дделерiнi» ¾стемдiгi принципi мен оларды ж¾зеге асыру¹а ½мтылудан бас тарта алмайды. Сондыºтан, осы жерде оларды ж¾зеге асыру¹а ºалай ж¸не ºандай жолмен, ºандай методтар мен º½ралдар арºылы жетуге болады деген ¸леуметтiк-саяси проблемалар туындайды.

²аºты¹ысушы тараптар конституция ше»берiнде ¼з м¾дделерiмен санасу¹а м¸жб¾рлейтiн м¾мкiншiлiктерi бар. Б½л - мемлекеттiк билiкке за»ды т¾рде ¸рт¾рлi ºысым жасау ¸рекетi (дауыс беру º½ºыºтарын сайлауларда, референдумдарда, манифестацияларда, ереуiлдерде ж¸не т.б. пайдалану), ºо¹амдыº пiкiрдi маºсатты т¾рде ºалыптастыру ж¸не саяси жа¹дайларды ¼з пайдасына орай ¼згерту (º½ºыºты ¼здерiнi» идеяларын ½йымдастыру¹а, тарату¹а, оларды» м¸дениет ж¾йесiнде за»ды болуына пайдалану; ºо¹амдыº жаºтастыº пен ºолдауды жаулап алу; электоратты ½л¹айту). °рине б½л к¾рделi саяси ºызмет бiрде к¼терiлiп не º½лдырап, бiрде же»iп не же»iлiп отырады. Дегенмен, б½л - саяси проблемаларды шешудi» бiрден-бiр ¼ркениеттi жолы.

²арастырылып отыр¹ан аталмыш жол адамзат ºауымы ¾шiн таби¹и эволюция жолымен жылжу¹а м¾мкiндiк беретiн шынайы саяси м¸дениеттi ºалыптастырады. Осыны» н¸тижесiнде адамдарды» ¼мiрiнен жаулыº пен ¼шпендiлiк, ºиратушы конфронтация, мемлекетаралыº, этникааралыº, азамат со¹ыстары жо¹алады. Алайда адамзатты» саяси ¼ркениеттiлiгiнi» б½л жолы ºиын жолмен келедi.

²алыптасатын саяси м¸дениет ¼зiнi» мазм½ны мен гуманистiк маºсаты бойынша - консенсусты», м¾дделер мен оларды» т¾йiсуiнi» ¼зара есептесуi, келiсiмге жету, ºатынастарды» ¾йлесу м¸дениетi. Осы ретте консенсус ке» ½¹ым бол¹анымен оны» ж¾зеге асуы ¼те ºиын. Е» алдымен, ескеретiн жайт, адамзатºа ºазiргi кезде саяси ¼зара ºатынастарды» негiзгi принципi ретiнде ж¸не саяси м¸дениеттi» ºалыптасуы мен дамуыны» ¼зегi ретiнде консенсус ¼те ºажет.

Егер де адамзатты» ¹ылыми-технологиялыº к¾шiнi» ¼суi жа¹дайында¹ы адамны» ºорша¹ан таби¹и ортамен ¼зара байланысын ғаламдық т½р¹ыда ºарастырсаº, онда;

бiрiншiден, ғаламдық ядролыº ºауiп т¼нiп т½р¹ан жа¹дайда¹ы жаулыº пен ¼шпендiлiк адамзатты» ¼зiн-¼зi º½ртып жiберуiне алып келуi м¾мкiн. Сондыºтан, мемлекетаралыº ºатынастарды реттеудi» ºолданыста бар ж¾йесiн (Бµµ, экономикалыº, саяси, м¸дени ынтымаºтастыºты» аймаºтыº органдары) ке» пайдалану ºажет. Ал б½л ¼з кезегінде даулы м¸селелердi келiсiм негізінде екi жаºты м¾дделердi ескере отырып шешуге м¾мкiндiк бередi;

екiншiден, адамзатты» ¼мiр с¾ру ареалы шектеулi (Жер планетасы - тым т½йыº ке»iстiк) ж¸не оны» ресурстары шектеулi ал б½л адамзаттан оларды тиiмдi пайдалануды талап етедi. Со»¹ысы iске асу ¾шiн адамзат ¼здерiнi» идеалдары, маºсаттары, негiзгi º½ндылыºтарымен бiрлiкте болып, iшкi конфронтацияны же»iп, ºорша¹ан орта¹а ºатынасын реттейтiн халыºаралыº º½ºыº пен саяси тетiктердi орнатулары ºажет. Экологиядан басºа ғаламдық проблемалар да адамзаттан консенсус саясатын пайдалануды талап етедi.

Консенсус адамзат ¼ркениетiнi» iшкi таби¹атынан келіп шы¹ады. Осыны» н¸тижесiнде материалдыº ж¸не рухани м¸дениеттi» жинаºталуы ж¸не адамны» осы м¸дениеттi» шынайы субъектiсi ретiнде ºалыптасуы ¼тедi. Консенсус идеясы ¼ркениеттi» шы¹у кезiнен бастап адамзатпен бiрге келе жатыр. Мысалы, дiн адамзат ¼ркениетiмен жасты, ¼зiнi» идеологиялыº м¸нi мен ба¹ыты бойынша ¼те консенсуалды. Ж¸не осында дiннi» м¸дениеттi» б¼лiнбес б¼лшегi екендiгi жатыр.

Консенсуалды саяси м¸дениет - демократиялыº ºо¹амда¹ы саяси шынайылыººа т¸н элемент. Екi жаººа да пайдалы негiз бен формуланы таба отырып бiр-бiрiнi» м¾дделерiн ескеру ж¸не оларды синтездеуге ½мтылу арºылы саяси ºатынас субъектiлерiнi» бiрiн -бiрi º½ºыºтыº ж¸не саяси т½р¹ыдан тануы консенсуалды т¸сiлдi» негiзi болып табылады.

Консенсуста¹ы конфронтацияны т¼мендетудегi ж¸не ¸леуметтiк шиеленiстi т¾сiру жолында¹ы ¼зара келiсушiлiк элементi компромисс болып табылады. Алайда, ескеретiн н¸рсе, саяси ºатынастар субъектiлерi ¼здерiнi» iшкi º½рылымдары бойынша бiркелкi емес, оларды» арасында экстремистiк ¸рекеттерге бейiм шеткi позицияларда болатын элементер де болады. Сондыºтан да, консенсусºа ºол жекiзу ¼те к¾рделi ж¸не т½раºсыз процесс. Бiраº осы¹ан ºарамастан, ол - саяси шынайылыºта¹ы жа»а ахуалды ºалыптастыру¹а, ºарама-ºайшылыºты кемiтуге, саясат субъектiлерiн бiр-бiрiне жаºындату¹а ºабiлеттi ºаºты¹ысты шешудi» ¼ркениеттi жолы. Консенсус саясаты мейлi о», мейлi сол ба¹ытта¹ы болсын экстремизм идеологияларыны» таралу ареалын тарылтады.

Келiсiмдер, пiкiрлердi ашыº алмастыру, позицияларды салыстыру, маºсаттарды, методтар мен º½ралдарды ¼зара ба¹алау, ºаºты¹ыстан шы¹уды» жолдарын тынбай iздестiру консенсусºа жетудің негiзгi жолдары болып табылады. Консенсус - к¾рес барысында ¼зiнi» позициясын жо¹алтып алудан ºорºып бейбiтшiлiк пен келiсiмге шаºырушы ¸лсiз саяси субъектiнi» формуласы емес, керiсiнше, ¼з м¾дделерiнi» басымдыºтарын к¾ш ºолданусыз-аº мойындату¹а ºабiлеттi к¾штiлердi» ºаруы, ¼йткенi оларды» м¾дделерi ¼мiрше», ºажеттi, таби¹и жолмен ж¾зеге асу¹а ºабiлеттi ж¸не оппонент ретiнде ºабылдануы м¾мкiн.

Саясаттануды» ºолданбалы саласы - конфликтология - ºаºты¹ыстарды шешудi» методтарын, º½ралдары мен жолдарын зерттейдi ж¸не ºарастырады. Онда саясат к¾рделi ¸леуметтiк проблемаларды шешу ¾шiн пайдаланатын шы¹армашылыº процесс ретiнде, ¼нер ретiнде ºызмет етедi. Алайда б½л м¸селелердi» барлы¹ын айрыºша т½р¹ыда ºарастыру ºажет.