9. Да¹дарыстар мен ºаºты¹ыстар

Да¹дарыстыº ж¸не ºаºты¹ыстыº саяси жа¹дайларды» м¸нi мен мазм½ныны» сараптамасын ¼зiнде саºтайтын саясаттанулыº проблемалар саяси iлiмдер ж¾йесiнде ма»ызды орынды иеленедi. Осы саяси жа¹дайларды» ерекше, экстремалды екендiгi айдан аныº ж¸не осы орайда саясаттануды белгiлi бiр т½р¹ыда одан шы¹уды» ºо¹ам ¾шiн ауыртпалыºсыз жолын iздейтiн ¹ылым деп есептеуге болады. Осы ретте келесi жа¹дайларды к¼рсете кеткенiмiз ж¼н.

Бiрiншiден, да¹дарысты ж¸не ºаºты¹ысты саяси жа¹дайлар ºо¹амдыº организмнiң ерекше к½йiн сипаттайды. Онда ºо¹амдыº ахуалды тоºыруына ¸келiп со¹атын, халыºты» басым б¼лiгiнi» ¼мiрiнде айтарлыºтай ºиындыºтар ту¹ызатын, оны» ¼мiрлiк де»гейiн т¼мендететiн, ¸леуметтiк топтарды» ¼зара байланысында ¸леуметтiк шиеленiске арандататын, ал т½л¹алыº де»гейде - шы¹ар жол жоº, т½йыº жа¹дай¹а ¸келiп тiрейтiн ¸леуметтiк ºайшылыºтар пiсiп-жетiлген. Н¸тижесiнде оларды шешудi» жа»а жолдарын, т¸сiлдерi мен º½ралдарын жедел iздестiру пайда болады, я¹ни ºо¹амдыº организмде инновациялыº процестер басталады.

Екiншiден, ºарастырылып отыр¹ан жа¹дай саяси ºатынастар субъектiлерiнi» жо¹ары ¸леуметтiк ж¸не саяси белсендiлiгiмен сипатталынады. Субъектiлердi» м¾дделерiн тере» т¾сiну процесi басталады, ба¹дарламалар, саяси платформалар, маºсаттар айºындалынады, саяси к¾штердi» мейлiнше аныº б¼лiнуi ¼тедi, тактикалыº ж¸не стратегиялыº мiндеттерiнi» ортаºты¹ы негiзiнде жа»а блоктар мен одаºтар пайда болады.

¶шiншiден, осы жа¹дайларда ºо¹амдыº дамуды айºындайтын тенденциялар, шынайы м¾мкiндiктер жасырын т¾рде саºталынады. Саяси процесс осы жа¹дайда айтарлыºтай ºысымдал¹ан ж¸не тек ºарºынды даму мен ¼рiстеудi» ¼лшемi бойынша ¹ана ¼зiнi» проблемалы¹ын, мазм½ныны» шынайы байлы¹ын аша алады. ²о¹амны» саяси м¸дениетiнi» дамуы ¾шiн жемiстi негiз пайда болады. ²алыптасºан мемлекеттiк º½рылымдар, билiк ж¸не билiк º½рушы субъектiлер жан-жаºты ж¸не маºсатты сын¹а ½шырайды, туындап отыр¹ан ºажеттiлiктерге оларды» функционалдыº ж¸не т½л¹алыº с¸йкессiздiктерi д¸лелденедi. Жа»ару тенденциялары белсендi т¾рде шынайы ¼мiрге ендiрiледi. ²о¹амдыº ¼мiр ºайнай т¾сiп, адамзат º½марлыºтары шегiнен шы¹ады, саяси сахна ¸рт¾рлi тектегi саяси т½л¹аларды» ¸серiнен ты¹ыздала т¾седi.

9.1. Да¹дарысты ж¸не ºаºты¹ысты саяси жа¹дайларды» генезисi.

Генезис туралы м¸селедегi, ескеретiн н¸рсе, да¹дарысты ж¸не ºаºты¹ысты саяси жа¹дайлар ¸леуметтiк-практикалыº процестi» элементi бола отырып, объективтi ж¸не субъективтi негiздерге, бастаулар¹а, себептерге ие болады. Саясаттанулыº сараптаманы» к¾рделiлiгiнi» ¼зi сонда, олар шынайы ¸леуметтiк-саяси процесте объективтi т½р¹ыдан да, субъективтi т½р¹ыдан да б¼лiнбеген, органикалыº ¼зара байланыста ¼зара ендiрiледi, о¹ан "º½йманы»" бiр элементi ретiнде кiредi. Н¸тижесiнде, оларды шектеу, айºындау мен аныºтау шынайы ºызмет етушi ¸леуметтiк-саяси º½былысты айтарлыºтай формализациялауды» негiзiнде ¹ана м¾мкiн болады.

Алайда да¹дарысты ж¸не ºаºты¹ысты саяси жа¹дайларды ºарастыруды» бастапºы, ¾стiртiн т¸сiлiнi» ¼зiнде, е» алдымен, субъективтi себептер, бастаулар, негiздер к¼рiнiс табады. ´йткенi, зерттелiнiп отыр¹ан жа¹дайды» субъектiден, оны» шы¹армашылыº ºабiлеттiлiгiнен, потенциалынан т¸уелдiлiгi - белгiлi д¸режеде аныº, себебi субъект ¹ана ¸леуметтiк-саяси процестегi шынайы бояуды, адамдар ¼мiрiнде тiкелей к¼рiнетiн проблемаларды» варианттылы¹ын º½рады. Сондыºтан б½ºара халыºты» санасы ºо¹амдыº ¼мiрге бояу берген, мемлекеттi» саясатын аныºта¹ан, ¸леуметтiк-саяси дамуды» тенденциясын бейнелеген ºандай да бiр ºайраткердi» ºызметiне байланысты тарихты» бiр б¼лiгiн со¹ан та»ады. Б½л - саяси ºайраткердi» т½л¹алыº "¾лесi".

Алайда, саяси ºатынастарды» субъектiлерi адамдарды» ºауымдасты¹ы ретiндегi халыº, м¸дени-этникалыº ½йым ретiндегi, этнос, таптар, ¸леуметтiк топтар, саяси элита болып табылады. Оларды» барлы¹ы субъект ретiнде ¸рекет етiп, ¸леуметтiк-практикалыº процеске субъектiлiк пен субъективтiлiк элементiн ºосады. Олар процестi» ¼зiндiк бітімінде, шынайы проблемаларды» ерекшелiктерiнде бейнеленедi, олармен адамдар к¾нделiктi ¼мiрде, ¾стемдiк ету т¸сiлдерiнде, оларды шешудi» формалары мен º½ралдарында ½шырасады.

°рине осы реттте, халыºты», этносты», тапты», ¸леуметтiк топты», саяси элитаны» ¸леуметтiк-саяси процеске ºосатын объективтi ¾лесi, т½л¹алыººа ºара¹анда ¸лдеºайда салмаºты. Дегенмен, бiр мезгiлде олар бiр реттiлiктi» м¸нi, я¹ни субъектiлер болып табылатынды¹ын ескеру ºажет. Оларды» ºайсысыны» болмасын ºызметiн да¹дарысты ж¸не ºаºты¹ысты саяси жа¹дайларды» субъективтiк негiзi, себептерi мен бастаулары ретiнде т¾сiнуге болады.

²о¹ам адамдарды» ºайшылыºты ассоциациясын, объективтi даму жолында¹ы наºтылыºты», к¼пт¾рлiлiктi» бiрлiгiн к¼рсетедi. Онда ¸рт¾рлi этностарды», таптарды», ¸леуметтiк, ¸леуметiк-демографиялыº, этникалыº топтарды», индивидтердi» экономикалыº, саяси ж¸не рухани м¾дделерiнi» ¼зара ¸рекеттесуi ¼тедi. Осынау м¾дделердi» барлы¹ыны» т¾йiсуi белгiлi бiр саяси к¾ш салуды талап етедi ж¸не ºо¹амны» басºару, билiктiк функцияларыны» мазм½нын º½райды. Осы негiзде, белгiлi бол¹андай, ºо¹амда оны» ма»ызды жа¹ы - саяси шынайылыº ºалыптасады ж¸не ºызмет етедi.

Да¹дарысты ж¸не ºаºты¹ысты саяси жа¹дайлар - саяси шынайылыºты» аса ма»ызды, сипатты элементтерi. Сондыºтан, оларды» пайда болуыны» негiзi, бастаулары мен дамуы, себептерi - саяси шынайылыºты» ¼зiнде объективтi т¾рде негiзделiнедi, одан таралады.

Осы орайда, нелiктен саяси шынайылыº да¹дарысты ж¸не ºаºты¹ысты болады? - деген с½раº туады.

°»гiме, е» алдымен, тарихты», ¼ркениеттi» ºалыптасуыны» ерекшелiгiнде. µзаº уаºыттар бойы оны» дамуыны» базалыº ¸леуметтiк негiзi адамны» адамды ºанауы болып келдi, ж¸не осы ¸леуметтiк субъектiлердi» м¾дделерiнi» ºарама-ºарсылы¹ын ту¹ызады. М¸селен, мемлекеттер арасында¹ы со¹ыстар, дiни, азаматтыº со¹ыстар, энтникааралыº ºаºты¹ыстар, тап к¾ресi ретiндегi антагонистiк формаларда к¼рiндi. М¾дделердi» антагонизмi да¹дарыстыº жа¹дайды тудырады, оларды» ¼ткiрлiгi ºо¹амны» т½тасты¹ыны» б½зылуына алып келедi, ¸леуметтiк реттеушiлер жа»ылады, ¼шпендiлiк пен ºатыгездiк етек алады, ºалыптасºан ¸леуметтiк-экономикалыº ж¸не ¸леуметтiк-саяси ж¾йелер iшiнен жарылады. Сондыºтан, º½лдыº, крепостнойлыº, жалдамалы е»бек ¼зiнi» бастапºы формасында таптыº к¾рес пен ¸леуметтiк-саяси революция сияºты катаклизмдердi тудырды. Осы революцияларды» iшiндегi мейлiнше к¼рнектiлерi ¼ркениет тарихында тарихи процестi» ºоз¹аушы к¾шi р¼лiн ойнады, оны» б½рылыс кезе»i болды, жа»ару тенденциялары ¾шiн ¸леуметтiк плацдармды тазалады.

Одан ары ескеретiн жайт, да¹дарыстар мен ºаºты¹ыстарды» пайда болуы ¸леуметтiк ºайшылыºтарды» ¼ткiрлiгiне, субъектiлердi» м¾дделерiнi» ºарама-ºайшылы¹ына байланысты ¹ана емес, ºо¹амдыº организмнi» ¼зiнде пайда болып отыратын да¹дарысты ж¸не ºаºты¹ысты саяси жа¹дайларды реттеу мен шешуге ºолайлы ¸рекеттердi» формасы, º½ралдары мен т¸сiлдерiнi» жеткiлiктi т¾рде дамыма¹анды¹ы себебiнен де болады.

²о¹амны» демократиялыº саяси м¸дениетiнi» т¼менгi де»гейi, онда¹ы институттармен ºо¹амдыº ½йымдарды» формаларыны» ¸лсiздiгi, басºару методтарыны», ºызмет º½ралдары мен ½йымдастыру º½рылымдарыны» позитивтi м¸нi мен мазм½ныны» со¹ан с¸йкес дамыма¹анды¹ы ¸леуметтiк субъектiлердi» к¼п б¼лiгiнi» пiсiп-жетiлген проблемаларды шешуде тiкелей к¾ш ºолдану методтарын ºолдануларына алып келедi. Бiраº сараптау к¼рсеткендей, к¾ш ºолдану методтары тез ж¸не ма»ызды шешiмдер ºабылдауда ºанша тиiмдi болса да, оларды» о»ды н¸тижелерi сырт к¼зге к¼рерлiк ºана, ¼йткенi олар ºо¹амдыº организмге жазылмас жараºат т¾сiредi, ж¸не, е» бастысы, антигуманистiк м¸ндегi саяси м¸дениеттi» ерекше т¾рiн ºалыптастырады. Саяси м¸дениеттi» осы т¾рiнi» ¾стемдiгi, ¼з кезегiнде, ºо¹амда¹ы да¹дарысты» пайда болуы мен к¾шеюiнi» ж¸не ºаºты¹ысты ºарама-ºайшылыºты» ¼ткiрлiгiнi» айºын негiзi болады.

Б½дан ¼зге, ескеретiн н¸рсе, саяси шынайылыº - ¸леуметтiк субъектiлер арасында¹ы ºатынастар ¼те ºата» сипатта болатын ¸леуметтiк ке»iстiк, себебi онда олар ¼здерiнi» саяси еркiн к¼рсетедi, к¾штерiн ж½мылдырады, ¼з м¾дделерiн ж¾зеге асыру ¾шiн оларды» ¸леуметтiк ºажеттiлiгi пен басымды¹ын ºор¹ай отырып барлыº º½ралдарды пайдаланады.

Сонымен, саяси сфера - мемлекет, саяси партиялар, ¸рт¾рлi ºо¹амдыº ½йымдар т¸рiздi ¸леуметтiк-саяси институттар ºызмет ететiн ºо¹амдыº ¼мiрдi» ерекше сферасы. Осы сферада¹ы адамдарды» ºызметi ºо¹амдыº дамуды» негiзгi тенденцияларын ж¾зеге асыру ¾шiн айºындаушы ма¹на¹а ие.

Саяси сфераны» м¸нi ºо¹амдыº организмде да¹дарыстар мен ºаºты¹ыстар болатын ºо¹амдыº дамуды» ¼згерiстi, ¼тпелi кезе»дерiнде ¼се т¾седi, ж¸не одан шы¹у ¾шiн халыº б½ºарасыны» к¾шiн жинаºтау ºажет. ²о¹амдыº прогрестi» табыстары елеулi де»гейде осы сферада¹ы ¸леуметтiк-саяси к¾штердi» ¸рекеттерiмен аныºталынады. ²абылдан¹ан саяси шешiмдердi» д½рысты¹ы, олар пайдалан¹ан методтармен саяси º½ралдарды» с¸йкестiгi, ºо¹амдыº ½йымдарды» формаларыны» тиiмдiлiгi, ¸рт¾рлi саяси акциялар мен ¸рекеттердi» н¸тижелiлiгi т½тастай ал¹анда ¸леуметтiк процеске шешушi ыºпалын тигiзедi.

Демек, егер солаºай т¸жiрибесiз ж¸не тиiмсiз саясат да¹дарысты тудырып, оны к¾шейтсе, ºаºты¹ысºа ¸келiп соºтырып, оны шиеленiстiре т¾ссе, ¹ылыми д¸лелденген, шынайы саясат пайда болып келе жатºан да¹дарыстыº тенденцияларды ескередi, оларды ¼з уаºытында алдын алады, м¸селелердi шешудi» ауыртпалыºсыз жолдарын табады, ¸леуметтiк процестi ºарсыласушы жаºтарды» шиеленiстi ºайшылыºтарына дейiн жеткiзбейдi.