8.3.Саяси мәдениет және саяси практика

Саяси мәдениет қоғамның саяси практикасына айтарлықтай ықпалын тигізеді. Шынайы саяси практика саяси қатынастар субъектілерінің өзара әрекетімен сипатталынады, онда соңғысы белгілі бір рөлдер мен функциялар атқарады.Бұл жағдайда саяси практика процесс ретінде олар арқылы саяси қатынастар субъектілері мен мемлекеттік биліктің саяси белсенділігі, идеялар,теориялар, көзқарастар, әдістер, саяси акциялар, әрекеттердің апробациялануы жүзеге асатын және сонымен қатар олардың нәтижелерін бағалау өтетін ұйымдастырушы құрылымдардың өзара әрекетін де қамтиды,.

«Саяси практиканың процесс ретіндегі» ұғымы кең мағынада, тұтастай алғанда қоғамдық организмнің шеңберіндегі ұзақ уақыттар бойы саяси қатынастардың негізгі субъектілерінің өзара әрекеттесулерінің сипаты мен ерекшеліктерін қамтиды. Тар мағынасында, жекелеген әлеуметтік жағдайларда, акцияларда саяси қатынастар субъектілерінің мүделерінің жүзеге асуын көрсетеді.

Саяси практиканың ерекшелігінің өзі сонда, ол субъектілердің әрекетінің негізінде өтеді, өйткені олардың мүдделері саясат сферасында айтарлықтай айқын белгіленген. Осы мүдделерді саяси түсінуде, оларды саяси шынайылық сферасына ауыстыруда саяси мәдениет шешуші рөлге ие болады. Саяси мәдениеттің барлық құрылымдық элементтері, яғни идеялар, принциптер, теориялық концепциялар, саяси қызметтің ұйымдастыру формалары, әдістері, құралдары өздерінің шынайы мәні мен көрінісін саяси практикада табады.

Саяси практиканың қызмет етуі әртүрлі режимдерде жүзеге асады:

1. Инерциалды режим. Саяси жүйенің өзін-өзі өндіру процесі, ондағы оның барлық құрылымдық элементтері, негізгі өлшемдері сынақтан өткен, сондықтан да саяси жаңғырулар қажетті минимумға дейін алып келінген.

Осындай режимнің негізінде өтетін саяси практика саяси жүйенің тоқырауына, ақыр аяғында оның қүйреуіне әкеліп соғады. Саяси жүйе біртіндеп ескіреді, онда тоқырау тенденциясы етек ала бастайды, саяси мәдениет жаңартылмайды, байытылмайды.

Саяси мәдениеттегі инерциалдылық кездейсоқ пайда болмайды. Ол саяси қатынастар субъектілерінің өз саяси мүдделерін жүзеге асыру әдістері мен құралдарының идеалды, кемелденген формада екендігіне сенімдерін бейнелейді .Саяси мәдениет элементтерінің идеалдылығына, олардың жоғары тиімділігіне деген осы идеологияландырылған сенім олардың белгілі бір жағдайларда сынақтан өтіп өзін толықтай ақтауымен байланысты. Сол себептен идеологияландырылған субъект оларды толық кемеліне келген деп есептейді.

Алайда, инерциялық жүйенің тұрақтылығы көзге көрінерлік қана. Ол сыртқы ықпалдар мен ішкі көңіл толмаушылық сезіле бастаған уақыттағы салмақты саяси сынақтарға төтеп бере алмайды. Себебі, саяси мәдениетінің төмен болғандығынан, бейімділік қабілетке ие бола алмауынан. Инерциалдылық үстемдік етуші саяси элитаның мемлекеттік билікті қолына шоғырландыру, өзінің саяси үстемдігіне инерциялық күшті беру, жүйенің үздіксіз өзін-өзі өндіру режимінде билік құру қажеттілігімен орнығады.

2. Жаңғыру режимі, даму. Бұл режимде қоғамның саяси жүйесі үздіксіз кемелденіп отырады, онда жаңғыру тенденциясы басым болады. Ол жеткілікті түрде белсенді жаңғыруларды қабылдайды, уақыттың саяси талаптарына сай жаңаруға талпынады. Саяси практиканың қызмет етуінің бұл режимі компоненттері саяси белсенділікті, саяси қатынастар субъектілерінің белсенділігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ қоғамдық өмірдің барлық негізгі тенденцияларының жүзеге асу мүмкіндігі заңды тұрғыда болатын жоғары дамыған демократиялық саяси мәдениет жағдайында ғана мүмкін болады. Мемлекеттің билік құрушы құрылымдары қажетті әлеуметтік-саяси және заңдық мүмкіндіктерге, аса жоғары заңдылыққа және саяси тұрақтылық жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған әсер ету құралдары мен әдістері арсеналына ие.

Жаңғыру мен даму режимі саяси жүйенің тек жай ғана қайта құрылуын емес, оның жаңғыру мен даму элементтерін ендіре отырып қайта құрылуын білдіреді. Нәтижесінде қоғамның саяси мәдениетінің өсуі, саяси қажеттіліктерге оның барабарлығы, әрекеттердің тиімділігі көтеріледі.

3. Деградация, құлдырау режимі. Бұл режимдегі саяси практика саяси жүйенің қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ете алмайтын ерекше қалпын көрсетеді. Онда биліктің ықпалына берілмейтін деструктивті, қиратушы күштер үстемдік етеді. Билік дағдарысы, саяси жүйенің дағдарысы қоғамның демократиялық саяси мәдениетінің әлсіздігін, дамымағандығын көрсетеді. Тек охлократиялық тенденцияларға арандататын сөз жүзіндегі демократия дағдарысты тереңдете түседі, саяси күштердің қақтығысты қайшылықтарын тудырады.

Осындай жағдайда саяси процестің мазмұны өзгереді. Саяси күштердің қарсы тұру тенденциясы пайда болып, қақтығыстар мен әлеуметтік жарылыстарға алып келетін конфронтация күшейеді. Осы ретте қоғамның саяси жаңаруының демократиялық формаларын іздеу, жағдайдың әлеуметтік жауапты бағасының дамуы, саяси күштер арасындағы диалогтардың әртүрлі формаларының жолға қойылуы, компромисс, консенсус принциптерінің басымдығын қамтамасыз ету дағдарыстық жағдайдан шығудың тиімді жолын қалыптастырады. Осы жағдайда барлық саяси күштер, мемлекеттік билікті қоса алғанда, Конституцияны, құқықтық нормаларды сақтауға міндетті және мемлекеттік билік органдары мен куштік құрылымдар ғана мемлекеттің тұтастығы мен қоғамның тұрақтылығын сақтау үшін қажетті күш қолдану функциясын заң жүзінде қолдана алатындығын ескеру қажетті.

Алайда, саяси практикадағы деградация мен құлдырау режимі басқа бағытты ұстануы да мүмкін. Бұл демократиядан бас тарту, тәртіпті сақтаудың күш қолдану методтарына өту, күш қолдану мәдениетін жандандыру мен дамыту. Сол себептен деградация мен құлдырау режимінің саяси практикасы аса күрделі. Мұнда көп нәрсе саяси күштердің нақты қарым қатынастарына, халықтың менталитетінің ерекшеліктеріне, оның тарихи тәжірибесіне және байланысты болады.

Саяси практиканың маңызды проблемасы саяси қатынастар субъектілерінің саяси процестердегі өкілдігін қамтамасыз ету. Өкілдікті қамтамасыз ету формасы саяси партиялардың, партиялық жүйелердің, биліктің сайланбалы өкілдік органдарының құрылуына негізделеді. Демократиялық саяси мәдениеттің құндылығының өзі сонда, ол осы қалыптасқан әлеуметтік жағдайда саяси процестегі саяси қатынастар субъектілерінің толықтай өкілеттілігін қамтамасыз ететін тетіктерге ие. Осы тетік үздіксіз жетіліп отыру мүмкіндіктеріне ие. Саяси процестегі белгілі бір тенденцияларды көрсететін азаматтар ұйымдасқан түрде өздерінің мүдделерін жүзеге асыру үшін саяси ықпалдың методтары мен құралдарын жасақтай алады.

Сайланбалы өкілдік шешуші мәнге ие болатын демократиялық қоғамда бұқара өзінің саяси процестерге қатысуы негізінен электорат ретінде жүзеге асырады. Электораттың қалыптасуы – саяси процестің қалыптасуының мәнді аспектісі. Саяси партиялардың. сайланбалы мемлекеттік құрылымдардың электоратқа тәуелділігі – саяси шынайылық. Сондықтан үкіметтің қалыптасуына, олардың шешім қабылдауына, ол шешімдердің жүзеге асуына ықпал етуге қабілетті барлық күштердің сайлау процесіне қатысуын қамтамасыз ететін сайлау туралы заңды жетілдіре түсу қажет.

Осы жағдайда, сайлауларға азаматтардың саналы қатынасу деңгейін ескерген жөн, өйткені сайлау – саяси қатынастардың барлық субъектілері үшін сайлау туралы заңмен шектелген ерікті қызмет алаңы болып табылады.

3. Деградация, º½лдырау режимi. Б½л режимдегі саяси практика саяси ж¾йенi» ºо¹амны» т½раºты дамуын ºамтамасыз ете алмайтын ерекше ºалпын к¼рсетедi. Онда билiктi» ыºпалына берiлмейтiн деструктивтi, ºиратушы к¾штер ¾стемдiк етедi. Билiк да¹дарысы, саяси ж¾йенi» да¹дарысы ºо¹амны» демократиялыº саяси м¸дениетiнi» ¸лсiздiгiн, дамыма¹анды¹ын к¼рсетедi. Тек охлократиялыº тенденциялар¹а арандататын с¼з ж¾зiндегi демократия да¹дарысты тере»дете т¾седi, саяси к¾штердi» ºаºты¹ысты ºайшылыºтарын тудырады.

Осындай жа¹дайда саяси процестi» мазм½ны ¼згередi. Саяси к¾штердi» ºарсы т½ру тенденциясы пайда болып, ºаºты¹ыстар мен ¸леуметтiк жарылыстар¹а алып келетiн конфронтация к¾шейедi. Осы ретте ºо¹амны» саяси жа»аруыны» демократиялыº формаларын iздеу, жа¹дайды» ¸леуметтiк жауапты ба¹асыны» дамуы, саяси к¾штер арасында¹ы диалогтарды» ¸рт¾рлi формаларыны» жол¹а ºойылуы, компромисс, консенсус принциптерiнi» басымды¹ын ºамтамасыз ету да¹дарыстыº жа¹дайдан шы¹уды» тиiмдi жолын ºалыптастырады. Осы жа¹дайда барлыº саяси к¾штер, мемлекеттiк билiктi ºоса ал¹анда, Конституцияны, º½ºыºтыº нормаларды саºтау¹а мiндеттi ж¸не билiк мемлекеттік органдары мен к¾штiк º½рылымдар ¹ана мемлекеттi» т½тасты¹ы мен ºо¹амны» т½раºтылы¹ын саºтау ¾шiн ºажеттi к¾ш ºолдану функциясын за» ж¾зiнде ºолдана алатынды¹ын ескеру ºажеттi.

Алайда, саяси практикада¹ы деградация мен º½лдырау режимi басºа ба¹ытты ½стануы да м¾мкiн. Б½л - демократиядан бас тарту, т¸ртiптi саºтауды» к¾ш ºолдану методтарына ¼ту, к¾ш ºолдану м¸дениетiн жандандыру мен дамыту. Сол себептен деградация мен º½лдырау режимiнi» саяси практикасы аса к¾рделi. М½нда к¼п н¸рсе саяси к¾штердi» наºты ºарым-ºатынастарына, халыºты» менталитетiнi» ерекшелiктерiне, оны» тарихи т¸жiрибесiне ж¸не т.б. байланысты болады.

Саяси практиканы» ма»ызды проблемасы саяси ºатынастар субъектiлерiнi» саяси процестердегi ¼кiлдiгiн ºамтамасыз ету. ´кiлдiктi ºамтамасыз ету формасы саяси партияларды», партиялыº ж¾йелердi», билiктi» сайланбалы ¼кiлдiк органдарыны» º½рылуына негiзделедi. Демократиялыº саяси м¸дениеттi» º½ндылы¹ыны» ¼зi сонда, ол осы ºалыптасºан ¸леуметтiк жа¹дайда саяси процестегi саяси ºатынастар субъектiлерiнi» толыºтай ¼кiлеттiлiгiн ºамтамасыз ететiн тетiктерге ие. Осы тетiк ¾здiксiз жетiлiп отыру м¾мкiндiктерiне ие. Саяси процестегi белгiлi бiр тенденцияларды к¼рсететiн азаматтар ½йымдасºан т¾рде ¼здерiнi» м¾дделерiн ж¾зеге асыру ¾шiн саяси ыºпалды» методтары мен º½ралдарын жасаºтай алады.

Сайланбалы ¼кiлдiк шешушi м¸нге ие болатын демократиялыº ºо¹амда б½ºара ¼зiнi» саяси процестерге ºатысуын негiзiнен электорат ретiнде ж¾зеге асырады. Электоратты» ºалыптасуы - саяси процестi» ºалыптасуыны» м¸ндi аспектiсi. Саяси партияларды», сайланбалы мемлекеттiк º½рылымдарды» электоратºа т¸уелдiлiгi - саяси шынайылыº. Сондыºтан ¾кiметтi» ºалыптасуына, оларды» шешiм ºабылдауына, ол шешiмдердi» ж¾зеге асуына ыºпал етуге ºабiлеттi барлыº к¾штердi» сайлау процесiне ºатысуын ºамтамасыз ететiн сайлау туралы за»ды жетiлдiре т¾су ºажет.

Осы жа¹дайда, сайлаулар¹а азаматтарды» саналы ºатынасу де»гейiн ескерген ж¼н, ¼йткенi сайлау - саяси ºатынастарды» барлыº субъектiлерi ¾шiн сайлау туралы за»мен шектелген ерiктi ºызмет ала»ы болып табылады. Осында ºо¹амны» саяси м¸дениетiнi» демократиялы¹ыны» де»гейi мен азаматтарды» оны игеру д¸режесi шешушi м¸нге ие.

Саяси процестi» ма»ызды т½стары шешiмдердi ºабылдау ж¸не оларды ж¾зеге асыру ¾шiн ºажеттi ерiктi» к¼»iл-к¾йiн жасаºтау болып табылады. М½нда да ºо¹амны» демократиялыº саяси м¸дениетi мен оны азаматтарды» игеру д¸режесi шешушi м¸нге ие. Саяси процеске ºатысушыларды» саяси м¸дениетi ¹ана шешiмдердi» жетiлгендiгiн, жауапкершiлiгi мен байсалдылы¹ын аныºтайды, ал оларды» ерiктiк к¼»iл-к¾йi ¸леуметтiк саºтыº пен сыншылдыºпен байланысты.

Саяси процестi» аºыр¹ы кезе»i саяси ºатынастар субъектiлерi ºабылда¹ан шешiмдердi» ж¾зеге асуы болып табылады. М½нда да саяси м¸дениет саяси процестi» мазм½нын аныºтайды, шешушi т½р¹ыда субъектiлерге ыºпалын тигiзедi, олар ºолданатын формалар, методтар мен º½ралдарды ж¸не оларды» ¸рекеттерiнi» н¸тижелiлiгiн аныºтайды.

Алайда осында¹ы, ескеретiн н¸рсе, ºол жеткiзiлген н¸тиже, ж¾зеге асºан маºсат - к¼п жа¹дайда маºсатºа жету саясаткерлер ¾шiн шешушi м¸нге ие бол¹анымен, ºолданыл¹ан кез-келген º½ралды аºтай бермейдi. Саясаттанулыº т½р¹ыдан ал¹анда ºандай º½ралдар мен методтар арºылы маºсатºа жеткенi ж¸не осы ретте саяси практиканы» субъектiсi ºалай ºалыптасºаны айтарлыºтай ма»ызды, ¼йткенi жеткен маºсат - ¾здiксiз саяси процестегi ¼тпелi кезе» ¹ана, ал адамдарды» тiршiлiк ¸рекетiндегi ºызмет етушi саяси м¸дениет м¸нi бойынша оны» фундаменталды, м¸»гi негiзi болып табылады. Демокрит айтып кеткендей, "азаматтыº со¹ыс жауласушы екi жаºты» ºайсысына болса да ºасiрет. ´йткенi оны» салдары же»ушi ¾шiн де, же»iлушi ¾шiн де бiрдей".