Літаратурныя і публіцыстычныя творы як гістарычныя крыніцы

Літаратурныя і публіцыстычныя творы займаюць асаблівае месца сярод гістарычных крыніц

У творах літаратуры мастацкая форма не менш істотная, чым сам змест.

Для помнікаў публіцыстыкі характэрна перавага палемічных функцый.

Літаратурныя і публіцыстычныя творы не столькі дакументальна фіксуюць падзеі, колькі адлюстроўваюць эмоцыі, адчуванні, , роздум аўтараў аб пэўных падзеях і з’явах.

Літаратурныя і публіцыстычныя творы маюць першаступеннае значэнне для вывучэння гісторыі культуры, грамадска-палітычнай думкі, ідэалогіі. Яны служаць цікавай для гістарычнай навукі крыніцай узнаўлення сацыяльна-палітычнай карціны эпохі, да якой яны адносяцца.

У развіцці беларускай літаратуры выдзяляюцца перыяды:

• ХІ-ХІІІ ст.

• ХІV-XVIII ст.

• ХІХ – пачатак ХХ ст.

• Савецкі час

Першы перыяд: ХІ-ХІІІ ст.

Характэрныя рысы

• Імкненне аўтараў да дакументальнасці, дакладнасці ў перадачы звестак

• Росквіт агіяграфічнай літаратуры

Творы эпохі

• Жыцці святых (Ефрасінні Полацкай, Кірылы Тураўскага) ХІІ-ХІІІ ст.

• Слова аб паходзе Ігара (1185-1187 г.)

Другі перыяд: ХІV-XVIII ст.

Мастацкія творы (паэмы) пачатку ХVI ст.

• Ян Вісліцкі “Пруская вайна” (1516 г)

• Мікола Гусоўскі “Песня пра зубра” (1520 г.)

Публіцыстычныя творы ХVI ст.

• Міхалон Літвін “Трактат аб норавах татар, літоўцаў і масквіцян”

• Філон Кміта-Чарнабыльскі “Отпісы”

• Пётр Скарга “Аб адзінстве царквы божай”

• Іпацій Пацей “Унія грэкаў з касцёлам рымскім”

Палемічныя творы ХVIІ ст.

• Мялецій Сматрыцкі “Фрынас” (1610 г.)

• Афанасій Філіповіч “Дыярыуш”

Публіцыстычныя творы ХІХ – пачатку ХХ ст.

• “Мужыцкая праўда” Кастуся Каліноўскага

• Публіцыстыка беларускіх народнікаў (часопіс “Гоман”, 1884 г.)

Публіцыстыка падзяляецца на

• Афіцыйную праўрадавую

• Апазіцыйную

У ХІХ ст. вызначаюцца напрамкі ў публіцыстыцы

• Кансерватыўны

• Ліберальны

• Дэмакратычны

• Рэвалюцыйна-радыкальны

• Публіцыстыка царквы

Публіцыстыка ХХ ст.

• З пачатку ХХ ст. становіцца адной з форм партыйнай прапаганды

• Публіцыстычную накіраванасць набываюць нават праграмныя дакументы розных партый

• Атрымліваюць шырокае развіццё такія формы публіцыстычнай літаратуры, як пракламацыі, лістоўкі

Мемуарная літаратура

Тэрмін “мемуары” (франц. memories, лац. memoriale) ужываецца ў

• шырокім сэнсе – цэлая група крыніц, заснаваная на памяці

• вузкім сэнсе – іх асобны від – успаміны

Пад мемуарнай літаратурай разумеюць творы, у цэнтры якіх знаходзіцца асоба аўтара. Грамадскія падзеі ў ёй паказаны не ўвогуле, а ў сувязі з гэтай асобай, праз яе суб’ектыўнае ўспрыманне.

Класіфікацыя мемуараў

Мемуары дзеляцца на 2 віды

• успаміны (да іх прымыкаюць аўтабіяграфіі, жыццеапісанні)

• дзённікі

Мемуары – расказ аўтара пра былыя падзеі або пра сваё мінулае жыццё

Мемуары могуць стварацца:

• самім мемуарыстам (найбольш распаўсюджаны від)

• літаратарам (літаратурны запіс успамінаў)

• стэнаграфічны (пратакольны) запіс успамінаў

Літаратурны запіс успамінаў: мемуарыст звяртаецца да літаратара і той надае ўспамінам літаратурную форму, нічога не скажаючы і не “ўпрыгожваючы” ў тэксце. Тым не менш літаратар усё ж пакідае сваё “я” ў мемуарах. Пры вывучэнні літаратурных запісаў успамінаў, неабходна ўдакладняць ступень яго ўмяшання.

Стэнаграфічны (пратакольны) запіс успамінаў: апавяданне мемуарыста аб мінулым стэнаграфуецца (пратакаліруецца). Яны звычайна ствараюцца па ініцыятыве архіваў, музеяў, інстытутаў і камісій, якія зацікаўлены ў зборы і захаванні мемуарных крыніц.

Пры вывучэнні гэтага віду мемуарнай літаратуры (стэнаграм, пратаколаў) трэба мець на ўвазе наступнае:

1. пры стэнаграфаванні ўспамінаў на мемуарыста пэўным чынам уплывае асоба, якая вядзе гаворку

2. успаміны прымаюць форму мемуараў толькі пасля расшыфроўкі, выпраўлення і падпісання іх аўтарам

3. стэнаграмы захоўваюць стыль размоўнай мовы (шурпатасці мовы, непаслядоўнасць выкладання і г.д.)

Дзённікі: апавяданне сучасніка, дзень за днём – на працягу ўсяго свайго жыцця або нейкага яго перыяду, аб падзеях, людзях, пачуццях. Звычайна дзённікі пішуцца па асабістай ініцыятыве аўтара. Аўтар дзённіка апавядае аб перажытым з пазіцыі таго ж часу.

Такім чынам, усе мемуары з’яўляюцца запіскамі сучаснікаў аб мінулым, але кожны від па-свойму даносіць гэта мінулае да ведама наступных пакаленняў.

Адрозненне дзённікаў ад мемуараў

• Дзённікі пішуцца пад пэўным эмацыянальным уздзеяннем ад падзеі, іх аўтар яшчэ не можа ўзняцца да асэнсавання яе ў цэлым, адлюстроўвае толькі асобныя бакі рэчаіснасці

• Успамінам уласцівы рэтраспектыўны погляд на падзеі, што дае падставу для іх глыбейшага асэнсавання. Апавяданне ачышчаецца ад усяго дробязнага, неістотнага. Але адначасова губляюцца дэталі, знікаюць нюансы.

Ідэальнымі ў мемуарнай літаратуры з’яўляюцца творы, у якіх дзённікавая дакладнасць спалучаецца з сінтэтычнасцю ўспамінаў (калі аўтар успамінаў карыстаўся сваімі ранейшымі дзённікавымі запісамі).

Запіскі падарожнікаў – гэта

1) асобы жанр гісторыка-літаратурнага апавядання

2) від мемуарнай літаратуры

Назіранні падарожнікаў – форма знаёмства аднаго народа з другім. Гэта, як правіла, свежы погляд прадстаўніка іншай культуры, іншых традыцый і каштоўнасцяў.

Этапы развіцця мемуарнай літаратуры на Беларусі

1. Другая палова XVI–XVII ст.

2. XVIIІ ст.

3. ХІХ – пачатак ХХ ст.

4. 1920-я – сярэдзіна 1980-х г.

5. з канца 1980-х г.

Першы этап: другая палова XVI–XVII ст.

Асаблівасці мемуарыстыкі гэтага часу

• З’яўляюцца творы, якія знаходзяцца на мяжы паміж летапісам і мемуарамі (Баркулабаўскі летапіс)

• Бесстрастная фіксацыя падзей: аўтар застаецца нібы староннім назіральнікам падзеі, апавядае аб сабе ў трэцяй асобе або зусім не акрэслівае сваё існаванне (“Дзённік паходаў Стэфана Баторыя на Расію”)

• Пільная ўвага да грамадскіх падзей у краіне

• Асноўныя стваральнікі мемуараў – прадстаўнікі шляхецкага саслоўя

Важнейшыя помнікі мемуарыстыкі другой паловы XVI–XVII ст.

• Баркулабаўскі летапіс

• Дзённік Люблінскага сойма

• Дзённік паходаў Стэфана Баторыя на Расію

• “Гістарычныя запіскі” Фёдара Еўлашоўскага (1603–1604 г.)

• “Дыярыуш” Самуіла Маскевіча

• “Дыярыуш” Багуслава Маскевіча

• “Дыярыуш” Адама Каменскага-Длужыка

• “Хроніка” Яна Цадроўскага

Запіскі замежных падарожнікаў і дыпламатаў аб Беларусі XVI ст.

• Рэйнгольд Гейдэнштэйн “Запіскі пра Маскоўскую вайну”

• Сігізмунд Герберштэйн “Запіскі аб маскавіцкіх справах”

• Антоній Пасевіна “Запіскі аб Масковіі”

Замежныя дыпламаты і падарожнікі, праязджаючы праз Беларусь, звярталі ўвагу на наступнае

• Геаграфічныя ўмовы

• Межы Беларусі

• Назва “Белая Русь”

• Прырода

• Шляхі зносін

• Знешні выгляд гарадоў

Другі этап: XVIIІ ст.

Асаблівасці мемуарыстыкі

• У творах з’яўляецца суб’ектыўнае “я” аўтара, адлюстроўваюцца яго думкі і пачуцці

• Жанравае ўзбагачэнне, набліжэнне да мастацкай прозы – прыгодніцкага рамана (І.Турчыноўскі, С.Пільштынава), сентыментальнай аповесці-споведзі (Ф.Карпінскі)

• Шмат прагалаў – слаба паказана жыццё вёскі, амаль адсутнічае горад

Трэці этап: ХІХ – пачатак ХХ ст.

Асаблівасці мемуарыстыкі

• Павелічэнне колькасці твораў

• Пашырэнне кола аўтараў

• Значная колькасць разначынцаў сярод аўтараў: чыноўнікаў, служачых, інтэлігентаў, студэнтаў, пазней – купецтва, сялян і рабочых

• Асоба аўтара ўсведамляецца не сама па сабе, а ва ўзаемасувязі з рознымі грамадскімі групамі

• Канец ХVIII – першая палова ХІХ ст. – своеасаблівая мода на мемуарную літаратуру

• З’яўленне вялікай колькасці запісак рускіх падарожнікаў, афіцэраў, літаратараў, мастакоў (у сувязі з уключэннем Беларусі ў склад Расійскай імперыі)

• Паварот да народнага, сялянскага жыцця

• У творах шырока адлюстроўваецца дзейнасць цэнтральнай і мясцовай адміністрацыі, прадстаўнікоў народнай адукацыі, духавенства, жыццё сялянства і розных слаёў гарадскога насельніцтва

• Узрастае палітызаванасць, інфармацыйная насычанасць крыніц, аўтары якіх былі ў цэнтры найбольш значных падзей свайго часу

• Больш дакладна вызначаюцца грамадска-палітычныя погляды аўтараў

• На змену апалітычнасці і абыякавасці да лёсу Айчыны прыходзіць патрыятызм, імкненне вызначыць сваё месца ў агульным працэсе нацыянальнага вызвалення

• Узмацняецца публіцыстычная накіраванасць

• Мемуарныя творы набываюць грамадскае гучанне

• Павялічваецца ўвага аўтараў да мастацкіх вартасцяў мемуараў

• Для мемуарыстыкі канца ХІХ – пачатку ХХ ст. характэрна дакладнае вызначэнне аўтарамі сваёй сацыяльнай ці нацыянальнай прыналежнасці, грамадска-палітычных і ідэйных пазіцый

• Пулікацыя значнай колькасці мемуараў

Важнейшыя помнікі мемуарыстыкі XIХ – пачатку XХ ст.

• Павел Шпілеўскі “Падарожжа па Палессі і беларускім краі” (1853–1855 г.)

• Мемуары ўдзельнікаў тайных таварыстваў

• Мемуары, прысвечаныя скасаванню царкоўнай уніі (Івана жыркевіча)

• Мемуары ўдзельнікаў паўстання 1863 г. (Якава Гейштара, Васілія Ратча)

• Мемуары прадстаўнікоў мясцовай адміністрацыі (Міхаіла Мураўёва)

• Мемуары ўдзельнікаў антыўрадавага, нацыянальна-вызваленчага руху пачатку ХХ ст. (“Дзённік” Антона Луцкевіча)

Чацвёрты этап: 1920-я – сярэдзіна 1980-х г.

Асаблівасці мемуарыстыкі

• Узрастанне колькасці мемуараў

• Мемуары усё больш становяцца зброяй ідэалагічнай і палітычнай барацьбы

• Скарачэнне колькасці дзённікаў (ва ўмовах рэпрэсій іх стала небяспечна пісаць)

• Актыўнае збіранне і публікацыя ўспамінаў удзельнікаў рэвалюцыйных падзей другой паловы ХІХ – пачатку ХХ ст., Кастрычніцкага перавароту, грамадзянскай вайны

• Мемуарысты прыходзяць да разумення сваёй тыповасці (“я – як і ўсе”), дэманструюць непарыўнасць свайго лёсу з лёсам краіны, народа

• Барацьба з фашызмам у 1941–1945 г. стала новым штуршком развіцця мемуарнай літаратуры.

• У мемуарах 1950 – 1970-х г. пераважае ваенная тэматыка. Хваля выданняў партызанскай літаратуры ў 1970-я – пачатак 1980-х г. (выдадзена да 300 кніг)

• З’яўленне новых разнавіднасцяў мемуараў: успаміны-анкета, стэнаграфічныя і літаратурныя запісы ўспамінаў, аўтабіяграфіі

• Мемуары часам набываюць навуковую вартасць не толькі як крыніца, але і даследаванне (успаміны кіраўнікоў партызанскага руху П.Панамарэнкі, П.Калініна і інш.)

• З пачатку 1960-х г. з’яўляюцца ўспаміны дзеячаў культуры (З.Азгура, П.Мядзёлкі, А.Карпюка і інш.), савецкіх і партыйных кіраўнікоў (К.Кавалёва)

• Сярэдзіна 1950-х – сярэдзіна 1980-х г. – пашыранае выданне мемуараў дзеячаў беларускай эміграцыі

Важнейшыя помнікі мемуарыстыкі савецкага часу

• Ф.Аляхновіч “У кіпцюрах ГПУ” (1937 г.) – першыя мемуары аб сталінскіх рэпрэсіях на Беларусі

• П.З.Калінін

• Заір Азгур “То, что помнится…”

Пяты этап: з канца 1980-х г. да нашага часу

Характэрныя рысы

• Меншая, у адрозненне ад папярэдняга этапу, ступень заідэалагізаванасці твораў

• Публікацыя тых мемуараў, што раней не маглі ўбачыць свет (успаміны рэпрэсіраваных, дзеячаў беларускай эміграцыі: Ларыса Геніюш “Споведзь”)

• Імкненне выказаць тое, што не змаглі раней (асабліва паказальныя – успаміны А.Карпюка “Развітанне з ілюзіямі”)