11

Układ hormonalny

IX. Układ hormonalny

Układ hormonalny (układ dokrewny) reguluje i koordynuje pracę narządów organizmu. Działa on za pośrednictwem hormonów – substancji organicznych, które wydzielane do krwi lub innych płynów ustrojowych modyfikują czynności komórek docelowych. Układ hormonalny tworzą gruczoły dokrewne i wyspecjalizowane komórki wydzielnicze rozsiane w obrębie narządów, które nie są gruczołami. Cechą charakterystyczną budowy gruczołów endokrynowych jest brak przewodów wydzielniczych.

1. Położenie gruczołów dokrewnych w organizmie człowieka

Rys. XX. Położenie gruczołów dokrewnych e organizmie człowieka. 1 – szyszynka, 2 – przysadka mózgowa, 3 – tarczyca, 4 – przytarczyce, 5 – grasica, 6 – nadnercze, 7 – trzustka, 8 – jądro, 9 – jajnik.

1. Przysadka mózgowa jest częścią podwzgórza. Jest położona w czaszce w zagłębieniu kości klinowej. Przysadka mózgowa dzieli się na trzy płaty:

• płat przedni (część gruczołowa) – wydziela hormony działające wprost na narządy i tkanki lub. hormony tropowe, które regulują pracę innych gruczołów dokrewnych;

• część pośrednią (część gruczołowa);

• płat tylny – (część nerwowa) – wydziela neurohormony, które działają bezpośrednio na tkanki.

  1. Szyszynka jest elementem budowy podwzgórza.

  2. Tarczyca jest położona na chrząstce tarczowatej krtani oraz na górnej części tchawicy.

  3. Gruczoły przytarczyczne – to dwie pary drobnych gruczołów, które leżą na tylnej ścianie tarczycy.

  4. Grasica – jest położona w śródpiersiu, tuż za mostkiem. Około 12 roku życia zaczyna zanikać.

  5. Trzustka – jest położona na tylnej ścianie jamy brzusznej, za żołądkiem.

  6. Gruczoły nadnerczowe – parzyste gruczoły, umieszczone na górnych biegunach nerek. Są zbudowane z dwu części: część zewnętrzna to kora nadnercza, a część wewnętrzna to rdzeń nadnercza.

  7. Gruczoły płciowe: jądra i jajniki – położone w miednicy małej.

W organizmie człowieka występują tkanki, których komórki wydzielają hormony nazywane hormonami tkankowymi.

2. Cechy charakterystyczne hormonów. Mechanizm działania hormonów

Hormony to grupa związków o bardzo zróżnicowanej budowie chemicznej.

Hormony:

1. Są produkowane przez gruczoły endokrynowe lub wyspecjalizowane komórki tkanek;

2. są wydzielane do krwi, limfy, płynu mózgowo-rdzeniowego lub płynu tkankowego;

3. wykazują działanie:

• autokrynne – wpływają na czynność tych samych komórek, przez które są wydzielane;

• parakrynne – wpływają na czynność komórek sąsiednich, dyfundując do nich przez przestrzeń międzykomórkową;

• endokrynne – wpływają na komórki odległych tkanek i narządów, docierając do nich z krwią;

• neurokrynne – uwalniane z zakończeń nerwowych neurohormony (neuroprzekaźniki) wpływają bezpośrednio na inne neurony lub przenoszone przez krew – na odległe komórki docelowe;

4. działają wyłącznie na komórki, które posiadają receptory wiążące cząsteczkę określonego hormonu nazywane komórkami docelowymi. Połączenie hormonu z receptorem uruchamia procesy chemiczne, które zmieniają metabolizm komórki, przez pobudzanie lub hamowanie produkcji białek w tym białek enzymatycznych;

5. utrzymują w organizmie stan równowagi, czyli homeostazę;

6. wśród hormonów wyróżniamy takie, które działają synergicznie np.: glukagon i adrenalina podwyższają poziom glukozy we krwi oraz takie, które działają antagonistycznie np.: adrenalina podwyższa poziom glukozy we krwi, insulina obniża poziom glukozy we krwi.

Ze względu na miejsce i zakres działania wyróżnia się:

1. hormony o działaniu ogólnym – są wydzielane przez gruczoły dokrewne, działają na odległe narządy i tkanki, do których są przenoszone przez krew;

2. hormony miejscowe – są wytwarzane przez komórki gruczołowe występujące w narządach, które nie są gruczołami i działają w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca wydzielania np.: acetylocholina, histamina, prostaglandyny;

3. hormony tkankowe – są wytwarzane przez komórki gruczołowe, występujące w narządach, które nie są gruczołami, działają w miejscu wydzielania lub są przenoszone przez krew do odległych narządów i tkanek np.: sekretyna, cholecystokinina.

Pod względem budowy chemicznej hormony dzielimy na:

• hormony białkowe np.: GH, prolaktyna;

• hormony peptydowe np.: insulina;

• pochodne aminokwasów np.: adrenalina, tyroksyna;

• hormony sterydowe np.: testosteron.

Mechanizm działania hormonów sterydowych. Receptory dla hormonów sterydowych znajdują się w cytoplazmie komórek docelowych. Cząsteczki hormonu przenikają przez błonę komórkową do wnętrza komórki. Tam łącza się z odpowiednim receptorem. Następnie kompleks receptor-hormon przenika do jądra komórkowego i indukuje syntezę odpowiednich mRNA. Na matrycy mRNA powstają enzymy, które zmieniają metabolizm komórki.

Hormony tarczycy, choć pod względem budowy chemicznej należą do pochodnych aminokwasów, działają tak jak hormony sterydowe. Receptory dla hormonów tarczycy znajdują się w jadrze komórkowym.

Mechanizm działania hormonów białkowych peptydowych i pochodnych aminokwasów. Receptory dla hormonów białkowych, peptydowych i pochodnych aminokwasów znajdują się w błonach komórkowych komórek docelowych. Połączenie cząsteczki hormonu z odpowiednim receptorem aktywuje enzym – cyklazę adenylową. Przekształca on znajdujący się w komórce ATP w cAMP (cykliczny AMP) – przekaźnik II rzędu. cAMP aktywuje układy enzymatyczne komórki powodując zmianę metabolizmu komórki.