15. Гісторыка-краязнаўчыя экскурсіі

Асаблівай формай арганізацыі краязнаўчай работы з’яўляюцца гісторыка - краязнаўчыя экскурсіі (ГКЭ).

ГКЭ адрозніваюцца адзін ад аднаго як сваім зместам, так і арганізацыяй . Па змесце экскурсіі дзеляцца на аглядныя ( шматпланавыя ) і тэматычныя. У аглядных экскурсіях выкарыстоўваецца і сучасны, і гістарычны матэрыял.

Усе аглядныя экскурсіі па сваёй структуры падобныя паміж сабой. Кожная з іх, як правіла, утрымліваенекалькіабавязковыхпадтэм . Перш за ўсёдаеццагісторыягорада (пасёлка, вёскі), праякіідзегаворка. У асобныяпадтэмывылучаюццагісторыка-рэвалюцыйныя, ваенна - гістарычныяпадзеі, падзеі, звязаныя з мірнайпрацайнасельніцтва, жыццём і дзейнасцювыдатныхлюдзей.

Тэматычныя экскурсіі прысвечаны раскрыццю выразна пазначанай тэмы. Па сваёй класіфікацыі яны падзяляюцца на гістарычныя, гісторыка - рэвалюцыйныя, вытворча-эканамічныя, мастацтвазнаўчыя, архітэктурна- горадабудаўнічыя .

Формы арганізацыі ГКЭ адрозніваюцца па складзе ўдзельнікаў, месца правядзення, спосабу перамяшчэння . Удзельнікамі ГКЭ можа быць як дарослае насельніцтва, так і моладзь (уключаючы школьнікаў). Экскурсіі праводзяцца на мясцовасці (пад адкрытым небам ) і ў музеі. У шэрагу выпадкаў маршрут па мясцовасці прадугледжвае наведванне музея (комплексныя экскурсіі). Па спосабу перамяшчэння экскурсіі бываюць пешаходныя і з выкарыстаннем розных відаў транспарту.

Падрыхтоўка і правядзенне ГКЭ - складаны працэс, які патрабуе ад краязнаўцы не толькі арганізатарскіх здольнасцяў і веды матэрыялу, але і максімальнага выкарыстання метадычных сродкаў і прыёмаў.

Этапы падрыхтоўкі экскурсіі: вызначэнне мэты і тэмы экскурсіі; збор матэрыялу, які адносіцца да тэмы ў цэлым; адбор і вывучэнне экскурсійных аб’ектаў; распрацоўка маршруту экскурсіі; складанне тэксту і метадычнай распрацоўкі.

Мэта экскурсіі - пазнаёміць экскурсантаў на канкрэтных аб’ектах краю з яго гісторыяй (ці нейкім яе перыядам), эканомікай, культурай, жыццём выдатных людзей, мясцовых дзеячаў і г. д., дапамагчы ім зразумець і палюбіць родны край, выхаваць пачуццё гонару за поспехі працоўных свайго горада, раёна, вёскі, глыбокае павага да знакамітых землякоў.

Тэма экскурсіі - гэта яе аснова, на якой будуецца падбор матэрыялу, выбар аб’ектаў, выгляд экскурсіі і яе працягласць, паказ і расказ. Экскурсій (як тэматычных, так і аглядных) без тэмы не існуе.

Прыступаючы да збору матэрыялу, краязнаўцу перш за ўсё неабходна дакладна вызначыць, які гістарычны перыяд будзе асветлены у экскурсіі, якія помнікі гісторыі і культуры краю стануць яе асновай. Варта выкарыстоўваць толькі праўдзівыя, старанна вывераныя факты, звесткі, высновы. Вялікую дапамогу экскурсаводу акажуць даведнікі, краязнаўчыя выданні, зборнікі дакументаў, перыядычны друк, мемуарная і мастацкая літаратура.

Наступны этап працы - адбор і вывучэнне экскурсійных аб’ектаў.Збор матэрыялу аб аб’ектах робіцца адначасова са зборам матэрыялу па тэме экскурсіі і па тых жа крыніцах. Акрамя таго, могуць быць выкарыстаны фатаграфіі, ілюстрацыі, слайды.З адборам аб’ектаў непасрэдна звязаны маршрут экскурсіі. Ён вызначае паслядоўнасць агляду аб’ектаў і складаецца такім чынам, каб экскурсійны матэрыял меў свой ​​лагічны пачатак, развіццё і завяршэнне.

Метад паказу - важны элемент экскурсіі. Сутнасць яго складаецца ў выдзяленні аднаго або некалькіх аб'ектаў і засяроджванні на іх увагі ў адпаведнасці з тэмай. Найважнейшая задача - навучыць экскурсантаў бачыць у аб’екце не толькі мінулае, але і яго сённяшнюю значнасць, каб правільна ўсведамляць і ацэньваць усе вартасці помніка.

Прыёмы паказу: папярэдні агляд, аналіз, зрокавая рэканструкцыя, лакалізацыя падзей, параўнанне, дэманстрацыя.

Папярэдні агляд - пачатковая стадыя паказу аб’екта. Пасля завяршэння агляду экскурсавод пераходзіць да аналізу аб’екта. Аб’ект павінен аналізавацца ў ходзе паказу. Прыём зрокавай рэканструкцыі выкарыстоўваецца для аднаўлення першапачатковага аблічча аб’екта.Лакалізацыі падзей заключаецца ў аднаўленні гістарычнай падзеі на дадзенай, канкрэтнай тэрыторыі, дзе гэта падзея адбывалася.

У ГКЭ шырока выкарыстоўваюцца параўнанні, якія складаюцца ў славесна - зрокавай супастаўленні гістарычных падзей, фактаў, вызначаных прыкмет аднаго або некалькіх аб’ектаў.

Найважнейшай крыніцай паведамлення гістарычных звестак аб краі з’яўляецца ў экскурсіі аповед. Метад выкладання матэрыялу можа быць розны: ад прыватнага да агульнага (індукцыя), ад агульнага да прыватнаму (дэдукцыя), праблемная форма выкладання, пры якой экскурсавод ператварае экскурсантаў як бы ў саўдзельнікаў навуковага пошуку.

Прыёмы выкладання матэрыялу: папярэдні агляд, экскурсійная даведка, апісанне (аднаўленне), тлумачэнне, характарыстыка, каментаванне.

Папярэдні агляд - падрыхтоўчы этап апавядання. Экскурсійная даведка даецца пра помнікі і звязаных з імі падзеі, якія не прадугледжаныя тэмай экскурсіі, аднак звесткі пра іх спрыяюць ўзбагачэнні ўспрымання матэрыялу. Прыём апісання - паслядоўны пералік і пераказ звестак аб аб’екце. Тлумачэнне ўяўляе сабой падрабязны аповяд аб аб’екце.

У ГКЭ часта даюцца сціснутыя або разгорнутыя характарыстыкі дзеячаў далёкага мінулага, рэвалюцыйнай барацьбы, герояў войнаў, выдатных прадстаўнікоў навукі, культуры і мастацтва.

Каментаванне, т. е. фіксаванне ўвагі экскурсантаў на асаблівасцях якога-небудзь працэсу, прымяняецца пры выкладанні матэрыялу, звязанага з падзеямі рэчаіснасці, фактамі і прыкладамі паўсядзённым жыцці.

Пры правядзенні ГКЭ выкарыстоўваюцца і іншыя метадычныя прыёмы паказу і аповяду. Адзін з іх - выкарыстанне цытат з гістарычных дакументаў, мастацкіх і мемуарных твораў. Перагружаць экскурсію вытрымкамі нетрэба, цалкам дастаткова двух-трох. Дадатковай крыніцай ведаў могуць быць таксама сустрэчы і гутаркі экскурсантаў з удзельнікамі і відавочцамі гістарычных падзей, навукоўцамі, пісьменнікамі, героямі працы, старажыламі краю.

У практыцы правядзення экскурсіі са школьнікамі шырока выкарыстоўваецца прыём гутаркі (пытанняў і адказаў) . Ён ужываецца ў пачатку экскурсіі (праверачная гутарка) і ў заканчэнні (якая замацоўвае).

Метадычныя прыёмы паказу і аповеду непарыўна звязаны з тэхнікай правядзення экскурсіі. Важнае значэнне мае расстаноўка экскурсійнай групы. Удзельнікаў экскурсіі варта размясціць так, каб яны бачылі ўсе аб’екты і экскурсавода, а ён у сваю чаргу бачыў экскурсантаў і сачыў за тым, каб усе ім паказанае яны змаглі назіраць. Контур пабудовы групы павінен нагадваць форму полуавала. Экскурсавод размяшчаецца справа ці злева ад аб’екта (у залежнасці ад асвятлення).

Паказ помнікаў можа ажыццяўляцца і ў руху. Пры гэтым варта пазбягаць такіх прыёмаў правядзення экскурсіі, дзе экскурсавод спачатку паказвае аб’ект, а праз некаторы час, пасля знікнення яго з поля зроку, пачынае пра яго аповед.

Немалаважная роля ў дасягненні эфектыўнасці ГКЭ належыць гаворцы экскурсавода і жэстах. Гаворка павінна быць правільная, даступная і выразная, без павучальнага тону. Мае таксама значэнне эмацыйнасць ў выкладзе матэрыялу.