Çирĕплетÿ аспектĕнче

Ben odadayım. (Эпĕ пÿлĕмре.) Dersteyim. (Эпĕ урокра.)

Sen odadasın. (Эсĕ пÿлĕмре.) Derstesin. (Эсĕ урокра.)

O odada(dır). (Вăл пÿлĕмре.) Derste(dir). (Вăл урокра.)

Biz odadayız. (Эпир пÿлĕмре.) Dersteyiz. (Эпир урокра.)

Siz odadasınız. (Эсир пÿлĕмре.) Derstesiniz. (Эсир урокра.)

Onlar odada(dırlar). (Вĕсем пÿлĕмре.) Derste(dirler). (Вĕсем урокра.)

Хирĕçлев аспектĕнче

Ben odada değilim. (Эпĕ пÿлĕмре мар.)

Sen odada değilsin. (Эсĕ пÿлĕмре мар.)

O odada değil(dir). (Вăл пÿлĕмре мар.)

Biz odada değilyiz. (Эпир пÿлĕмре мар.)

Siz odada değilsiniz. (Эсир пÿлĕмре мар.)

Onlar odada değil(dirler). (Вĕсем пÿлĕмре мар.)

Çирĕплетÿ аспектĕнче (ыйтуллă форма)

Ben odada mıyım? (Эпĕ пÿлĕмре-и?)

Sen odada mısın? (Эсĕ пÿлĕмре-и?)

O odada mıdır? (Вăл пÿлĕмре-и?)

Biz odada mıyız? (Эпир пÿлĕмре-и?)

Siz odada mısınız? (Эсир пÿлĕмре-и?)

Onlar odada mıdırlar? (Вĕсем пÿлĕмре-и?)

Хирĕçлев аспектĕнче (ыйтуллă форма)

Ben odada değil miyim? (Эпĕ пÿлĕмре мар-и.)

Sen odada değil misin? (Эсĕ пÿлĕмре мар-и.

O odada değil midir? (Вăл пÿлĕмре мар-и.)

Biz odada değil miyiz? (Эпир пÿлĕмре мар-и.)

Siz odada değil misiniz? (Эсир пÿлĕмре мар-и.)

Onlar odada değil midirler? (Вĕсем пÿлĕмре мар-и.)

• Var, yok căмахсем, чăваш чĕлхинчи пур тата çук сăмахсем пекех, сказуемăй вырăнĕнче чух кам е мĕн пуррипе çуккине кăтартаççĕ. Тĕслĕхсем:

Dolapta bir kitab var(dır). – Шкафра кĕнеке пур?

Masada ne var(dır)? – Сĕтел çинче мĕн пур?

Burada dolap yok mu? – Кунта шкаф çук-и?

Bugün kim yok(tur)? – Паян кам çук?

Bugün Osman yok(tur). – Паян Осман çук?

• Пуплевре виççĕмĕш сăпат аффиксне чылай чухне каламасăр хăвараççĕ:

Bu odada tahta yok. – Ку пÿлĕмре доска çук.

Burada kitap var mı? – Кунта кĕнеке пур-и?

Sende defter yok mu? – Санра тетрадь çук-и?

• Турккă чĕлхинче, чăваш чĕлхинчи пекех, сăмах майлашăвĕнчи пăхăнакан сăмахпа тĕп сăмах падеж тата хисеп енчен килĕшсе тăмаççĕ:

пысăк пÿлĕм – büyük oda

пысăк пÿлĕмсем – büyük odalar

пысăк пÿлĕмсенче – büyük odalarda

• Хисепе пĕлтерекен сăмахсемпе çыхăннă чух ят сăмахсем, чăваш чĕлхинчи пекех, нумайлă хисеп аффиксне йышăнмаççĕ. Тĕслĕхрен:

Икĕ чÿрече – iki pencere

Темиçе çын – birkaç kişi

Нумай кĕнеке – çok kitap

• Енчен те пĕр япала ятне темиçе пуплев пайĕнчен пулнă определенисем ăнлантараççĕ пулсан вĕсен йĕрки çакăн пек: малтан кăтарту местоименийĕ, унтан хисеп ячĕ, юлашкинчен паллă ячĕ пулать. Тĕслĕхрен: Bu iki küçük kız. – Ку икĕ пĕчĕк хĕрача.

Хăнăхтарусем

1. Текста вулăр, куçарăр.

Öğrenciler dersanededir. Sınıf büyük, geniş bir oda. Odada on beş masa ve otuz sandalye var. Masalarda defterler, kitaplar, kalemler var. Duvarda bir yazı tahtası var. Bugün sınıfta on dokuz öğrenci var. Biri yoktur. O hastadır.

2. Диалога вулăр, куçарăр.

– Ayşe, siz şimdi neredesiniz.

– Biz şimdi sınıftayızĕ

– Sınıf büyük mü, küçük mü.

– Sınıf büyük(tür)ĕ

– Bu nedir.

– O yazı tahtası(dır)ĕ

– Ya şu.

– O dolap(tır)ĕ

– Dolapta neler var.

– Orada kitap, defter ve kalemler varĕ

– Çok mu.

– Çok değilĕ

– Bugün derste kim yok(tur).

– Ahmet yokĕ

– Şimdi dersanede kaç kişi var.

– Dersanede on bir öğrenci varĕ

3. Çак ыйтусене хуравлăр.

Öğrenciler nerededir. Sınıf büyük mü, küçük mü. Odada kaç masa var. Odada sandalye var mı, yok mu. Masalarda ne var. Bugün derste kaç öğrenci yok(tur). Sınıfta dolap var mı. O dolapta neler var. Duvarda ne var.

4. Чăвашла куçарăр.

Bu oda geniş değil(dir)ĕ O ihtiyar köylü şimdi nerede(dir). Şu genç öğretmen(dir)ĕ O yeni kitap dolapta(dır)ĕ Bu dersane büyük(tür)ĕ Şu küçük pencere açık mı. Öğrenciler burada(dır)ĕ

5. Точкăсем вырăнне кирлĕ аффикссем хушăр.

Biz sınıfĕĕĕ Şimdi öğrenciler sokakĕĕĕ Sen evĕĕĕ Siz nereĕĕĕ . Sen memurĕĕĕ . Ben öğrenciĕĕĕ Osman subay değil miĕĕĕ . Bugün bir öğrenci hastaĕĕĕ Onlar memurĕĕĕ Biz doktor muĕĕĕ. Sen kimĕĕĕ.

6. Чăвашла куçарăр.

Evimiz üç odalıĕ Evimizde oturma odası, yatak odası, banyo, mutfak, tuvalet varĕ Oturma odasında masa, sandalye, kanepe, televizyon, koltuk varĕ Yatak odasında yatak, elbise dolabı varĕ Mutfakta buzdolabı varĕ

7. Панă сăмахсене сăпатлăр:

1) çирĕплетÿ аспектĕнче: büyük, odada

2) хирĕçлев аспектĕнче: genç, sınıfta

3) çирĕплетÿ аспектĕнче ыйтуллă формăра: küçük, evde

4) хирĕçлев аспектĕнче ыйтуллă формăра: müdür, dersteĕ

8. Предложенисене хирĕçлев аспектĕнче калăр.

Ben dersteyimĕ Biz evdeyizĕ Sen ihtiyarsınĕ Kitap dolaptadırĕ Biz beşizĕ Siz üçünüzĕ

9. Предложенисене хирĕçлев аспектĕнче ыйтуллă формăра калăр.

Ben öğretmenimĕ(Ben öğretmen değil miyim.) Siz sporcusunuzĕ Sen öğrencisinĕ Şimdi buradadırĕ Siz derstesinizĕ Masada kitap yokĕ Sende para varĕ Ayşe Hanım fabrikadadırĕ Sen sokaktasınĕ

10. Турккăлла куçарăр.

Пирĕн килте зал (лармалли, канмалли пÿлĕм), çывăрмалли пÿлĕм, кухня, ванна пур. Сирĕн пÿлĕмре сĕтел, пукан пур-и; Кухньăра холодильник пур-и; Холодильникра мĕн пур; Çывăрмалли пÿлĕмре тумтир шкафĕ пур-и; Залра диванпа кресло пур.

11. Диалога вулăр, чăвашла куçарăр.

Fatma: Merhaba Ayşeĕ

Ayşe: Merhaba Fatmaĕ

Fatma: Bu ev sizin mi.

Ayşe: Evet bu ev bizimĕ

Fatma: Eviniz kaç odalı.

Ayşe: Üç odalıĕ

Усă курмалли сăмахсем: fabrika – фабрика, ders – урок, kaç – миçе, kişi – çын, birkaç – темиçе, ev – кил, para – укçа, bir – пĕрре, iki – иккĕ, üç – виççĕ, dört – тăваттă, beş – пиллĕк, altı – улттă, yedi – çиччĕ, sekiz – саккăр, dokuz – тăххăр, on – вуннă, yirmi – çирĕм, otuz – вăтăр, kırk – хĕрĕх, elli – аллă, altmış – утмăл, yetmiş – çитмĕл, seksen – сакăр вуннă, doksan – тăхăр вуннă, yüz – çĕр, şimdi _ халĕ, hanım _ инке, bugün _ паян, oturma odası _ лармалли пÿлĕм (зал), yatak odası _ çывăрмалли пÿлĕм, banyo _ ванна, mutfak _ кухня, tuvalet _ туалет, kanepe _ диван, televizyon _ телевизор, koltuk _ кресло, elbise dolabı _ тумтир шкафĕ, buzdolabı _ холодильник, yatak _ вырăн.

Улттăмĕш урок – Altıncı Ders

Уçă сасăсен килĕшĕвĕ

Пару тата туху падежĕсем

Инфинитив

Глаголăн хальхи вăхăчĕ

• Чăваш чĕлхинчи пекех, турккă чĕлхинчи сăмахсенче уçă сасăсен килĕшĕвĕ пур. Ку килĕшÿ тăрăх, сăмахри уçă сасăсем пурте е малти ретрисем, е кайри ретрисем пулаççĕ.

Тĕслĕхсем: (тура), (сăмса), (тимĕр), küçük(пĕчĕк)

• Сăмах тĕпĕ çумне аффикссем хушăнасси те çак йĕркепех пулса пырать, çемçе сăмах çумне çемçе аффикс, хытă сăмах çумне хытă аффикс хушăнать: kalem+ler, oda+lar, ora+da, ev+de, müdür+dür.

Уçă сасăсен килĕшĕвĕ çакăн пек чух пăсăлать:

1. йышăннă сăмахсенче:

2. хутлă сăмахсенче:

3. хăш-пĕр турккă сăмахĕсенче:

• Пару падежĕн форми ударениллĕ -a/-e, -ya/-ye аффикс хушăннипе пулать (чăваш чĕлхинче: -a/-e). Аффиксăн -ya/-ye варианчĕ уçă сасăпа пĕтекен сăмахсем çумне хушăнать. Пару падежĕн ыйтăвĕсем: nereye? (ăçта?) kime? (кама?) мĕне?

Mоskova’ ya (Мускава) müdüre (директора)

Buraya (кунта) oraya (унта)

Bana (мана) sana (сана)

Nereye? (ăçта?) derse (урока)

Туху падежĕн форми ударениллĕ -dan/-den, -tan/-ten аффикспа пулать. (Чăваш чĕлхинче: -тан/-тен, -ран/-рен, -чен аффикс.) Туху падежĕн ыйтăвĕсем: kimden? – камран? neden? – мĕнрен? Nereden? – ăçтан? Тĕслĕхсем:

Dersten (урокран) dolaptan (шкафран)

Neden? (мĕнрен?)

Buradan (кунтан) oradan (унтан)

Şuradan (лерен) nereden? (ăçтан?)

• Турккă чĕлхинче инфинитив глагол тĕпĕ çумне ударениллĕ -mak/-mek аффикс хушăннипе пулать.Тĕслĕхсем:

Okumák (вула) öğrenmék (вĕрен)

Yapmák (ту) konuşmák (калаç)

• Хальхи вăхăт форми глагол тĕпĕ çумне -yor аффикс тата сăпат аффиксĕсем хушăннипе пулать. Тĕслĕхсем:

Ben öğren(i)+yor+um. – Эпĕ вĕренетĕп.

Sen öğren(i)+yor+sun . – Эсĕ вĕренетĕн.

O öğren(i)+yor. – Вăл вĕренет.

Biz öğren(i)+yor+uz. – Эпир вĕренетпĕр.

Siz öğren(i)+yor+sunuz . – Эсир вĕренетĕр.

Onlar öğren(i)+yor+lar. – Вĕсем вĕренеççĕ.

• Енчен те глагол хупă сасăпа пĕтет пулсан сăмах тĕпĕпе хальхи вăхăт аффиксĕ хушшине уçă сасăсем кĕрсе лараççĕ. Мĕнле уçă сасă пуласси глаголăн юлашки сыпăкĕнчи уçă сасăран килет. Тĕслĕхрен:

O yap(ı)yor. – Вăл тăвать.

O çevir(i)yor. – Вăл куçарать.

O konuş(u)yor. – Вăл калаçать.

O gör(ü)yor. – Вăл курать.

• Хальхи вăхăт аффиксĕ хушăнсан глагол вĕçĕнчи а, е уçă сасăсем ı, i сасăсемпе ылмашаççĕ.Тĕслĕхрен:

Ben başlıyorum (başlamak). – Эпĕ пуçлатăп.

Ben diyorum (demek). – Эпĕ тетĕп.

Ben yiyorum (yemek). – Эпĕ çиетĕп.

• Предложенире сăпат местоименийĕсенчен пулнă подлежащие каламасан та пултараççĕ, мĕншĕн тесен вăл сказуемăй форминчен паллă. Тĕслĕхрен:

Saat kaçta dersaneye giriyorsun? – Эсĕ аудиторие миçе сехетре кĕретĕн?

Хăнăхтарусем

1. Сказуемăйăн сăпат аффиксĕсене хушса калăр:

Siz neredeĕĕĕ. Oğuzhan öğretmenĕĕĕ ĕ Nimet neredeĕĕĕ. Ben doktorĕĕĕ ĕ Kitap sende ĕĕĕ ĕ Öğrenciler dersanedeĕĕĕ ĕ Biz gençĕĕĕ ĕ

2. Çак сăмахсене сăпатлăр:

1) çирĕплетÿ аспектĕнче: genç, Rus;

2) хирĕçлев аспектĕнче: dersanede, teneffüste;

3) хирĕçлев аспектĕнче ыйтуллă формăра: kütüphanede, enstitüdeĕ

3. Предложенисене хирĕçлев аспектĕнче тăвăр.

Öğrenciler sınıftadırĕ Biz sokaktayızĕ O kitap bendedirĕ Harita duvardadırĕ Ben köylüyümĕ Onlar şimdi enstitüdedirĕ Şu odada bir kimse varĕ Osman da subaydırĕ Ben memurumĕ Onlar kütüphanededirlerĕ

4. Предложенисене хирĕçлев аспектĕнче ыйтуллă формăра тăвăр.

Pencere açıktırĕ Kapı sarıdırĕ Ben subayımĕ Sen askersinĕ Onlar şimdi derstedirĕ Siz doktorsunuzĕ Yeni kitap sendedirĕ Kız şimdi sınıftadırĕ Bugün biz enstitüdeyizĕ

5. Çак ыйту сăмахĕсемпе пĕрер предложени çырăр: kaç, kim, kimde, kimden, nerede, ne, nereden, nereyeĕ

6. Ыйтусене хуравлăр.

Onlar derste ne yapıyor. Bugün ilk ders saat sekizde mi başlıyor? Siz Türkçe mi okuyorsunuz? Bu öğrenci enstitüde mi öğreniyor? O da Türkçe mi öğreniyor? Sen Çuvaşça mı konuşuyorsun?

7. Точкăсем вырăнне хальхи вăхăтри глаголсене лартăр.

İlk ders saat kaçta…. Ben enstitüde… Sen Türkçe mi…. O da türkçe… Biz de enstitüde… Sen kitap mı…. Siz kütüphaneyeĕĕĕ

8. Скобкăри глаголсене хальхи вăхăт форминче тăвăр.

Siz ne (yapmak). Nimet ne (çalışmak). Ders sekizde (başlamak)ĕ Büz Türkçe (öğrenmek)ĕ Öğrenciler nece (konuşmak). Öğrenciler kütüphanede ne (yapmak). Ben enstitüde (okumak)ĕ

9. Предложенисене чăвашла куçарăр.

Sen gazete okuyorsun, değil mi. – Gazete ya! Şu sınıfta kaç öğrenci var. – Orada 10 öğrenci varĕ – Onlar ne yapıyorlar. – Şimdi mi. – Evet, şimdiĕ – Türkçe konuşuyorlarĕ Sende para az mı. – Çok değilĕ Sen Türkçe mi okuyorsun. Siz kütüphaneye mi gidiyorsunuz. Sen evden saat 7(yedi)de mi çıkıyorsun? – Hayır, 8’deĕ – Ya Aynur? – O da 8’de çıkıyorĕ Bugün ders var, değil mi? – Var ya! – Öğrenciler çok mu? – Az değilĕ Ben de Türkçe öğreniyorum, o daĕ Bugün sen de gidiyorsun, o daĕ