10. Ыйтусене хуравлăр.

Telefon numaralarını iyi mi hatırlıyorsunuz. Yanlış mı açtınız. Numara düşmesini çok mu beklediniz. Dairenizden mi telefon ettiniz yoksa umumî telefondan mı. Bugün kime telefon ettiniz. Jetonunuz var mıydı. Sıra beklediniz mi. Sırada kaç kişi vardı. Ne kadar beklediniz. Kiminle görüştünüz. Dostunuz sizi sesinizden tanıdı mı.

11. Точкăсем вырăнне кирлĕ аффикссем лартăр.

1ĕ Saat kaçta eve döndünüz. – Altıĕĕĕ beş kalaĕ 2ĕ Öğretmeniniz saat kaçta sınıfa girdi. – Dokuzĕĕĕ bir kalaĕ 3ĕ Saat kaçta bana telefon edeceksin. – Üç ĕĕĕ çeyrek geçeĕ 4ĕ Bugün saat kaçta görüşürüz. – Evden ikiĕĕĕ beş kala çıkarım, dörtĕĕĕ yirmi yedi geçe görüşürüzĕ 5ĕ Saat kaç. – Beşĕĕĕ on geçiyorĕ 6ĕ Saat kaç. – İkiye on sekiz varĕ 7ĕ Dersiniz saat kaçta bitecek. – Üç ĕĕĕ yirmi kalaĕ 8ĕ Saat kaçta uykudan uyandınız. – Altıĕĕĕ çeyrek geçeĕ 9ĕ Saat kaçta okula geldiniz. – Dokuz ĕĕĕ on sekiz kalaĕ 10ĕ Saat kaç. – Dokuzĕĕĕ on beş varĕ

12Ĕ Альтернативлă ыйтуллă предложенисем тăвăр.

1ĕ Evvelâ, jeton bıraktın, numara çevirdinĕ 2ĕ Evden, daireden, telefon ediyorsunuzĕ 3ĕ Bunu, telefonla söyleyeyim, sonra konuşuruzĕ4ĕ Kapıyı kapatabildiniz, açık bıraktınızĕ 5ĕ Telefon konuşmasından sonra, evvel, yanına, gittinĕ 6ĕ Sıra kimin, senin, şu bayanınĕ

13. Предложенисене чăвашла куçарăр.

Bir dakikanın altmışta biri saniyedirĕ Bu iş biraz acele isterĕ Acelesi vardı, bekleyemediĕ Acelesinden çantasız gittiĕ Ara sıra görüşelimĕ Komşunuzla görüşür müsünüz. Bunu başka bir zaman görüşürüzĕ

14. Турккăлла куçарăр.

Эпĕ шăнкăравласа çитейместĕп. Ыран вăл хăй шăнкăравлатăр. Эсир мана ăнлантăр-и; Эпĕ 9 сехет те 30 минутра вокзалта пултăм. Ыран вăл мана 8 сехет те 15 минутра алăк умĕнче кĕтсе тăтăр. Ирхи апат çисен вĕсем института кайрĕç. Уроксем пĕтсен эпир библиотекăна утрăмăр. Университетран тухсан студентсем кинона кайрĕç.

♦ Пĕлсе тăма!

«Глагол Ç -ıp/ -ip/ -up/ -üp durmak» форма ĕç нумая тăсăлнине пĕлтерет: okuyup (oku-(y)up) duruyor _ çаплах вулать те вулать.

-Mak/-mek аффикс вĕçĕнчи k тухса ÿкнипе кирек мĕнле глаголтан та япала ячĕ пулма пултарать. Тĕслĕхрен: beklemek _ bekleme (кĕтни, кĕтÿ), yazmak _ yazma (çыру, çырни), düşmek _ düşme (ÿкни, ÿкÿ).

Тур. kimiĕĕĕ,kimiĕĕĕ~ чăв. кам... кам... е пĕри..., тепри... Kimi konuşuyor, kimi çeviriyorĕĕĕ _ кам калаçать, кам куçарать* пĕри калаçать, тепри куçарать.

Sözlerle deyimler, telefonla aramak – шăнкăравла, düdük sesi (sinyal) – шăнкăрав, numarayi çevirmek – номерсене çавăр, yeni baştan – çĕнĕрен, iskele _ пристань, umumî telefon – автомат телефон, bayılmak – питĕ килĕш, idare – правлени, hasis - сăхă, tahammül etmek – чăт, giriş kısmı – вестибюль, tıklım tıklım – питĕ тулли, sıra beklemek – черет тăр, sinirlenmek – тарăх, çiklet _ чăмламалли резинка, atmak – ывăт, cam – кантăк, çift _ иккĕллĕ, duymak – туй, илт, duyulmak – илтĕн, туйăн, sonunda – тинех, юлашкинчен, delikanlı - çамрăк çын, yanlış açmışsınız – эсир йăнăш шăнкăравларăр, belli _ паллă, sade _ ахаль, anlatmak – ăнлантар, düşmek - ÿк, nasıl olsa _ пурпĕрех, пĕрех, geri gelmek – каялла кил,таврăн, bu sebepten - çак сăлтавпа, çавăнпа, açıkgöz – чее, yumruk – чышкă, yumruklamak – чышкăла, hayret! – тĕлĕнмелле, hayret etmek – тĕлĕн, zavallı _ мĕскĕн, madenî _ тимĕрлĕ* минераллă, muhakkak _ чăнахах, inat etmek – кутăнлан, çине тăр, inadı - кутăнлăх, görüşmek – тĕл пул, калаç, кала, acele – васкавлă, acele etmek – васка, o halde – апла пулсан, santral bayan, santralci kız – телефонистка, kiminle müşerref oluyorum. – эпĕ кампа калаçатăп-ши. uzatmak – тăс, öbür gün – ыран мар тепĕр кун, neresi _ ăçтан, böyün(bugün) _ паян, numara düşmek _ телефонпа çыхăн, netsin(ne etsin). _ вăл мĕн тутăр;

Вун тăххăрмĕш урок _ On Dokuzuncu Ders

Глаголăн хистев залогĕ

«Глагол Ç ardım…» форма (имперфект)

«Глагол Ç -dığı halde», «Глагол Ç -masına rağmen», «Глагол Ç -makla beraber» формăсем

• Турккă чĕлхинче, чăваш чĕлхинчи пекех, хистев залогĕн аффиксĕ темиçе вариантлă:

_ хупă сасăпа пĕтекен глагол тĕпĕ çумне аффиксăн -dır/-tır,-dir/-tir,-dur/-tur,-dür/-tür варианчĕ хушăнать: yaz-dır-mak _ çыртар, unut-tur-mak _ мантар*

_ уçă сасăпа тата l, r сасăсемпе пĕтекен темиçе сыпăклă глагол тĕпĕ çумне _ аффиксăн -t варианчĕ: bekle-t-mek _ кĕттер, çıkar-t-mak _ кăларттар*

_ пĕр сыпăклă хăш-пĕр глагол çумне аффиксăн -ir/-ır, -ür/-ur, -er/-ar, -üt/-ut, -it/-ıt варианчĕсем хушăнаççĕ: kork-ut-mak _ хăрат, geç-ir-mek _ каçар.

Yemek (çи), demek (те, кала) глаголсем çумне аффиксăн -dir варианчĕ хушăнать: ye-dir-mek (çитер), de-dir-mek (калаттар)ĕ

Хистев залогĕнчи глагол форми ĕçе тума хистенине, хушнине пĕлтерет.

• «Глагол Ç ardım» форма (имперфект)

Сăпатлану тĕслĕхĕ:

Çирĕплетÿ аспектĕнче

Ben yazardım _ Эпĕ çыраттăм Biz yazardık _ Эпир çыраттăмăр

Sen yazardın _ Эсĕ çыраттăн Siz yazarsınız _ Эсир çыраттăр

O yazardı _ Вăл çыратчĕ Onlar yazarlardı _ Вĕсем çыратчĕç

Хирĕçлев аспектĕнче

Ben yazmazdım _ Эпĕ çырмастăм Biz yazmazdık _ Эпир çырмастăмăр

Sen yazmazdın _ Эсĕ çырмастăн Siz yazmazdınız _ Эсир çырмастăр

O yazmazdı _ Вăл çырмастчĕ Onlar yazmazlardı _ Вĕсем çырмастчĕç

Çирĕплетÿ аспектĕнче (ыйтуллă форма)

Ben yazar mıydım. _ Эпĕ çыраттăм-и. Biz yazar mıydık. _ Эпир çыраттăмăр-и.

Sen yazar mıydın. _ Эсĕ çыраттăн-и. Siz yazar mıydınız. _ Эсир çыраттăр-и.

O yazar mıydı. _ Вăл çыратчĕ-и. Onlar yazarlar mıydı. _ Вĕсем çыратчĕç-и.

Хирĕçлев аспектĕнче (ыйтуллă форма)

Ben yazmaz mıydım. _ Эпĕ çырмастăм-и. Biz yazmaz mıydık. _ Эпир çырмастăмăр-и.

Sen yazmaz mıydın. _ Эсĕ çырмастăн-и. Siz yazmaz mıydınız. _ Эсир çырмастăр-и.

O yazmaz mıydı. _ Вăл çырмастчĕ -и. Onlar yazmazlar mıydı. _ Вĕсем çырмастчĕç -и.

Тĕслĕхсем: O sırada Edirne’de oturduĕ _ Ун чухне вăл Едирнере пурăнатчĕ. Kitap okumazlardıĕ _ Кĕнеке вуламастчĕç. Sen ne yapardın. _ Эсĕ мĕн тăваттăн; Yanımda para yok, yoksa ben de alırdımĕ _ Манăн çумра укçа çук, унсăрăн эпĕ те илеттĕм.

• «Глагол Ç -dığı halde», «Глагол Ç -masına rağmen», «Глагол Ç -makla beraber» формăсем услови пĕлтерĕшлĕ пулаççĕ. Кун пек сăмах пĕрлешĕвĕсене чăваш чĕлхине пулсан та, пулин те союзсемпе усă курса куçармалла. Тĕслĕхсем: Çocuk derse geldiği (gelmek Ç diği) halde hazır değildiĕ _ Ача урока килнĕ пулсан та, хатĕр марччĕ. Hasta olmasına (olmak Ç masına) rağmen sokağa çıktıĕ _ Чирлĕ пулсан та, вăл урама тухрĕ. Onu görmekle (görmek Ç mekle) beraber konuşmadıkĕ _ Ăна куртăмăр пулин те, калаçмарăмăр.

Alıştırmalar