10. Диалога вулăр, куçарăр.

– Mehmet Bey, siz pazar günlerini nasıl geçirirsiniz.

– Ehĕĕĕ havasına göreĕĕĕ İstanbul'un iklimini bilirsiniz ya!

– Yâni.

– Yâni kışlar soğuk, karlı, sonbaharlar yağmurlu, rüzgarlıĕĕĕ Vakit geçirmek de havaya göredir, değil mi ya.

– Orası öyle ama yaz yok mu yaz.

– Yaza bir şey diyen var mı canım. Zaten mevsimlerden en çok yazı severim benĕ

– Niçin.

– Bana göre, yazın ayrı bir tadı var da (onun için)ĕ

– Ne gibi.

– Bir kere havalar çoğu zaman sıcak geçerĕ Benim yaştakiler de soğuğu hiç sevmezĕ Sonra, bu mevsimde tabiatın manzarası da başkadırĕ Her taraf yeşilĕĕĕ

– Tabiatı sever misiniz.

– Çoook!

– Boş vaktinizi gezmekle geçirsiniz her halde.

– Evet, boş vaktim varken gezinti yapmayı çok severimĕ

– Ne gezintisini tercih edersiniz.

– Mevsime göreĕ Mesela İlkbaharda Boğaz'da vapur gezintisi yapmak çok hoş bir şeyĕĕĕ

– Vapur gezintisi mi dediniz. Nesi hoştur onun.

– Vapurla yolculuk yaparken hem temiz hava alırsınız, hem de fevkalade güzel manzaralı Boğaz kıyılarını görürsünüzĕ Az mı bu.

– Fakat vapurla her yere gidilmez ki!

– Tabi! Ama hava sıcakken o da fena olmuyorĕ

– Yalova'ya gittiniz mi, Mehmet Bey.

– Evet, bir iki defa gittim oraya daĕĕĕ

– Uzak mı orası.

_ Değil, vapurla 2 saatĕ Yalova su şehridir amma, gezilecek yeri yok gibiĕĕĕ

– Bursa'yı nasıl buldunuz.

– Ooo! Türkiye'nin en güzel şehirlerindendirĕ

– Bursa'da iken Uludağ’a çıktınız mı.

– Bir defasında çıktımĕ

– Yazın Uludağ'ın manzarası güzel mi.

– Güzeldir, zaten oradaki dağların büyük bir kısmı ormanlarla kaplıĕĕĕ Uludağ'ın tepesi yaz ortasında da karlar altında kalırĕ

– Denize girer misiniz, Mehmet Bey.

– Ancak temmuz ve ağustos ayında, yani suyu sıcakkenĕĕĕ

11. Альтернативлă ыйтусем йĕркелĕр.

Denize girmek, kumlarda yatmakĕ Gezmekle, okumakla, vakit geçirmekĕ Onunla, aynı fikirde, başka fikirdeĕ Moskova kışı, hoşa gidecek, bir taraf, var, yokĕ Orasının akşamları, serin, ılık, geçerĕ Şimdi, ağaçlar, çıplak, yapraklarla örtülüĕ Çiçekler toplamak, otlar üstünde yatmak, tercih ediyorsunĕ

12. Панă сăмахсемпе предложенисем тупăр.

En çok, içine almak, birçok kimseler, kayak, uyku, örtü, buzlu, durum, korku, oyun, hoşĕ

13. Чăвашла куçарăр.

Buraya bir ışık getirinĕ Size bir ay müsaadeĕ Ay başında konuşuruzĕ Ne güzel kız! Ay parçası! Bize ayda yılda bir uğruyorsunuzĕ Bu adamın ne güzel tabiatı var! Biz koridordan geçerken ihtiyar ışık tuttuĕ Nisanda ağaçlar yaprak açmaya başlarĕ Çok küçük, çıplak gözle görünmezĕ Gözleri bulutlandıĕ Hoş bir delikanlıĕ Pis kokulu çiçek olur mu. Çalışkan mı dersin.

14. Тĕслĕхпе усă курса ыйтусене çирĕплетсе хуравлăр.

Тĕслĕх, İlkbahar mevsimini sever misiniz. _ Çok severimĕ Bu mevsimde her şey uyanır da, onun içinĕ

Tatil günü kırda nasıl vakit geçirdiniz. Ski yaptınız mı hiç. Moskova'da kışlar soğuk mu geçer. Buranın yazlarını sever misiniz. Dün akşam patinaj yaptınız mı. Boş vaktinizi açık havada geçirmek ister misiniz. Şimdi gök yüzünde bir bulut görüyor musunuz. Şiddetli soğuktan korkar mısınız.

15. Ыйтусене хирĕçлесе хуравлăр.

Vapurla mı yolculuk yapacaksınız. İstanbul'un iklimini bilir misiniz. Yaz mevsimini nahoş mu buluyorsunuz. Evinizde Özbek halısı var mı. Yağmur yağarken gezmeyi sever misiniz. Şupaşkar'da kar sokaklarda mı kalır.

16. Панă сăмахсемпе усă курса предложенисем тăвăр.

1ĕ Tenceredeki suĕ 2ĕ İkinci kattaki daireĕ 3ĕ Arbat Caddesindeki yeni mağazalarĕ 4ĕ Tiyatrodakilerĕ 5ĕ Karşımızdakilerĕ 6ĕ Yanınızdakilerĕ

♦ Пĕлсе тăма!

Глаголтан япала ячĕ тăвакан аффикссем:

1) -ı/-i/-u/-ü: doğ-u (doğmak _ тух) _ тухăç, bat-ı (batmak _ ан)_ анăç, yaz-ı (yazmak _ çыр)_ çыру, статья, kok-u (kokmak _ шăршă кăлар) _ шăршă.

2) -(y)ış/-(y)iş/-(y)uş/-(y)üş: al-ış _ илÿ, oku-yuş _ вулав, açıl-ış _ уçăлни, уçăлу, gir-iş _ кĕрÿ, кĕни.

Тур. -(ı)mtrak ~ чăв. -тарах/-терех, -рах /-рех: sarı-mtrak _ сарăрах, tatlı-mtrak _ тутлăрах.

Тур. şu ~ чăв. тепри, çакăн пек, çавăн пек, çак: Ben şu soru sordumĕ _ Эпĕ çакăн пек ыйту (çак ыйтăва) патăм.

Тур. şöyle ~ чăв. çавăн пек, çакăн пек, çапла: Şöyle yazacaksınĕ _ Эсĕ çакăн пек çырăн.

Тур. ki ~ чăв. пирки: Gece öyle sıcak ki, uyumak kabil değilĕ _ Каçĕ çавăн пек шăрăх пирки çывăрма май çyк.

Sözler ve deyimler, Mahalle _ район, Yeşilyurt Mahallesi _ симĕс район, Mahalledeki _ районти, cadde _ урам, devlet hastanesi _ патшалăх учрежденийĕ, diğer _ урăх, тепĕр, taraf _ ен, Gökkuşağı _ асамат кĕперĕ, apartmanı _ темиçе хваттерлĕ пурăнмалли çурт, daire _ хваттер, market _ магазин (лавкка), kasap _ какай лавкки, manav meyve _ çырла, улма, sebze _ пахча çимĕç (укроп, петрушка), kaldırım _ тротуар, banka _ банк, park _ парк, otobüs durağı _ автобус чарăнăвĕ, büfe _ буфет, yâni (yani) _ урăхла каласан.

Вун саккăрмĕш урок _ On Sekizinci Ders

«Глагол тĕпĕ Ç -(y) a, -(y) e Ç bilmek» форма

Вăхăта палăртни

-lnca/-ince/-unca/-ünce аффикслă деепричасти

Хушу наклоненийĕн 3-мĕш сăпат форми

• Глагол тĕпĕ çумне -(y) a, -(y) e аффикс тата bilmek глагол хушăннă форма ĕçе тума пултарнипе пултарайманнине кăтартать. Тĕслĕхрен: gelmek(кил)ÇeÇbilÇiyorum ç gelebiliyorum (килеетĕп), gelmekÇеÇmeÇyorum ç gelеmiyorum (килейместĕп)ĕ Чăваш чĕлхинче кун пек формăсене пултараслăх тата пултарайманлăх аспекчĕсенчи формăсем теççĕ. Турккă чĕлхинче, чăваш чĕлхинчи пекех, тĕрлĕ вăхăтри глаголсем ку формăсенче пулма пултараççĕ. Тĕслĕхрен: gelebildim (килейрĕм), gelеmedim (килеймерĕм), gelebileceğim (килейĕп), gelеmeyeceğim (килеймĕп).

Сăпатлану тĕслĕхĕ:

Çирĕплетÿ аспектĕнче

Ben yazabiliyorum _ Эпĕ çыраятăп Biz yazabiliyoruz _ Эпир çыраятпăр

Sen yazabiliyorsun _ Эсĕ çыраятăн Siz yazabiliyorsunuz _ Эсир çыраятăр

O yazabiliyor _ Вăл çыраять Onlar yazabiliyorlar _ Вĕсем çыраяççĕ

Хирĕçлев аспектĕнче

Ben yazamıyorum_Эпĕ çыраймастăп Biz yazamıyoruz_Эпир çыраймастпăр

Senyazamıyorsun_Эсĕ çыраймастăн Siz yazamıyorsunuz_Эсир çыраймастăр

O yazamıyor_ Вăл çыраймасть Onlar yazamıyorlar _ Вĕсем çыраймаççĕ

Çирĕплетÿ аспектĕнче (ыйтуллă форма)

Ben yazabiliyor muyum. _ Эпĕ çыраятăп-и.

Sen yazabiliyor musun. _ Эсĕ çыраятăн-и.

O yazabiliyor mu. _ Вăл çыраять-и.

Biz yazabiliyor muyuz. _ Эпир çыраятăпăр-и.

Siz yazabiliyor musunuz. _ Эсир çыраятăр-и.

Onlar yazabiliyorlar mı. _ Вĕсем çыраяççĕ-и.

Хирĕçлев аспектĕнче (ыйтуллă форма)

Ben yazamıyor muyum. _ Эпĕ çыраймастăп-и.

Sen yazamıyor musun. _ Эсĕ çыраймастăн-и.

O yazamıyor mu. _ Вăл çыраймасть-и.

Biz yazamıyor muyuz. _ Эпир çыраймастпăр -и.

Siz yazamıyor musunuz. _ Эсир çыраймастăр -и.

Onlar yazamıyorlar mı. _ Вĕсем çыраймаççĕ-и.

• Вăхăта пĕлес тесен çакăн пек ыйту памалла: Saat kaç. Хуравĕ тĕрлĕрен пулать. Тĕслĕхрен: _ Saat kaç. _ Saat beş (5ĕ00)ĕ – Saat on iki buçuk (12ĕ30)ĕ

Енчен те минутсен йĕппи сехетĕн сылтăм енче пулсан хуравланă чух çакăн пек схемăпа усă курмалла: «saat … -(y)i, -(y)ı, -(y)u, -(y)ü ĕĕĕ geçiyor»ĕ Тĕслĕхрен: 6.15 _ saat altıyı çeyrek (чĕрĕк) geçiyor, 9.10 _ saat dokuzu on geçiyor, 5.20 _ saat beşi yirmi geçiyor.

Минутсен йĕппи сулахай енче пулсан _ çакăн пек схемăпа усă курмалла: «saat … -a, -(y)e ĕĕĕ var» е «saatĕĕĕ-a, (y)eĕĕĕkalıyor»ĕ Тĕслĕхрен: 7.45 _ saat sekize çeyrek var, 9.40 _ saat ona yirmi var, 11.50 _ saat on ikiye on var. 4.40. saat beşe yirmi (dakika) kalıyor _ пиллĕк çитесси çирĕм минут (пиллĕкчен çирĕм минут юлать.).

«Saat kaçta.» (миçере;) ыйтăва хуравланă чух geçiyor, kalıyor сăмахсем вырăнне geçe, kala деепричасти формисемпе усă курмалла. Тĕслĕхрен: Dersiniz saat kaçta bitti. _ Сирĕн уроксем миçере пĕтрĕç; Dersimiz üçe on kala bittiĕ _ Пирĕн уроксем виççĕ çитесси вунă минутра (вунă минут юлсан) пĕтрĕç.

• Турккă чĕлхинчи -ınca/ -ince/ -unca/ -ünce аффикслă деепричасти чăваш чĕлхинчи -сан аффикслă деепричастипе тÿр килет. Тĕслĕхрен: Zil çalınca (çalmakÇınca) öğrenciler sınıftan çıktıĕ _ Шăнкăрав янăрасан вĕренекенсем класран тухрĕç. Türkçe öğrenince Türkiye’ye gitmek istiyorumĕ _ Турккăлла вĕренсен эпĕ Турцие кайма шутлатăп.

Хирĕçлев аспектĕнче глагол тĕпĕпе деепричасти аффиксĕ хушшине -ma/-me аффикс кĕрсе ларать. Тĕслĕхрен: Gece olmayınca (ol-ma-yınca) yıldız görünmezĕ _ Каç пулмасăр çăлтăрсем курăнмаççĕ.

• Хушу наклоненийĕн 3-мĕш сăпат форми ударениллĕ -sin/ -sın/ -sun/ -sün аффикс хушăннипе пулать. Тĕслĕхрен: gelsin _ килтĕр, yazsın _ çыртăр, gelmesin _ ан килтĕр, yazmasın _ ан çыртăр, gelsinler _ килччĕр, yazsınlar _ çырччăр, gelmesinler _ ан килччĕр, yazmasınlar _ ан çырччăр.

Alıştırmalar