6Ĕ Глаголсене яланхи вăхăтра лартăр, çирĕплетÿ тата хирĕçлев аспекчĕсенче пĕрреллĕ тата нумайлă хисепсенче сăпатлăр.

Gezmek (gez-er), yürümek, seyretmek, bulunmakĕ

7Ĕ Текста вулăр, чăвашла куçарăр.

Mevsimler

İlkbahar pek hoş bir mevsimdirĕ Mart, nisan, mayısla beraber günler uzamaya, güneş de fazla ışık ve ısı vermeye başlarĕ Bütün tabiat uyanır; karlar erir, kırlar zümrüt gibi renk renk çiceklerle örtülürĕ İlkbahar çiçeklerinin renkleri güzel, kokuları çok hoşturĕ Bu mevsimde havalar ekseri açık ve iyi geçer, fakat bazen gökte bulutlar toplanıp, yağmur yağarĕ

Haziran, temmuz ve ağustos aylarını içine alan yaz mevsimi sıcaktırĕ Yazın havalar çok iyi geçer, güneşli bölgelerde ise bazı yıllar aylarca yağmur yağmaz, gök yüzünde bir yağmur bulutu görülmezĕ Yazın birçok kimse, istirahat etmek için deniz kıyısına gider, dağlara çıkar, seyahat yaparlarĕ Bu mevsimde herkes, boş vaktini açık havada geçirmek ister, şehir dışına, ormana, kıra gider, gezer, suya girerĕ

Sonbahar ayları, eylül, ekim ve kasımdırĕ Bu mevsimde günler kısalmaya başlar, hava yaz mevsimine göre serin olurĕ Tabiat nasıl değişir! Orman ve bahçelerde yer, sarı ve kırmızımtrak kuru yapraklarla örtülürĕ Çam ve köknardan başka bütün ağaçlar çıplak kalırĕ Hava çoğu zaman kapalı geçer, yağmur yağar, bazen soğuk rüzgarlar eserĕ Güneş ışık verir, fakat ısı vermezĕ Kuşlar kışı geçirmek için sıcak memleketlere giderlerĕ

Kış, aralık ayından şubat ayına kadar devam ederĕ Kışın, hava çok soğukken tabiat uyurĕ Gök bulutludurĕ Yağan karlar, yavaş yavaş her tarafı beyaz bir halı gibi örterĕ Nehir ve göllerin suları donarĕ Kışın, hele ocak ayında soğuk pek şiddetlidirĕ Fakat ondan korkan yokĕ Bu mevsimde ski ve patinaj sporları yapılırĕ Çocuklar kartopu oynarlarĕ Kışın, soğuk almamak için herkes kalın elbiseler giyerĕ Bu mevsim soğuktur, onun için kışı sevmeyip onu hoş bulmayanlar hiç te az değildirĕ

8ĕ Точкăсем вырăнне кирлĕ сăмахсем лартăр.

Patinaj yapmaya gitmem, soğukĕĕĕ Orası ne güzel! Her ĕĕĕ karla kaplıdırĕ Hiç evden çıkmıyorsunĕ Tatil günü böylece ĕĕĕ geçirilmezĕ İlkbahar en iyi bir ĕĕĕ Kayakĕĕĕ çok severimĕ Kışın orada şiddetliĕĕĕ yağarĕ Bugünĕĕĕ esiyor mu. İlkbaharda karlarĕĕĕ

9. Причастипе усă курса педложенисене пĕрлештерĕр.

1ĕ Bedri'den bir mektup geldiĕ O mektubu biz de okudukĕ

2ĕ Dün bir film gösterildiĕ Onu beğendiniz mi.

10. Точкăсем вырăнне gibi е kadar хыç сăмахсем лартăр.

Neĕĕĕ alacaksınız. Öyle değil, benimĕĕĕ yapın! Onu kardeşim ĕĕĕ severimĕ Neĕĕĕ bir adam. Buĕĕĕ çok okunur mu. Az mı, dediniz. Şekerĕĕĕ tatlı idiĕ Ne ĕĕĕ çabuk değişti! O da sizĕĕĕ işçi değil mi.

11ĕ Ыйтуллă предложенисем тăвăр.

Ahmet iyi bir kitap istiyorĕ Çok çalıştıkĕ Hüsnü senin gibidirĕ Kemal sizin kadar çalışıyorĕ Köyde bir iki gün kalacağızĕOnlar bu apartmanda oturuyorlarĕ Araba beş bin kilometre yol aldıĕ

12ĕ Пĕлтерĕшне кура точкăсем вырăнне кирлĕ аффикссем лартăр.

Memleketĕĕĕ iklimĕĕĕ ılıktırĕ İşĕĕĕ ne zaman başlanacak. O da senĕĕĕ gibi gençtirĕ Adanaĕĕĕ gibi şehirler küçük saylımazĕ Böyle bir şeyĕĕĕ beğenilir mi. Izmir ĕĕĕ yazĕĕĕ sıcaktırĕ

13. Чăвашла куçарăр.

Sonra İstanbul'a gönderildimĕÇocuğa böyle bakılır mı. Film çok beğenildiĕ Kaybolan bulundu mu. Otobüse ön kapıdan binilmezĕ Bu soruya kolay kolay cevap verilmezĕ Kapı çalındıĕ Toplantıya devam edilecekĕ Beşte mi dönülüyor. Son haberler dinlenildi mi. Sen de davet edildin mi.

Hiç bir zaman bu kadar yorulmadımĕ Kaça kadar okudun. — İlkin üçüne kadarĕ Memiş Ağa’nın el kadar bir tarlası vardıĕ Gecenin geç saatine kadar okudularĕ Onu siz de benim kadar bilirsinizĕ Ne kadar güzel! O kadar söyleme! Hepsi o kadar mı. Erzurum'da ne kadar kalacaksınız. Bana göre hava hoş! Düne göre hava daha iyiĕ Ayağını yorganına göre uzatĕ Son haberlere göre ĕĕĕ Babasının sözlerine göreĕĕĕ

Parktaki çocuklar futbol oynuyorlarĕ Sınıfımızdaki masalar sarıdırĕ Öndeki arabaya bininĕ Koridordaki öğrenciler konuşuyorlarĕ Bu haftadaki dersler iyi geçtiĕ İlerideki bina tiyatrodurĕ İvanov Abidesinin karşısındaki binaĕ Önümüzdeki hafta Fransa’ya gidecekĕ Karşınızdaki abide Gorki Anıtıdırĕ Sizdeki kitapları getirinĕ Bendeki para çok değildiĕ Evdekiler buna ne der.

14. Турккăлла куçарăр.

Пирĕн урамри магазин паян хупă. Сĕтел çинчи кĕнекене мана пар-ха. Кунти ручкăна кам илчĕ. Малтисем чарăнчĕç. Алăк çинчине эсĕ вуларăн-и. Манăн пÿлĕмри сĕтел пысăк мар. Çÿлти хутрисем халĕ дачăра. Паркри ачасем футболла выляççĕ. Коридорти вĕренекенсем турккăлла калаçаççĕ. Малти машинăна ларăр. Иккĕмĕш хутри хваттерте пурăнатăп. Иванов урамĕнчи çĕнĕ çуртсем питĕ илемлĕ.

15. Чăвашла куçарăр.

Saat yediye doğru eve döndüĕ Kızıl Meydana doğru gittilerĕ Sana doğru yürüyorĕ Bu dağlar doğudan batıya doğru uzanırĕ Hesabı doğru değildiĕ İşin doğrusunu anlamadımĕ Çocuk çok doğru okuduĕ

16.Скобкăри хыç сăмахсене турккăлла куçарăр.

1ĕ Orman ĕĕĕ(патне) giden kimdi. 2ĕ Fabrika...(патне) giden otobüs var mı. 3ĕ Konferans saat altıĕĕĕ (патнелле) bittiĕ 4ĕ Evvela köprüĕĕĕ (патне) yayan gittimĕ 5ĕ Saat ikiĕĕĕ (патнелле) telefon ettiĕ

17. Турккăлла куçарăр.

Кама та пулин урăххине ыйтăр. Тепри ăнланмарĕ. Сана хăшĕ килĕшрĕ. Пĕри çамрăк, тепри ватă. Кун пирки ан ыйтăр. Вĕсенчен иккĕшĕ хулана кайрĕç. Осман ĕнер сирĕн патра костюм илнĕ. Çавăн пекки тата пур-и. Вĕсен икĕ ача пур. Пысăкки (асли) фабрикăра ĕçлет.

♦ Пĕлсе тăма!

Тур. daki… (daÇki) ~ чăв. -ри/-ти/-чи: dolaptaki _ шкафри, bendeki _ манри, evin önündeki ağaç _ çурт умĕнчи йывăç.

Тур. hiç ~ чăв. пачах, нимĕн, никам: Hiç birşey anlamadıĕ _ Вăл нимĕн те ăнланмарĕ. Hiç bir kimse gelmediĕ _ Никам та килмерĕ. Oralara hiç yağmur yağmazĕ_ Унта пачах çумăр çумасть.

Тур.hiç ~ чăв. хăçан та пулин: İzmir’e gittiniz mi hiç. _ Эсир Измирте хăçан та пулин пулнă-и; (кайрăр-и;)

Паллă ячĕсем, хисеп ячĕсем, местоименисем, причастисем пуплевре япала ячĕ пек (чăваш чĕлхинчи пекех)çÿреме пултараççĕ, ун пек чух вĕсем камăнлăх формин 3-мĕш тата 2-мĕш сăпат аффиксĕсене йышăнаççĕ. Тĕслĕхрен: büyüğü (büyükÇü) _ пысăкки, hepimiz (hepÇimiz) _ эпир пурте, çoğu (çokÇu)_ нумайăшĕ, ikimiz (ikiÇmiz )_ пирĕнтен иккĕшĕ, ikisi (ikiÇsi) de _ иккĕшĕ те (анчах: ikisi _ вĕсенчен иккĕшĕ).

Sözler ve deyimler, yaz – çу, yazın – çулла, kış – хĕл, kışın – хĕлле, sonbahar – кĕркунне, ilkbahar – çуркунне, mevsim – сезон, mesela, örneğin – сăмахран, şiddetli – вăйлă, serin – сулхăн, hava – çанталăк, сывлăш, durum, tabiat – çут çанталăк, yaprak – çулçă, çıplak – çара, ışık – çутă, ışık vermek – çутат, halı – ковер, hele – уйрăмах, herkes – кашни (кирек кам, пурте), hiç – пач, hoş – кăмăллă, nahoş – кăмăллă мар, ot – курăк, koku – шăршă, manzara – пейзаж, yani (yani) – урăхла каласан, esmek – вĕр, donmak – шăн, хыт, kısalmak – кĕскел, uzamak – вăрăмлан, değişmek – улшăн, örtmek – вит, örtü – виткĕч, (dan)korkmak – хăра, erimek – ирĕл, ekseri(ekseriyetle), çoğu zaman – ытларах чухне, vakit geçirmek – вăхăта ирттер, ski yapmak – йĕлтĕрпе ярăн, kayak – йĕлтĕр, patinaj yapmak – конькипе ярăн, paten – коньки, soğuk almak – сывмарлан, kalın elbise – ăшă (хулăн) тумтир, birçok kimseler – нумайăшĕ, gök yüzü _ кăвак пĕлĕт, fark _ уйрăмлăх, fark etmedin _ асăрхамарăн, çiçek açmak _ чечек çур, içine almak _ пĕрлештер, en çok _ ытларах чухне, örtmek _ вит, birçok kimse _ нумайăшĕ, birçokları _ вĕсенчен нумайăшĕ, birçoğumuz _ пирĕнтен нумайăшĕ, hepsi _ вĕсем пурте, her taraf _ пур çĕрте те (йĕри-тавра, пурте).

Уйăхсен ячĕсем: ocak _ кăрлач (январь), şubat _ нарăс (февраль), mart _ пуш (март), nisan _ ака (апрель), mayıs _ çу (май), haziran _ çĕртме (июнь), temmuz _ утă (июль), ağustos_ çурла (август), eylül _ авăн (сентябрь), ekim _ юпа (октябрь), kasım _ чÿк (ноябрь), aralık _ раштав (декабрь).

Вун çиччĕмĕш урок _ On Yedinci Ders

-(Y)an/-(y)en аффикслă причасти

-(İ)ken аффикслă деепричасти

-larca/-lerce аффикс

• -(Y)an/-(y)en аффикспа причасти пулать. Ку форма чăваш чĕлхинчи -ан/-ен, -акан/-екен аффикслă причастисемпе тÿр килет. Тĕслĕхрен: işleyen _ ĕçлекен, ĕçленĕ* gelen _ килекен, килнĕ. Причастин вăхăтне контекстран пĕлмелле. Тĕслĕхрен: Sizinle konuşan insan gitti artıkĕ _ Сирĕнпе калаçакан (калаçнă) çын кайрĕ ĕнтĕ.

Хирĕçлев аспекчĕн форми -ma/-me аффикспа пулать: okumayan _ вуламан, bitirmeyen _ пĕтермен.

• -(İ)ken аффикс -ır/-ir/-ur/-ürĕĕĕ аффикслă глагол çумне хушăнать, деепричасти форми тăвать. -(İ)ken аффиксăн пĕлтерĕшне чăваш чĕлхинче чух хыç сăмахпа палăртма пулать. Тĕслĕхрен: gel-ir-ken (килнĕ чух), çalış-ır-ken (ĕçленĕ чух). Buraya gelirken bir şey gördün mü. _ Кунта килнĕ чух мĕн те пулин куртăн-и; Osman çalışırken konuşmazĕ _ ,çленĕ чух Осман калаçмасть. Ben odaya girerken Ayşe pencere önünde idiĕ _ Эпĕ пÿлĕме кĕнĕ чух Айше чÿрече умĕнчеччĕ.

Тепĕр чух -(i)ken аффикслă деепричастипе хирĕçле пулăмсене е ĕç-хĕле сăнланă чух усă кураççĕ: Biri gülerken, biri ağlıyorĕ _ Пĕри кулать (кулнă чух), тепри макăрать.

-(İ)ken аффикс тĕп тата вырăн падежĕсенчи ят сăмахсем çумне те хушăнать. Ун пек чух ăна пĕрле те, уйрăм та çыраççĕ: Biz orada ikenĕĕĕ _ Эпир унта чух... Ben pilot ikenĕĕĕ _ Эпĕ летчик чух... Bülent müdürkenĕĕĕ _ Бюлент директор чух... Ben köydeyken (i~y) _ Эпĕ ялта чух... Boş vakti varken, kitap okurĕ _ Пушă вăхăт пур чух вăл кĕнеке вулать.

• -larca/-lerce аффикслă хисеп ячĕсемпе япала ячĕсем паллă мар нумайлăха пĕлтереççĕ. Тĕслĕхрен: onlarca kitap (вун-вун кĕнеке, вуншар кĕнеке), yüz binlerce kişi (çĕр пин çын), aylarca (уйăхĕ-уйăхĕпе), saatlerce (сехечĕ-сехечĕпе)ĕ

Alıştırmalar

1. -İken аффикслă деепричастипе усă курса икĕ предложенирен пĕрре тăвăр.

Тĕслĕхрен: Kışın hava soğukturĕ Tabiat uyurĕ _ Kışın hava soğukken Tabiat uyurĕ

1ĕ Kışın hava soğukturĕ Tabiat uyurĕ 2ĕ Hava yağmurludurĕ Evden dışarı çıkmazlarĕ 3ĕ Yazın yapraklar yeşildirĕ Sonbaharda sarıdırĕ 4ĕ Ağaçlar çiçek açarĕ Bahçenin manzarası değişirĕ 5ĕ Dün yedi idilerĕ Bugün on oldularĕ 6ĕ Yaz gelirĕ Tabiat değişirĕ