12Ĕ Палăртнă сăмахсем вырăнне ыйту сăмахĕсем тупăр.

Sinemanın önüne geldikĕ Müze önünde durdularĕ Postanenin kapısından otomobil geçtiĕ Sandalye masanın yanındadırĕ Eskişehir, Ankara ile İstanbul arasındadırĕ

13. Текста вулăр, чăвашла куçарăр.

Gezinti

Birkaç gün evvel Şupaşkar’a bir tanıdığım geldiĕ İsmi Oğuzhanĕ Dün kendisi ile şehri gezdikĕ

Gezintimiz Kızıl Meydan’dan başladıĕ Önce Kültür ve Dinlenme Parkının yanından geçtik, sonra Moskova Köprüsüne çıktıkĕ Köprünün üstünde üç beş dakika durduk, nehri, parkı, yeni binaları seyrettikĕ Tam bu zaman koprünün altından bir yolcu vapuru geçti arkasından da bir küçük vapur dahaĕĕĕ

Yolumuza devam ettikĕ Köprünün ortasından otobüsler, troleybüsler, türlü arabalar gelip geçiyor, yayalar da her iki yanındanĕ

Sonra büyük bir meydana çıktıkĕ Meydanı seyrediyoruzĕ Burada görülecek yerler çokĕ

Meydanın ortasında küçük, fakat pek güzel bir bahçe varĕ Oğuzhan bahçeyi gördükten sonra bir parça oturup dinlenmeyi teklif ettiĕ Olur, dedimĕ Çünkü ben de epey yoruldum artıkĕ Bahçenin içine girdik, dinlendikĕ

Oğuzhan Şupaşkar’a ilk defa geldiĕ Onun için hep, burası ne, bu nasıl. diye soruyorĕ Ben de sorularına cevap vermeye çalışıyorumĕ

Akşama kadar Oğuzhan’la Kızıl Meydanı ve şehrin merkezini gezdikĕ

İkimiz de epey yorulduk ama, gezintimizden pek memnundukĕ

14ĕ Скобкăри сăмахсене кирлĕ формăра лартăр.

Onu (tanımak) bile istemiyorumĕ Arkadaşını hemen (tanımak)ĕ Orası (uzak), yayan gitmiyeceğimĕ Yeter, canım! (Uzaklar) gitme! (Uzak bir gelecek) neler olacak! Bülent’i yalnız iki yıldır (tanımak)ĕ

15ĕ Точкăсем вырăнне кирлĕ сăмахсем лартăр.

Dün suyaĕĕĕ, fazla sağuktuĕ Zararıĕĕĕ, her şey yerindedirĕ Edirne'ye ilkĕĕĕ geldimĕ Bu şehirde görülecek ĕĕĕ çok mu. Ona telefon ĕĕĕ, çok meşguldürĕ Solumuzda Gorki Abidesiĕĕĕ ise gar bulunuyorĕ Hakkın ĕĕĕ, İzmir güzel bir şehirdirĕ

16. Предложенисене хирĕçлев аспектĕнче тăвăр.

Buna razı olacağımĕ Yiyeceğim varĕ Yakın gelecekte gideceğimĕ Bu sefer fazla yoruldumĕ Şehrin orası pek kalabalıktırĕ Tatil günü odamı iyice topladımĕ Şehri gezmeye yalnız gittimĕ İş odamda yazı masası varĕ O troleybüs Aşmarin Caddesi boyunca gidiyorĕ

17ĕ Предложенисене çирĕплетÿ аспектĕнче тăвăр.

Çocuğu yürümeye başlamadıĕ İş günlerinde dinlenmiyorumĕ İşler yürümüyorĕ Semra ile konuştuktan sonra iskeleye gitmeyeceğimĕ Burası Gorki Kültür ve Dinlenme Parkı değildirĕ Lenin Meydanı otelimizden uzak değildirĕ Yanıma yiyecek falan almayacağımĕ Bütün şehri gezmeye çalışmıyorumĕ Türkiye'ye ilk defa gelmedimĕ

18ĕ Предложенисене хирĕçлев аспектĕнче ыйтуллă формăра тăвăр.

Seyretmeye geldinĕ Bu parkta bir parça gezeceksinizĕ Opera Tiyatrosuna yarın gidiyorĕ Ayşe dinlenmeyi teklif ettiĕ Gezintiden pek memnundurĕ Vaktin dardırĕ Akşama kadar burada bulunacaksınızĕ Saat on vapuru ile gideceklerĕ

19. Ыйтусене çирĕплетсе хуравлăр.

Bugün gezintiden sonra çok mu yoruldunuz. Puşkin Abidesi Gorki Caddesinde mi bulunuyor. Okulunuz köprünün ötesinde mi bulunuyor. Saat iki ila üç arası lokantanız dolu mu. Manejni Meydanı, Kızıl Meydan’a yakın mı bulunuyor. Tatil günü Ada'lara gidecek misiniz. Buralarda ucuz bir lokanta var mı. Karşı tarafa kayıkla mı gideceksiniz. İstanbul'da gürülecek yerler çok mu. Saat dokuz vapuruna mı binecekler. Saat on bir ila on iki arası plaja mı gideceksiniz.

20ĕ Ыйтусене хирĕçлесе хуравлăр.

Yiyecekten başka bir şeyiniz var mı. Şehrin merkezini ilk defa mı gezdiniz. Tanıdığınızın ismi Kemal mı. Gelecek tatil gunü dinlenecek misiniz. Orası görülecek yer mi. Gürcü müsünüz. Kayık tutup bir parça gezmek istiyor musunuz. «Yuman» lokantası pahalı mı.

21ĕ Çак сăмахсемпе усă курса предложенисем тăвăр.

Maalesef, hakkın var, vaktim dar, olur, olsun, zararı yok, fakat, mutlaka, boyuncaĕ

22ĕ Ыйтусене хуравлăр.

Yakın tanıdığınızın ismi nedir. Şupaşkar'ın neresinde oturuyorsunuz. Eviniz metro istasyonuna yakın mı. İsminiz nedir. Tatil günleri şehri geziyor musunuz. Her gün mü gezinti yapıyorsunuz. Evinize yakın bir park var mı. Ne parkıdır o. Dün kime telefon ettiniz.

23. Паллă тунă сăмахсем вырăнне ыйту сăмахĕсем лартăр.

İlk defa denize geldiĕ Önce kumlar üzerine yatmak istiyorumĕ Vapurla gezinti yapacağımĕ «Çapayev» filmini seyrettimĕ Dinlenme parkından Kızıl Meydan’a troleybüsle gittimĕ Arkadaşımı kayıkla gezmeye davet ettimĕ Evin önü de arkası da çok güzelĕ Önümüz büyükçe bir bahçedirĕ Garın önüne çıktıkĕ

♦ Пĕлсе тăма!

ĕĕĕden beri ~ ĕĕĕ тен вара

Dünden beri çalışıyorumĕ – ,нертен вара ĕçлетĕп.

Sabahtan beri bir şey yemedimĕ – Иртен вара нимĕн те çимерĕм.

Geçen yıldan beri seni görmedimĕ – Иртнĕ çултан вара сана курмарăм.

Sözler ve deyimler, tanımak – палла, пĕл, isim(smi) – ят, gezmek – уçăлса çÿре, курса çÿре, Kızıl Meydan – хĕрлĕ площадь, istirahat – кану, dinlenmek (istirahat etmek )– кан, köprü – кĕпер, seyretmek – пăхса килен, vapur – пăрахут, yaya – çуран çын, yayan – çуран, istasyon – станци, binmek – лар (машина, пуйăс, велосипед... çине), inmek – ан, abide – палăк, gar – вокзал, boy – тăршшĕ, вăрăмăшĕ, boyunca – тăршшĕпе, razı olmak – килĕш, sol – сулахай, sağ – сылтăм, merkez – центр, bulunmak – вырнаç, fakat – анчах, yorulmak – ывăн, yalnız – пĕччен, уйрăм, gelecek – çитес, пулас, telefon etmek – шăнкравла, tatil günü – кану кунĕ, iskele – пристань, yiyecek(ği) – апат-çимĕç, pahalı – хаклă, ucuz – йÿнĕ, fazla – ытла, ытла нумай, kum – хăйăр, kayık – кимĕ, taraf – ен, defa – хут, olur – юрать, maalesef – шел пулин те, görülecek yerler – паллă вырăнсем, olsun – пултăр, zararı yok – нимех те мар, suya girmek – шыва кĕр, vaktimiz dar – вăхăт сахал, ilk defa – пĕрремĕш хут.

Вун улттăмĕш урок _ On Altıncı Ders

Глаголăн -r/-ar/-er/-ir/-ır/-ur/-ür аффикслă форми

-ıl/-il/-ul/-ülĕĕĕaффикслă глаголсем

Gibi, doğru, göre хыç сăмахсем

• Яланхи (ялан пулакан) ĕçе палăртакан глагол форми уçă сасăпа пĕтекен глагол çумне -r, хупă сасăпа пĕтекен пĕр сыпăклă глагол çумне -ar/-er, темиçе сыпăклă глагол çумне -ir/-ır/-ur/-ür аффикссем хушăннипе пулать. Тĕслĕхрен: Ben yazarımĕ_ Эпĕ çыратăп (ялан). Ben yerimĕ _ Эпĕ çиетĕп (ялан).

Анчах пĕр сыпăклă çак глаголсем çумне -ir/-ır/-ur/-ür аффикс хушăнать: almak(ил) _ alır, bilmek(пĕл) _ bilir, bulmak(туп) _ bulur, denmek(кала) _ denir, durmak(тăр) _ durur, gelmek(кил) _ gelir, görmek(кур) _ görür, kalmak(юл) _ kalır, konmak(хурăн) _ konar, olmak(пул) _ olur, ölmek(вил) _ ölür, sanmak(шутла) _ sanır, varmak(çит) _ varır, vermek(пар) _ verir, vurmak(çап) _ vurur, yenmek(çийĕн* çĕнтер) _ yenir.

Тĕслĕхсем: Kuşlar uçarĕ _ Кайăксем вĕçеççĕ. Kışın hava soğuk olurĕ _ Хĕлле çанталăк сивĕ пулать. Derslerimiz 8ĕ15’te başlar, 15ĕ10’da biterĕ _ Пирĕн занятисем 8.15 пуçланаççĕ, 15.10 пĕтеççĕ. Kahveyi çok severimĕ _ Эпĕ кофе питĕ юрататăп.

Сăпатлану тĕслĕхĕ:

Çирĕплетÿ аспектĕнче

Ben yazarım _ Эпĕ çыратăп Biz yazarız _ Эпир çыратпăр

Sen yazarsın _ Эсĕ çыратăн Siz yazarsınız _ Эсир çыратăр

O yazar _ Вăл çырать Onlar yazarlar _ Вĕсем çыраççĕ

Хирĕçлев аспектĕнче

Ben yazmam _ Эпĕ çырмастăп Biz yazmayız _ Эпир çырмастпăр

Sen yazmazsın _ Эсĕ çырмастăн Siz yazmazsınız _ Эсир çырмастăр

O yazmaz _ Вăл çырмасть Onlar yazmazlar _ Вĕсем çырмаççĕ

Çирĕплетÿ аспектĕнче (ыйтуллă форма)

Ben yazar mıyım. _ Эпĕ çыратăп-и. Biz yazar mıyız. _ Эпир çыратпăр-и.

Sen yazar mısın. _ Эсĕ çыратăн-и. Siz yazar mısınız. _ Эсир çыратăр-и.

O yazar mı. _ Вăл çырать-и. Onlar yazarlar mı. _ Вĕсем çыраççĕ-и.

Хирĕçлев аспектĕнче (ыйтуллă форма)

Ben yazmaz mıyım. _ Эпĕ çырмастăп-и.

Sen yazmaz mısın. _ Эсĕ çырмастăн-и.

O yazmaz mı. _ Вăл çырмасть -и.

Biz yazmaz mıyız. _ Эпир çырмастпăр-и.

Siz yazmaz mısınız. _ Эсир çырмастăр-и.

Onlar yazmazlar mı. _ Вĕсем çырмаççĕ -и.

• Глагол тĕпĕ çумне -ıl/ -il/ -ul/ -ül (сăмах хупă сасăпа пĕтсен), -ın/ -in/ -un/ -ün (сăмах «l» сасăпа пĕтсен), -n (сăмах уçă сасăпа пĕтсен) аффикссем хушăнма пултараççĕ. Чăваш чĕлхинче ку аффикссене -ăн/ -ĕн, -ăл/-ĕл аффикссем тÿр килеççĕ. Тĕслĕхрен: görmek (кур) _ gör-ül-mek (кур-ăн), almak (ил) _ al-ın-mak (ил-ĕн), okumak (вула) _ oku-n-mak (вула-н).

Уçă сасăпа пĕтекен хăш-пĕр глагол çумне аффиксăн -nıl/ -nil/ -nul/ -nül варианчĕ хушăнать: demek (кала) _ de-nil-mek (калан).

Асăннă глагол формисем паллă мар сăпатлă предложенисенче сказуемăй вырăнĕнче çÿреме пултараççĕ. Тĕслĕхрен: Ne zaman geliniyor.(gel-in-iyor) _ Вăл хăçан килет; Böyle yapılır (yap-ıl-ır) mı. _ Çапла тăваççĕ-и вара;

• Gibi, doğru, göre хыç сăмахсем.

Тур. göre ~ чăв. кура: Havasına göreĕ _ Çанталăка кура. Alınan haberlere göreĕ _ Илнĕ хыпарсене кура.

Тур. gibi ~ чăв. пек: Çocuk gibi ağlıyorĕ _ Ача пек макăрать. Sen de onun gibisinĕ _ Эсĕ те ун пек. Ne gibi. _ Мĕнле; Мĕн пек; Buz gibi soğukĕ _ Пăр пек сивĕ.

Тур. doğru ~ чăв. патне: Köprüye doğru gidiyoruzĕ _ Эпир кĕпер патне каятпăр.

Тур. kadar ~ чăв. чухлĕ: Onun kadar yapĕ _ Ун чухлĕ ту. O kadar söyleme! _ Ун чухлĕ ан калаç!

Alıştırmalar

1. Ыйтусене хирĕçлесе хуравлăр.

Yemek parası, verildi mi artık. Ondan da para istendi mi. Bu mevsimde denize girilir mi. Böyle bir adam sevilir mi hiç. Kendisine bir şey soruldu mu. Bu gölde balık tutulur mu. Kitap sana mı verildi. Bize de yardım edilecek mi.

2. Ыйтусене çирĕплетсе хуравлăр.

Gitmeye karar verildi mi. O bahçede gezilmez mi yoksa. Oraya inilmez mi. Bu sokaktan kamyonla geçilmez mi. Gidildi mi artık. Bu saatte kahvaltı edilmez mi. Kitap okunmayacak mi. Oturulmaz mı.

3. Ыйтуллă предложенисем тăвăр.

Şu kapıdan çıkılmazĕ Buradan meydana geçilmezĕ Haftada bir verilecekĕ Orada film gösterilirĕ Bu su içilirĕAnnesine haber verilecekĕ Bir şey işitiliyorĕ O dağlar karla örtülürĕ

4ĕ Чăвашла куçарăр.

Yazın şehirde kalır mısınız. Sonbaharda havalar nasıl geçer. En çok hangi mevsimi seversiniz. Siz ne çeşit sporları tercih edersiniz. Kış sporlarından hangilerini beğenirsiniz. İlkbahar hangi ayda başlar.İlkbaharda açık havalı günler çok mu. Açık havada gezmek hoşunuza gider mi. Nasıl havayı seversiniz. Ilık olanını beğenir misiniz. Kış mevsiminde ne gibi sporlar yapılır.

5ĕ Предложенисене куçарăр, тишкерÿ тăвăр.

Ayda bir tiyatroya giderizĕ Saat beşte döner mi. Bilmemĕ Yarın gelir misiniz. Pazar günleri okula gitmeyizĕ Tatil günleri istirahat evine gider misiniz. Onu sonra anlatırımĕ Çok acelem var da ĕĕĕ Derslerden sonra bahçede gezerizĕ Siz kahveyi sever misiniz. Pek te sevmemĕ Teneffüs saat kaçta başlar. Sinemaya yalnız akşamları giderĕ İlk dersiniz ne zaman başlar. Ondaĕ Haftada bir (defa) dostuma uğrarımĕ Meikez Kukla Tiyatrosu orada(dır)ĕ Sen operayı sever misin. Yürümekten yorulur musun. Pek yorulurumĕ