7. Диалога вулăр, куçарăр.

– Oğuzhan, sen bugün ne zaman uyandın.

– Sekiz buçuktaĕ

– Jimnastik yaptın mı.

– Yaptımĕĕĕ Hem de 20 dakikaĕĕĕ

– Sonra.

– Sonra da ellerimi yüzümu yıkadım, yatağımı topladımĕ

– Ondan sonra kahvaltı ettin, değil mi.

– Hayırĕ Kahvaltıdan evvel biraz okudumĕ

– Kahvaltıda annen sana ne verdi.

– Bir köfte, bir sandviç ve bir sütlü kahveĕ

– Sekiz buçukta son haberleri dinledin mi.

– Dinlemedimĕ Kahvaltıdan sonra pek az vaktim kaldı, radyoyu açmadımĕ

– Sonra ne yaptın.

– Çantamı aldım, sokağa çıktımĕ

– Enstitüye otobüsle mi gittin.

– Hayır, otobüsle değilĕ Troleybüsleĕ

– Birinci derste ne yaptınız. Okudunuz mu.

– Hayır, 20 dakika kadar Çuvaşçadan çevirdik, sonra da konuştukĕ

– Dersten sonra bir yere gittin mi.

– Bir dostumla sinemaya ğitmeye karar verdikĕ

– Saat üçten hemen sonra mı.

– Hayırĕ Ben eve döndüm, yemek yedimĕ Sinemaya da ancak altıda gittikĕ

– Film nasıldı, güzel miydi.

– Fena değildiĕ

– O dostun sizin enstitünüzde mi okuyor.

– Evet, benimle aynı gruptaĕ

8. Сказуемăйсене иртнĕ вăхăт форминче тăвăр.

Derse çalışıyoruzĕ Ne görüyorsunuz. Eve akşam saat yedide dönmüyor musun. Siz de mi gitmiyorsunuz. O bir gemide hizmet ediyorĕ Çantaya ne koyuyorsun.

9ĕ Предложенисене хирĕçлев аспектĕнче тăвăр.

Dün akşam son haberleri dinledimĕ Dün sinemaya gittikĕ Pencereyi açtımĕ Sekiz buçukta yataktan kalktımĕ Bu sabah öğretmenimizle Türkçe konuştukĕ Mustafa benimle aynı grupta okuyorĕ Bilet parasını verdinĕ

10. Предложенисене çирĕплетÿ аспектĕнче тăвăр.

Köfte almadımĕ Sinemaya gitmiyorumĕ Öğretmen bize vazife vermediĕ Yatağımızı toplamadıkĕ Son haberleri dinlemedimĕ Erken uyanmıyorumĕ Elektriği açmadınızĕ Sofra başına oturmadılarĕ

11. Ыйтуллă предложенисем тăвăр.

Veli’yi gördümĕ Annem yatağımı toplamıyorĕ Köfte aldımĕ Erken yatağa giriyorumĕ Bundan haberim varĕ Çantanı açtınĕ Ablam radyo dinliyorĕ Kardeşim bir ödev yapıyorĕ Bu sefer vaktim kalmadıĕ Kitabımı çantaya koydumĕ Öğretmeni dinliyorsunuzĕ Çantanın parasını verdimĕ Dostum durakta kaldıĕ Okula erken geldimĕ Film yedide başladıĕ Kitaplarımızı topladıkĕ

12. Чăвашла куçарăр.

O seans için bilet yoktuĕ Sen bunu kimin için yapıyorsun. Senin için canımĕ Babam için ne diyorlar. İşi bitirmek için size ne lâzımdır. Hüseyin için bu iş güç değilĕ Okulu iyi bitirmek için çok çalıştıĕ Bu çantayı oğlum için aldımĕ 3 dolar için dört saat çalıştıĕ Köye gitmek için otobüse bindikĕ Derslere çalışmamak için bir yere gittiĕ

♦ Пĕлсе тăма!

Baş (пуç) сăмах пуплевре пулăшу пĕлтерĕшлĕ пулма пултарать:

Sofra başında oturuyorlarĕ – Вĕсем сĕтел пуçĕнче лараççĕ.

Radyo başına oturdukĕ – Эпир радио патне лартăмăр.

Adam başına bin liraĕ – Çын пуçне пин лир.

Sözlerle deyimler, dün _ ĕнер, erken _ ирех, uyanmak _ вăран, açmak _ уç; çут (свет), яр (радио), yüz _ пит, giymek _ тăхăнтарт, giyinmek _ тăхăн, kahvaltı еtmek _ ирхи апат çи, sandviç _ бутерброд, süt _ сĕт, kahve _ кофе; кафе, aynı _ пĕр, пĕрешкел, sinema _ кино, vakit _ вăхăт, dönmek _ таврăн, yatak _ вырăн, kalkmak _ тăр (вырăн çинчен); тапран (сăм.: автобус тапранчĕ), toplamak _ пуçтар (вырăн), koymak _ хур; яр, sofra _ апат сĕтелĕ, hazır _ хатĕр, köfte _ котлет, haber _ хыпар, dinlemek _ итле, durak(ğı) _ чарăну, cümle _ предложени, ödev _ килти ĕç, lokanta _ столовăй, ресторан, meşgul _ ĕçлĕ, пушă мар, daha _ тата, yıkamak _ çу, jimnastik yapmak _ гимнастика ту, bu sefer _ ку хутĕнче, хальхинче, yemek yemek _ апат çи, (-a)karar vermek _ мĕн те пулин тума шутла, yatağa girmek _ çывăрма вырт, canım! _ чунăм, хаклă çыннăм, maşallah _ аван, маттур; куçăхтарас марччĕ, devam etmek _ малалла тăсăл, devam etmek _ малалла тăс; okula devam etmek _ шкула çÿре, yardım etmek _ пулăш, еlektrik (ği) _ электричество.

Вун виççĕмĕш урок _ On Üçüncü Ders

«Гл. Ç -(y)а/-(y)e Ç -yım(-yim)/-lım(-lim)» форма

Паллă ячĕн ташлаштаруллă тата вăйлă формисем

-(y)ip/-(y)ıp/-(y)up/-(y)üp аффикслă деепричасти

• Глаголăн «-(y)а/-(y)e Ç -yım(-yim)/-lım(-lim)» аффикссемлĕ форми ĕçе тума хистенине, ĕмĕтленнине пĕлтерет. Ударени (пусăм) -(y)а/-(y)e аффикс çинче пулать. Тĕслĕхрен: yaz-a-yım _ çырам, yaz- a-lım _ çырар, yaz-ma-y a-yım _ çырам мар, yaz-ma-y a-lım _ çырар мар.

Тĕслĕхсем: Köye gidelimĕ _ Яла каяр. Bunu yapmayalımĕ _ Куна тăвар мар. Pazara gideyim mi. _ Пасара каям-и; Peynir almayayım mı. _ Сыр илем мар-и; Sinemaya gideyimĕ _ Кинона каям-ха. Bu radyoyu alayım mı, almayım mı. _ Ку радиона илем-и, илем мар- и; Size kahve vereyim mi. _ Сире кофе парам-и; Biz de mi kalalım. _ Эпир те юлар-и; Akşam ne zaman geleyim. _ Каçхине хăш вăхăтра килем;

• Паллă ячĕн танлаштаруллă форми daha сăмахпа пулать: daha büyük – пысăкрах. Bu çiçek daha güzeldirĕ – Ку чечек хитререх.

Предложенире кампа е мĕнпе танлаштарнине кăтартакан сăмахĕ пулсан ăна туху падеж форминче лартмалла. Ун пек чух daha сăмаха каламасан та юрать. Тĕслĕхрен: Nimet senden gençtirĕ – Нимет санран çамрăкрах.

• Паллă ячĕн вăйлă форми en сăмахпа пулать (тур. en ~ чăв. чи): en güzel – чи хитре, en büyük – чи пысăк, en kısa – чи кĕске.

• -(y)ip/-(y)ıp/-(y)up/-(y)üp аффикслă деепричасти чăваш чĕлхинчи -сан (-сен) аффикслă деепричастипе пĕрешкелтерех. Вăл сказуемăй палăртакан ĕç умĕн е сайра хутра çав ĕçпе пĕр вăхăтра пулса иртекен ĕçе-хĕле пĕлтерет. Тĕслĕхрен: İşimizi bitirip sinemaya gittikĕ – Xамăр ĕçе пĕтерсен эпир кинона кайрăмăр. Osmanı görüp konuşmadımĕ – Османа курсан эпĕ калаçмарăм. Asım uyanıp saate baktıĕ – Асым вăрансан сехете пăхрĕ.

Сăпатлă формăри глагола пуплевре -(y)ıp-(y)ip-(y)up-(y)üp аффикслă деепричастипе улăштарма пулать: Oturuyor ve kitap okuyor. (Ларатăп та кĕнеке вулатăп.) – Oturup kitаp okuyor. (Ларса кĕнеке вулатăп.)

Alıştırmalar