9. Тyрккăлла куçарăр.

Паян сирĕн миçе урок. Сирĕн вeрентекенĕр урока хăш вăхăтра кĕрет. Сирĕн кĕнекĕрсем нумай-и. Сирĕн килĕр пысăк-и. Ку ручка сирĕн-и. Сирĕн шкулăр пысăк-и. Сирĕн уроксенче миçе студент пур.

Эсĕ кампа каятăн. Османпа-и. Унта вăл кампа калаçать. _ Директорпа. Эсир мĕнпе çыратăр. _ Ручкăпа. Унта эсĕ троллейбуспа каятăн-и. _ Çук, автобуспа. Эпĕ килтен аттепе пĕрле сакăр сехетре тухатăп.

10. Ыйтусене çирĕплетсе хуравлăр.

Kocası var mı. Babanız bir yerde çalışıyor mu. Kardeşiniz şimdi bir şey çeviriyor mu. Babam doktor mudur. Senin ağabeyin var mı. Hastaneye yakın mı oturuyorsunuz. Bu sene okulu bitiyor musun.

♦ Пĕлсе тăма!

Сăмах вĕçĕнчи ç, k, p, t сасăсем уçă сасăпа пуçланакан аффикс хушăнсан янăравлă c, ğ, b, d сасăсемпе ылмашăнаççĕ:

(ç~c) genç Ç iz – genciz (эпир çамрăк)

(k~ğ) çocuk Ç u – çocuğu (унăн ачи)

(p~b) kitap Ç ı – kitabı (унăн кĕнеки)

(t~d) armut Ç u – armudu (унăн груши)

dört Ç üncü – dördüncü (тăваттăмĕш)

Усă курмалли сăмахсем: beraber _ пĕрле, otobüs _ автобус, troleybüs _ троллейбус, apartman _ темиçе хутлă çурт, kardeş _ пичче, аппа, aile _ çемье, karı _ арăм, çok iyi _ питĕ лайăх, evli _ çемьеллĕ (авланнă, качча тухнă), şoför _ шофер, enteresan, ilginç _ интереслĕ. Her şey yolunda _ пурте йĕркеллĕ.

Вун пĕрмĕш урок _ On Birinci Ders

Ят сăмахсен вĕçленĕвĕ. Камăнлăх падежĕ

Ят сказуемăйăн иртнĕ вăхăт форми

Изафет

• Турккă чĕлхинче пурĕ ултă падеж.

Падежсем	Падеж аффиксĕсем
	Хупă сасă хыççăн	Уçă сасă хыççăн
Тĕп
Камăнлăх	-ın/-in/-un/-ün	-nın/-nin/-nun/-nün
Пару	-a/-e	-ya/-ye
Тăву	-ı/-i/-u/-ü	-yı/-yi/-yu/-yü
	Янăравсăр хупă сасă хыççăн	Уçă тата янăравлă хупă сасă хыççăн
Вырăн	-ta/-te	-da/-de
Туху	-tan/-ten	-dan/-den

• Камăнлăх падежĕн форми япала камăн е мĕнĕн пулнине пĕлтерет. Камăнлăх падежĕн ыйтăвĕсем: kimin? _ камăн? neyin? _ мĕнĕн?

Местоименисенче падеж аффиксĕсем умĕн (n) кĕрсе ларать.

Bu – ку bunlar – кусем

Bunun – кун, кунăн bunların – кусен

Buna – куна bunlara – кусене

Bunu – куна bunları – кусене

Bunda – кунта bunlarda – кусенче

Bundan – кунтан bunlardan – кусенчен

• Ben, sen мустоименисен пару падеж форми çакăн пек пулать: bana - мана, sana _ сана.

Ben, biz местоименисен камăнлăх форми çакăн пек: benim _ манăн, bizim _ пирĕн.

• Камăнлăх форминчи япала ячĕсен вĕçленĕвĕ. Падеж аффиксĕсем, чăваш чĕлхинчи пекех, камăнлăх аффиксĕсем хыççăн тăраççĕ:

Annem _ аннем annemiz _ аннемĕр

Annemin _ аннемĕн annemizin _ аннемĕрĕн

Anneme _ аннеме annemize _ аннемĕре

Annemi _ аннеме annemizi _ аннемĕре

Annemde _ аннемре annemizde _ аннемĕрте

Annemden _ аннемрен annemizden _ аннемĕртен

Камăнлăх форми 3-мĕш сăпатĕнчи япала ячĕ вĕçленнĕ чух падеж аффиксĕсем умĕн (n) кĕрсе ларать. Тĕслĕхрен:

Babası - aшшĕ

Babasının _ aшшĕн

Babasına _ aшшĕне

Babasını _ aшшĕне

Babasında _ aшшĕнче

Babasından _ aшшĕнчен

• Ят сказуемăйăн иртнĕ вăхăт форми -idim, -idin, -idi, -idik, -idiniz, -idiler… аффикссемпе пулать. Ку аффикссене пĕрле те, уйрăм та çыраççĕ. Пĕрле çырнă чух аффикссем сингармонизм законне пăхăнаççĕ. Сăмах тĕпĕ уçă сасăпа пĕтет пулсан аффиксри пĕрремĕш уçă сасă (y) сасăпа ылмашăнать: Öğrenciydim (öğrenci Ç idim)ĕ _ Эпĕ студентчĕ. Odadaydı (odada Ç idi)ĕ _ Вăл пÿлĕмреччĕ.

Сăмах хупă сасăпа пĕтет пулсан аффиксри пĕрремĕш уçă сасă тухcа ÿкет: Memurdu (memur Ç idi) _ Вăл чиновникчĕ. Kimdi (kim Ç idi). _ Вăл камччĕ. Onun kaç çocuğu vardı (var Ç ıdı). _ Унăн миçе ача пулнă.

Ят сказуемăй хирĕçлев форминче чух ударени değil сăмахăн юлашки сыпăкĕ çинче пулать. Тĕслĕхрен: Sporcu değildiĕ _ Вăл спортсмен пулман. (Вăл спортсмен марччĕ.) Sen değil miydin. _ Эсĕ пулман-и вара. (Эсĕ марччĕ-и.)

Уйрăм çырнă чух -idim, -idin, -idi, -idik, -idiniz, -idiler аффикссем сингармонизм законне пăхăнмаççĕ. Ударени аффиксăн юлашки сыпăкĕ çине ÿкет.

Ben öğrenci idimĕ _ Эпĕ студентчĕ.

Sen öğrenci idinĕ _ Эсĕ студентчĕ.

O öğrenci idiĕ _ Вăл студентчĕ.

Biz öğrenci idikĕ _ Эпир студентчĕ.

Siz öğrenci idinizĕ _ Эсир студентчĕ.

Onlar öğrenci idilerĕ _ Вĕсем студентчĕ.

• Турккă чĕлхинче изафет виçĕ тĕрлĕ пулать. Изафетăн пĕрремĕш тĕсĕ çакăн пек: пĕрремĕш сăмахĕ камăнлăх падежĕн форминче, иккĕмĕшĕ камăнлăх формин виççĕмĕш сăпатĕнче пулать. Тĕслĕхрен: öğretmenin kitabı _ вĕрентекенĕн кĕнеки, dostumun oğlu _ тусăмăн ывăлĕ.

Alıştırmalar

1. Сăмахсене камăнлăх падеж форминче калăр.

Okul, biz, mühendis, ne, kardeşleri, ablan, küçük, su, dostum, oğlumuz, ben, bahçemiz, çocuğuĕ

2. Чăвашла куçарăр.

Bu çanta kızının mı. – Hayır, oğulumunĕ Bu kız sizin mi. – Hayır, Aynur’unĕ Ev Osman beyin mi. – Evet, onundurĕ Şu kalem kimindir. – Oğuzhan’ınĕ Senin defterin bu mu. – Değilĕ

3. Çак сăмахсене падежсем тăрăх вĕçлĕр: аnnesi, dolap, bu, senĕ

4. Турккăлла куçарăр.

Махмутăн сĕтелне пăх. Укçана Ахметăн ашшĕне пар. Çуртăн миçе чÿрече пур; Ку чиновникăн ĕçĕсем питĕ нумай. Телефонĕн номерĕ. Огузăн тусĕсем пур-и, çук-и; Бюлентăн хĕрĕ ăçта та пулин вĕренет-и; Ку ачан никам та çук-и; Османăн ывăлĕ пысăк ĕнтĕ. Вĕрентекенĕн ыйтăвне хурав пар.

5. Панă сăмахсенчен сăмах майлашăвĕсем тăвăр.

Тĕслĕхрен: dost – çocuk – dostumun çocuğuĕ

Ali – baba, köy – okul, Ayşe – çocuklar, babası – ev, Mahmut – küçük oğul, dolap – kapı, ağabeyim – iş, doktor – yardımĕ

6. Чăвашла куçарăр.

Kimdi o. – Mahmuttuĕ Benim üç kitabım vardıĕ Sen de öğrenciydinĕ Sen doktor muydun. – Hayır, doktor değildimĕ Dün orada bir kimse yok muydu. – Bence yoktuĕ Senin kaç defterin vardı. – 4 defterim vardıĕ O zaman Ali memurduĕ

7. Сказуемăйсен хальхи вăхăт формине иртнĕ вăхăт формипе ылмаштарăр.

Mektup Osmanda’dırĕ Ben öğrenciyimĕ Asım pilotturĕ Biz gencizĕ Çocuk hastadırĕ Kutu dolaptadırĕ Vaktimiz yokĕ Defterin çok mu. Siz fabrikada mısınız. Parası vardırĕ

8. Сăмах майлашăвĕсене турккăлла куçарăр.

Вĕрентекенĕн кĕнеки, ывăлăмăн ачи, юлташун хĕрĕ, манăн аттемĕн сĕтелĕ, сирĕн ывăлăрăн пÿлĕмĕ, пирĕн ушкăнăн студенчĕсем, пулĕмĕн стенисем, ывăлăмăн тусĕ, санăн ывăлун тусĕ, санăн тусун ывăлĕ, тусăмăн ывăлĕ.

9. Диалога вулăр, чăвашла куçарăр.

• Adınız nedir.

• İvan Yakovlevĕ

• Kaç yaşındasınız.

• 23 (yaşındayım)ĕ

• Nerelisiniz.ĕĕ Moskova’lı mısınız.

• Hayır, Çeboksarı’lıyımĕ

• Evli misiniz.

• Değilimĕ

• Çalışıyor musunuz.

• Hayır, enstitüde okuyorumĕ

• Enstitüyü ne zaman bitiyorsunuz.

• Bu seneĕ

• Kardeşiniz var mı.

• Evetĕ Bir taneĕ Öğrenci(dir)ĕ

• Ortaokulu bu sene mi bitiriyor.

• Hayır, bir sene sonraĕ

• Kim olmak istiyor o.

• Babası gibi o da mühendis olmak istiyorĕ

• Siz babanızla beraber mi oturuyorsunuz.

• Evet, ben de, kardeşim de babamızla beraber oturuyoruzĕ

• Babanız kaç yaşındadır.

• Babam 48, annem de 45 yaşındaĕ

• Nerede oturuyorsunuz.

• Arbat’taĕ

• Daireniz büyük mü.

• Pek büyük değilĕ Üç odalıĕ

• Kaçıncı kattadır.

• Dördüncüdeĕ