Археологиядағы жаратылыс ғылыми әдістері: дендрохронология және радиоуглеродтық әдістер

Дендрохронология

Ағаш шежіресі, дендрохронология (грек. dendron — ағаш, chronos—уақыт, logos — ілім, ғылым) — сүректі өсімдіктердің жылдық сақинасын талдау арқылы ағаш жасын, тарихи оқиғалардың өткен мезгілдерін анықтаумен шұғылданатын ботаника бөлімі

Ағаштың жасын оның бойында өскен жүзіктердің арқасында білуге болатыны ежелден бәріне таныс. ағаштардағы жүзіктердің орналасуы әр маусымда әр түрлі. Ағаштың өсіп дамуына әр түрлі сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Ағаштың жүзіктері ежелде болған оқиғаларды сипаттаушы ретінде келесі позицияда қызмет етеді:

1. өткеннің уақытын анықтаушы;

2. дендрохронологиялық шкаланы жасаушы;

3. табиғи процестердің анықтаушысы.

дендрохронологияның негізін салушы: Ф.Н. Швидов (1892 г.) «Дерево как летопись засух» // Метеорологич. вестник №5., Дуглас.

Бұл әдістің негізгі – ағашта өскен әрбір жүзіктің әр жылды дұрыс анықтап беруінде.

Ең ұзақ өмір сүретін ағаштар - Орталық Канаданың Сьерра-Невада тауының бойында өсетін. 3 000 метрге дейін өседі.ежелде оның биіктігі 4600 ге дейін жеткен.

Секвойя - Тынық мұхитының солтүстік Американың ылғалжы жерінде мекендейді.

Орталық Азия өсетін Аршалық ағаштардың кейбіреуінің жасы – 1500-2000жыл

1968-1990 жылдары КСРОда зерттеу жұмыстарына келесілер қолданылды:

Шығыс шыршасы – 600 жыл

Қарағай – 525 жыл

Сібірлік балқарағай – 400 жыл

Сонымен, Еуропада өсетін ағаштардың жасы 3000 – 4000 жылдан аспайды. Сол себепті дендрахронологиялық шкаланы ұзарту үшін «қайта уақытты өлшеу» қолданылады.

Бұл әдістің қолданылуының мақсаты келесі өсетін ағаштардың өз ерекшеліктеріне және өсетін орнына сай бір бірімен сабақтас ету.

Ол үшін бір орында өсетін ағаштардың бірнешеуі зерттеуге алынады. Олар ағаш бойында өсетін жүзіктердің өсіп, өніп және жойылуын қарастырады.

Көптеген зерттеулерден кейін, жаңа әне өте ескі ағаштарды кесіп, екеуін салыстыра зерттейді.

Еуропа дендрохронологиялық зерттеулер кешірек өткізіледі. Соған қарамастан қазір Еуропада ағаштардың жүзіктерін зерттейтін 20 зертханалар жұмыс істеуде.

Б.э.д 5300 жылдық еуропалық мастер – хронологиялық емен ирландық және германдық емендер арқылы жасалды.

Дендрохронологияның тәжірибелік пайдасы Мангазеиде қоныстануда жақсы байқалады. Ол жақта үлкен аяздарға төзген ағаштар қалған.

Радиоуглеродтық тәсіл

Минералдар құрылымында бір қалыпты сәуле түсіруден бір қалыпты емес кернеулік пайда болады. (Күннен немесе радиоактивті кендерден) Ядролық радиация, ылғи минералдарға әсер ете отырып кернеулік ошақтарын тастап кетеді.

Үлгінің әр бөлігін ауыр гамма бөлшектермен соққылағаннан кейін сәулелену қарқыны бірдей емес болады. Арнайы камерадағы үлгілердің орнындағы қарқынды сәулеленуге қарай, кернеу дәрежесі, оның жасы анықталады. Бұл даталаудың артықшылығы зат ауыспады деп айтуға сенімді болудың қажет еместігінде.

1. Изотоптық әдістер қатарына жататындыр:РадиокөміртегіКалий – органовУран-торий әдісі

Радиокөмiртек әдiсiнiң негiзiнде 14 Стер ауыр көмiртек үлгiлерiндегi құрам пайызын есептеу қағидасы жатыр.

Күн сәулелері жер атмосферасын толассыз ауыр бөлшектермен соққылайды. Соңында 14 көміртек бірлігі бар көміртек изотопы құрылады. Тірі ағзада жойылуы изотоптың таралуы мен таралудан продукттің пайда болуынан тұратын салмағы 12 болатын кәдімгі көміртегімен бірге жиналады.

Ауыр көміртектің таралу жылдамдығы белгілі. Осыған байланысты ағзалық қалдықтардың изотоп мөлшері арқылы тірі ағзанын өмірін анықтауға болады.

Бұл даталау әдісінің ең бағалы материалы күл мен ағаш көмір болып табылады.

Өкінішке орай, бұл әдісті қолданудың шекарасы 2000 жылдан 50-70 мың жылды ғана құрайды. Сол себепті, бұл әдіс шкалаларды басқа әдістер арқылы калибрлеуді қажет етеді. 1968 жылдан бастап Еуропада «Radiocarbon» атты журнал шығып келеді. Ғалымдардың жұмыстары мен осы әдістердің өзге де аспекттерін анықтайтын осы саладағы соңғы жетістіктерді көрсетеді.

Даталаудың калий-аргонов әдісінде 40-шы изотоп қолданылады және калийдағы барлық изотоптардың 0,012% -ын құрайды. Оның толық таралуының уақыты - 1,32 · 10⁹жыл. Минерал құрылут уақытындағы калий пайызы ⁴⁰К атомдары есептеледі. Ақырында аргон санының құрылуына байланысты (⁴⁰К → ⁴⁰Ar) жасы анықталады.

Калий-органов әдісі 400 000 жылдан жоғары үлгілерге арналған. Солай бұл екі әдісті қолданудың арсында «өлі аймақ» пайда болады.