Вучэбны дапаможнік

“МЕТОДЫКА РАЗВІЦЦЯ РОДНАЙ МОВЫ”

Развіццё маўлення і навучанне мове як метадычныя паняцці

Паняцці мова і маўленне з’яўляюцца міжпрадметнымі: яны сустракаюцца ў лінгвістычнай, псіхалагічнай, псіхалінгвістычнай, метадычнай літаратуры.

У лінгвістыцы мова разумеецца знакавая сістэма; знакі – гэта словы, гукі, марфемы, словазлучэнні, фразеалагічныя адзінкі і інш. Пад сістэмай разумеюцца ўзроўні мовы, яе ўнутраныя сувязі, узаемадзеянні, правілы канструявання і ўжывання знакаў мовы, іх мадэлі. У сукупнасці сістэма знакаў служыць зносінам людзей. Маўленне – гэта самі зносіны, кантакт паміж людзьмі, выражэнне думкі, самавыражэнне асобы.

Мова як сістэма знакаў захоўваецца ў памяці кожнага чалавека, але самі па сабе знакі не прыходзіць у дзеянне, яны нейтральныя ў адносінах да навакольнага жыцця. Інакш кажучы, мова – гэта сродкі зносін у магчымасці. Маўленне – тыя ж сродкі зносін у дзеянні (рэалізацыі). (Напрыклад, так званыя “мёртвыя мовы” – латынь, старажытнагрэчаская і іншыя – ўяўляюць сабой сродкі зносін толькі ў патэнцыі, якія ніяк не рэалізуюцца.) Маўленне - гэта дзейнасць людзей. Маўленчая дзейнасць уяўляе сабой дзеянне і яго прадукт: перавод пэўнага зместу ў выказванне, тэкст – пры гаварэнні, і здабыванне зместу з тэкста – пры слуханні. Яна заўсёды матывавана – выклікана пэўнымі абставінамі, сітуацыяй. Маўленчая дзейнасць мае канкрэтную мэту, накіравана на вырашэнне нейкіх задач – сацыяльных і асобасных¹.

Размежаванне мовы і маўлення – важнае для методыкі палажэнне. Абапіраючыся на яго, метадысты адрозніваюць вывучэнне сістэмы моўных паняццяў і вывучэнне функцыянавання, выкарыстання моўных сродкаў у працэсе зносін, узаемадзеяння паміж членамі грамадства. У той жа час неабходна ўлічваць, што мова і маўленне нераздзельныя бакі аднага феномена. У методыцы развіцця маўлення дашкольнікаў гаворка ідзе і пра мову - маўленне дзіцяці вызначана сістэмай мовы, якая існуе незалежна ад яго, і пра маўленне - дзіця авалодвае маўленчай дзейнасцю, г. зн. правіламі і спосабамі функцыянавання сістэмы мовы.

Дзеці авалодваюць правіламі выкарыстання моўных адзінак практычна, у выніку ўласнага маўленчага вопыту. Як адзначаў рускі лінгвіст М.М.Бахцін, родную мову – яе слоўны склад, граматычны лад, мы пазнаем не са слоўнікаў і граматык, а з канкрэтных выказванняў, якія мы чуем і якія мы самі ўзнаўляем ў жывых маўленчых зносінах з акружаючымі нас людзьмі. Вельмі трапна выразіўся амерыканскі спецыяліст па праблемах дзіцячага маўлення С.Эрвін-Трып: каб стаць носьбітам мовы трэба вывучыць правілы. Гэта значыць, трэба навучыцца весці сябе так, быццам ты ведаеш гэтыя правілы.

Асаблівасці дзіцячага маўлення, вызначаныя на аснове шматгадовых назіранняў за маўленнем дзяцей на кожным ўзроставым этапе, факты, пра тое, як дзіця “ўваходзіць” ў родную мову, якія цяжкасці чакаюць яго на гэтым шляху, вывучае лінгвістыка дзіцячага маўлення. Найбольш яскравымі прадстаўнікамі гэтай навукі з’яўляюцца А.М.Гваздзёў, К.І.Чукоўскі, С.Н.Цэйтлін і інш. Даныя гэтай навукі неабходны метадыстам, каб ведаць, якім лічыцца нармальнае маўленчае развіццё, вызначыць, ці маюцца адхіленні ў моўным развіцці дзіцяці пэўнага ўзросту.

У псіхалогіі разглядаюцца заканамернасці станаўлення маўлення ў філа- і антагенезе (Л.С.Выгоцкі, С.Л.Рубінштэйн, А.Р.Лурыя і інш.). Методыка развіцця маўлення абапіраецца на даныя псіхалогіі аб станаўленні маўлення ў дзяцей рознага ўзросту, заканамернасцях засваення дзецьмі сістэмы моўных знакаў.

Псіхалінгвістыка (тэорыя маўленчай дзейнасці) вывучае розныя ўласцівасці маўлення (яго працэсы, матывы, унутранае маўленне, успрыманне маўлення і інш.), даследуе развіццё маўленчай здольнасці чалавека (А.А.Лявонцьеў, А.Я.Супрун, А.М.Шахнаровіч і інш.).

Для методыкі развіцця маўлення мае важнае значэнне, як іменна адбываецца развіццё маўленчай здольнасці ў дзяцінстве, якія матывы абумоўліваюць выказванне, з якіх аперацый складаецца кожнае канкрэтнае маўленчае дзеянне. Педагогу неабходна ведаць, якія цяжкасці адчуваюць дзеці пры фармулёўцы думак, у якім звяне можна адбыцца збой, наколькі няўменне дзіцяці выконваць адну з аперацый прыводзіць да няправільнага выказвання або робіць яго стварэнне зусім немагчымым.

Нарэшце, у методыцы гаворка ідзе аб “развіцці маўлення”. Развіццё маўлення дзяцей разглядаецца тут з вучэбна-педагагічнага пункту гледжання. Методыка высвятляе цяжкасці, якія ўзнікаюць у дзяцей пра авалоданні мовай, педагагічныя ўмовы і сродкі ўздзеяння на працэс фарміравання маўленчых уменняў і навыкаў дашкольнікаў. Абапіраючыся на даныя сваёй і сумежных навук, метадысты дабіваюцца рашэння праблемы: чаму і як трэба вучыць дзяцей, каб навучыць іх паўнацэнным зносінам з дарослымі і равеснікамі. Гэта – галоўная мэта развіцця маўлення дзяцей.

Прешае пытанне – чаму вучыць? – гэта пытанне зместу развіцця маўлення (якія іменна маўленчыя ўменні неабходна фарміраваць у дзяцей). Змест развіцця маўлення і навучання мове вызначаны праграмай.

Пытанне як вучыць? – пытанне ўласна методыкі: якія формы, сродкі, метады і прыёмы выкарыстоўваюцца для паўнацэннага развіцця маўлення, пры якіх умовах.

Такім чынам, методыка развіцця маўлення – гэта педагагічная навука, якая вывучае заканамернасці педагагічнай дзейнасці, накіраванай на фарміраванне, развіццё і ўдасканаленне маўлення дзяцей дашкольнага ўзросту.

Асноўнымі задачамі методыкі развіцця маўлення выступаюць: распрацоўка навукова выверанай сістэмы маўленчага развіцця дзяцей ранняга і дашкольнага ўзросту, найбольш эфектыўных спосабаў, метадаў і прыёмаў развіцця маўлення дзяцей, дыягнастычных і карэкцыйных метадаў маўленчага развіцця дзяцей; устанаўленне сувязі тэорыі з практыкай і з новымі навуковымі адкрыццямі; абагульненне і распаўсюджванне перадавога вопыту работы па развіцці маўлення і навучанні роднай мове ў дашкольных установах Беларусі.

Методыка развіцця маўлення і навучання роднай мове дашкольнікаў як вучэбная дысцыпліна знаёміць навучэнцаў педагагічных каледжаў і вучылішчаў з мэтай і задачамі развіцця маўлення дзяцей, з метадычнымі сродкамі навучання дашкольнікаў мове, узбройвае тэарэтычнымі ведамі, практычнымі навыкамі і ўменнямі, неабходнымі ў рабоце выхавальніка груп ранняга і дашкольнага ўзросту.

Маўленне – адзін з важэнейшых сродкаў развіцця асобы дзіцяці. Любая дзейнасць дзіцяці суправаджаецца засваеннем узораў маўлення дарослага і іншых дзяцей і ўласным актыўным маўленнем. Паводле слоў заснавальніцы методыкі развіцця маўлення дашкольнікаў Л.І.Ціхеевай, сістэматычнае навучанне маўленню павінна ляжаць у аснове ўсёй сістэмы выхавання ў дзіцячым садзе. Таму методыка развіцця маўлення як навука цесна звязана з іншымі прыватнымі методыкамі дашкольнай адукацыі – фарміравання матэматычных уяўленняў, фізічнага выхавання, развіцця выяўленчай дзейнасці і г.д.

Методыка развіцця маўлення дашкольнікаў уяўляе сабой частку агульнай методыкі выкладання роднай мовы і ў гэтым сэнсе цесна звязана з методыкай навучання роднай мове ў пачатковых класах, што забяспечвае пераемнасць у рабоце па развіцці маўлення паміж дзіцячым садам і першым класам школы.

Кантрольныя пытанні

1. Дайце вызначэнне паняццям “мова”, “маўленне”, “маўленчая дзейнасць”.

2. Якія навукі выступаюць як сумежныя для методыкі развіцця маўлення дашкольнікаў? Чаму?3. Якія задачы вырашае методыка развіцця маўлення дашкольнікаў?Дайце вызначэнне методыкі.