1.Қола дәуіріндегі Қазақстан

2.19 Ғ. Қазақстанның Шыңжаңмен байланысы. 3.Ғасырлар тоғысындағы Қазақстан

1)Дәуірдің ерекшеліктері. Неолит дәуірінде-ақ байқала бастаған шаруашылық өзгерістері б. з. б. II мыңжылдықта ^[1] малшылық-егіншілік экономикасы мен жоғары дамыған металлургияның калыптасуына жеткізді. Өндіруші тұрпаттағы экономикаға көшу Қазақстан аумағындағы бүкіл жағдайды түбірінен өзгертті. Қоныстарың жиі өзгертетін, жігерлі, пысық малшы тайпалар ұлан-байтақ және қуатты бірлестіктер кұрды; бүлардың калыптасуында соғыс кақтығыстары едәуір рөл атқарды. Қару енді жабайы хайуандарды аулау үшін ғана емес, сонымен қатар тайпалар арасындағы қақтығыстарда да жиі пайдаланылатын болды. Қару жасау бірте-бірте металл өндеудің дербес саласына айналды.

Қола дәуіріндегі коғамның ілгері басуы екі факторга байланысты. Олардың бірі — жаңа дәуірді белгілеген фактор - палеометалдардың өндірістік жолмен игерілуі болды. Б. з. б. II мыңжылдықтың ортасында Қазақстан тайпалары қола бұйымдар жасау ісін меңгерді. Қоланың өзі бұйымның неге арналуына қарай, әр түрлі пропорцияда мыс пенқалайының, кейде сүрменің, құшаланың, қорғасынның қорытпасы болып табылады. Мыспен салыстырғанда қоланың бірсыпыра артықшылықтары бар: оның өзгешелігі — өзі катты, балқу температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі. Қола еңбек құралдары мен қару жасау үшін колданылатын негізгі шикізат бола бастады. Қазақстан жер қойнауында полиметалдардың, ең алдымен қалайы-мыс рудаларының барынша молдығы бұл аумақта металлургияның мықты ошағы шығуының бір себебі болды.

Б. з. б. II мыңжылдықтың басында-ақ Еділ бойы, Орал өңірінің, Қазақстан мен Алтайдың далалық тайпаларында кешенді малшылық-егіншілік шаруашылық қалыптасады. Ал б. з. б. II мыңжылдыктың ортасында Қазақстанның далалық тайпаларында алғашқы өндірістің өрлеуі байқалды, мал шаруашылығы жедел дамыды. Осы уақыттан бастап далалық Еуразия тұрғындарының шаруашылығында мал шаруашылығы неғұрлым көбірек орын ала бастайды. Б. з. б. II мыңжылдыктың аяғында — I мыңжылдықтың басында далалық өңірлердегі тұрғындардың көпшілігі шаруашылықтың маманданған жаңа түріне — көшпелі мал шаруашылығына көшеді. Батыс Азия мен Шығыс Еуропаның далалық аймағында бақташы тайпаларының бөлініп шығуы, шынында, б. з. б. II мыңжылдықтың басында болды деуге келеді, алайда әр-қилы табиғи ортадағы даму қарқынының әр түрлі болғанын ескеру керек.

2) Қазақстанның көршілес Қытаймен саудасының даму шарттарының бірі аумактың шектестігі, 1882 жылдың бірінші жартысында Семейге ғана әр түрлі адамдарға Цин империясының қалаларымен саудаға Үржар, Мақаншы және басқа да XIX ғасырдың 80-жылдарында Жетісу өлкесі арқылы Шыңжаңмен жасалған сауда Қазақстанға қытай экспортының ең басты бөлігі шай болды. Қытай Алайда маньчжур шенеуніктерініңозбырлығымен ұштастырылған цин сарайыныңокшауланушылық саясаты сауда байланыстарының Қорыта айтқанда, ХІХ ғасырдың бірінші жартысына дейін негізгі ХVІІІ Ресейдің қазақтармен сауда-саттығы негізінен татар көпестері мен приказчиктерінің көмегімен XIX ғасырдың бірінші жартысында Ресейдің қазақтармен саудасының басым көпшілігі Көпестер Қазақстанға сапасыз бұйымдарын шығарды. Өсімқорлық операциялары да кеңінен 1835 жылы Қазақстанға әкелінетін астық пен егіншілік құрал-саймандарына баж XIX ғасырдың екінші жартысындағы неғұрлым ірі сауда орталықтары Ақмола, Жүк бұрынғысынша арбамен және түйемен тасылды. Әр түйеге 16 Қазақ саудагерлерінің едәуір бөлігінің сауда айналымынан табатын табысы мардымды XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан Ресейдің Орта Азиямен сауда-саттық Бірте-бірте уездік қалалардың өздері де ірі-ірі сауда орталықтарына айналды[12, Сауда өзінің даму барысында бірте-бірте ақшалай түрге ене бастады. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ өлкесіндегі сауда-саттықтың ел П.И.Небольсиннің мәлімдеуінше, XIX ғ. ІІ ширегінде Оңтүстік Қазақстан мен Яғни, соңғы он жылда алдыңғымен салыстырғанда 36,4% өскен. 

Жасынан жыраулығымен елге танылған. Жамбыл aқын “Менің пірім – Сүйінбай, сөз сөйлемен сыйынбай” деп оны ұстаз тұтқан. Aрғы атасы Күсеп Жиенқұлұлы (1701 – 1791) жауынгер ақын, жыршы, күйші, қобызшы болған. “Өтеген батыр” жырын шығарып, “Мың бір түн”, “Шаһнама”, “Көроғлы”, “Тотының тоқсан тарауы” дастандарын жырлаған. Күсептің үлкен ұлдары Жаңбыршы мен Жаманақ қазақ арасына жыршы, қобызшы, күйшілігімен белгілі болса, кенже баласы Арон (1750 – 1835) жастайынан өткірлігімен, мәмілегер шешендігімен ел аузына іліккен. Атадан балаға жалғасқан ақындық, шешендік өнер Сүйінбайға дарыған. Сүйінбайдың өзінен үлкен Жаманшал, Жұмық деген ағалары, Оспан атты інісі сыншыл, бірқақпай өлеңдерімен ауыл арасына танылған.

3-билет