43. Халықаралық экономикалық құқықтың пәні мен жүйесі.

Халықаралық экономикалық құқық -экономика ынтымақтастығы саласында мемлекеттер мен өзге субъектілер арасындағы қатынасты реттейтін қағидалар мен нормалардың жиынтығы. Бұл сала, сауда, өндірістік, ғылыми-техникалық, транспорттық, қаржы –валюталық, кеден және т.б салаларымен тығыз байланысты. Халықаралық экономикалық қатынас келесідей нысанда жұзеге асырылады: тауарларды сату-сатып алу мен қызмет көрсету (экспортты-импорттық операциялар), мердігерлік жұмыс, техникалық көмек көрсету, жүк пен жолаушыларды тасымалдау, несие беру (займ) немесе оларды шетел қайнар көздерінен алу (сыртқы займдар), кеден саясатын шешу мәселелері. Халықаралық экономикалық құқықта ынтымақтастық бағыттарын анықтайтын салааралар қалыптасты: халықаралық сауда құқығы, халықаралық өнеркәсіп құқығы, халықаралық тасымалдау құқығы, халықаралық кеден құқығы, халықаралық қаржы-валюталық құқығы, халықаралық интеллектуалдық меншік құқығы және т.б . Халықаралық экономикалық қатынастың ерекшелігі, әр түрлі субъектілердің қатысуында. Субъектілер құрамына байланысты, келесідей түрлерін атап өткен жөн: а) әмбебап немесе локальді, екәжақты сипаттағы мемлекетаралық б)мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасындағы; в) шетел мемлекетіне жататын заңды және жеке тұлғалар мен мемлекеттер арасындағы; г) мемлекеттер мен халықаралық шаруашылық бірлестіктер (трансұлттық) арасындағы; д) әр түрлі мемлекеттердің жеке және заңды тұлғалар арасындағы. Олардың қатынастры мен қатысулардың біртекті болмауы, құқықтық реттелудің әдістарі мен тәсілдерін бұзып отыр. Нәтижесінде, осы салаға байланысты халықаралық жария мен жеке құқықтың, халықаралық-құқықтық және ішкі мемлекеттік нормалардың өзара әрекеттесуінің шиелісіне алып келеді. Халықаралық экономикалық ынтымақтастығының реттелуі арқылы мемлекеттер, шетел элементі орын алған, заңды және жеке тұлғалардың құқықтық қатынасына өз ықпалдарын тигізеді. Екі деңгейдегі интеграциялық (глобалді (бүкіләлемдік) және аймақтық (локалді)) үрдіс, халықарлық экономикалық құқықтың мазмұнын анықтайтын негізгі фактор болып табылады. Экономиканың глобализациясы-дамудың негізгі факторы болып табылады. Ол сонымен қатар біршама мәселелерге алып келеді. Олардың ішіндегі басты мәселе, көптеген мемлекеттер қарастырылып отырған үрдістің жемісін толығымен пайдалана алмайды. Ең алдымен дамушы мемлекеттер болып табылады. Мысалы Ресейде қиыншылықтар туындап отыр: экономика нарығын басқарудың кемшілігі, бір жағын, шетел тауарларының ресей нарығында басым болып кетуі, екінші жағынан шетел нарығында ресейлік таурлар, қызмет түрлері капиталдың өтпей қалуы. Дамушы мемлекеттер БҰҰ – на жүгініп, бейбітшаруашылық байланыста тең қатысу мүмкіндігіне негізделген жаңа экономикалық тәртіп пен жағдайды өзгерткілері келді. Осылай 1974 жылы Халықаралық экономикалық тәртіпті орнату туралы Декларация және мемлекеттердің экономикалық міндеттері мен құқықтарының Хартиясы қабылданды (осыған дейін де кейін де осы салада бірқатар резолюциялар қабылданып отырды). Аталған құжаттардан екі жақты салдарға әкеліп соқты. Бірінші жағынан, халықаралық экономикалық құқықтың ортақ қағидалары болып табылатын негізгі жағдайлары қалыптасты, ал екінші жағынан өндірісі дамыған мемлекеттердің мүдделерін ескермей, дамушы мемлекеттердің құқықтарын қарастыратын бірқатар біржақты жағдайлары орын алған. Нәтижесінде осы жағдайлар әлем бірлестігімен де танылмаған және ешкімге міндеттемейтін декеларациялар болып қала берді. Интеграциялық ынтымақтастықта халықаралық органдар мен ұйымдар маңызды рөл атқарады. Олардың ішінде беделділері, ЭКОСОС, ВТО, ЮНКТАД, МВФ, МБРР болып табылады. Аймақтық және аймақаралық деңгейде, Европа одағы (ЕС), ТМД, еркін сауданың шығыс американдықассоциациясы (НАФТА), Интеграцияның латын американдық ассоциациясы (ЛАИ), Оңтүстік-шығыс елдерінің ассоциациясы (АСЕАН), Азия-Тынықмұхиты эконмикалық ынтымақтасығының ұйымы (АТЭС) сонымен қатар БҰҰ-ның аймақтық экономикалық комиссиялары жатады. Қайнар көздері: жалпы алғанда ,халықаралық экономикалық құқықтық қайнар көздеріне халықаралық құжаттар, халықаралық – құқықтық әдет-ғұрып жатады. Әмбебап құжаттарының қатарына халықралық ұйымдардың құрылтай актілері, 1974 жылы қабыладанған сауда және тариф бойынша Бас келісімі (ГАТТ), 1980 жылы қабылданған БҰҰ-ның тауарды халықаралық сату-сатып алу келісім-шарттары туралы Конвенциясы, халықаралық тауарды сату-сатып алудың ескіру талабы туралы 1974 жылғы Конвенциясы, БҰҰ-ның жүкті теңіз арқылы тасымалдау туралы 1978 жылғы Конвенциясы, шикізат тауарлары бойынша түрлі келісімдері жатады. Халықаралық экономикалық құқықтың қалыптасуына ықпалын тигізген екіжақты келісімшарттардың маңызы зор. Олардың ішіндегі кең таралғандар, экономикалық байланысының халықаралық-құқықтық режим туралы шарттар, мемлекекеттердің шекараларынан өтетін тауарлардың, қызмет көрсетудің, капиталдың жылжуын реттейтін шарттар, несиелік, инвестициялық, төлемдік және өзге де келесім-шарттар.