12. Бактериялардың клеткаішілік құрылымы. Цитоплазма. Цитоплазмалық мембрана құрамы. Ц.Мембрананың негізгі атқаратын қызметі.

Цитоплазмалық мембрана (ЦПМ) клетканың цитоплазмасын қоршайды ж/е клетка қабықшасына жанасып орналасқан. ЦПМ қалыңдығы 7-10нм. Ол фосфолипидтерден ж/е белоктардан тұрады. Фосфолипидтер атқаратын қызметі байланысты құрылымдық ж/е реттеуші болып бөлінеді. Ал белоктар орналасуына байланысты 3 түрге бөлінеді: интегралды, жартылай интегралды, перифериялы. Интегралды белоктар мембрананың ішкі жағында, жартылай интегралды белоктар мембрананың бетіне жартылай шығады, ал перифериялы белоктар мембрананың бетін түгелімен жауып орналасады. ЦПМ-ның атқаратын қызметі: клетканы қорғайды,таңдамалы тосқауыл қызметін атқарады, органикалық және бейорганикалық қосылыстардың клеткаларға енуін ж/е шығуын қамтамасыз етеді. Цитоплазма. Цитоплазмалық мембрананың астында цитоплазма орналасады.Бұл коллоидты жүйе. Ол судан,т белоктардан, майлардан, көмірсулардан ж/е минералды қосылыстардан тұрады.Олардың көлемі актериялардың жасына түріне байланысты әртүрлі болады. Цитоплазма, цитоплазмаішілік мембрана,генетикалық аппарат, рибосомалар ж/е әртүрлі қосылыстардан тұрады.Цитоплазманың қалған бөлігі цитозоль деп аталады. Цитозоль д/з-гомогенді жүйе ж/е ол белоктық макромолекулалардан тұрады.Белоктық макромолекулаларға ферменттік белоктар әртүрлі реакцияға қажетті субстраттар жатады.Цитоплазма құрылымы бойынша ұсақ түйіршікті,онда рибосома орналасады.Ол 60% РНҚ 40% белоктан тұрады.Рибосоманың пішіні домалақ,сопақша.Олар рипонуклеопротеинді бөлшектер,олардың мөлщері 15-20 нм. Прокариоттарда рибосомалардың сегментациялық константасы 70S-ті құрайды.Ол 2 суббірліктен тұрады:20S ж/е 50S.тез өсетін E.coli бактерия клеткаларында 15 мыңдай рибосома болады. Рибосоманың саны бактерия клеткасының өсу жылдамдығына тәуелді өзгереді.Өсу тез болған сайын рибосома көп болады. Рибосома РНҚ ж/е РНҚ молекулаларымен бірге белок синтезіне қатысады.Бактерия клеткасының цитоплазмасында әртүрлі көлемді қосылыстар болады.

13. Микроорганизмдердің тыныштық формалары. Циста, актинета, экзоспоралар.

Микроорганизмдердің тыныштық формаларының бірнеше түрі бар, оларға: экзоспоралар, ахинеталар, цисталар жатады. Бактериялардың кейбір түрлері сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына аса төзімді келетін спора түзеді. Спора — бактерия клеткаларында орналасқан дөңгелек, кейде сопақша келетін жарқырауық түйір. Спора көбінесе таяқша тәрізді бактерияларда — бацилдерде пайда болады (8-сурет). Шар тәрізділерден мұндай құбылыс тек мочевинаны ыдыратушы ірі сарциналарда кездеседі. Спора негізінен тыныштық-тағы клетка. Сыртқы орта-ның құбылмалы жағдайына, әсіресе турлі температура мен құрғақшылыққа төзімді. Егер әдеттегі бактерия клеткалары +50—60°-та қырылып қалатын болса, олар спора күйінде +100° ыстықты да көтереді және өте құрғақшылыққа төзе бере-ді. Бактериялар спора кү-йінде қолайлы жағдай туғанша, ұзақ уақыт, кейде бірнеше жылдарға дейін, тіршілік қабілетін жоймайды. Экзоспоралар барлық формалар ішіндегі ең төзімді түрі. Бактериялардың 15-тей түріне тән, бірнеше жыл бойы сақталады. Циста (грек. kystіs — көпіршік) — бір клеткалы қарапайымдардың қолайсыз жағдайларда пайда болатын тығыз қабықшасы.Қарапайымдарда(талшықтылар, тамыраяқтылар, споровиктер,инфузориялар) қорғаныш Цистасы, көбею Цистасы деген түрлері бар. Қорғаныш Цистаның қабығы қа-лың, қоймалжың-кілегейлі не қатты, хитин тәрізді заттардан құралған, кейде минералданады. Цистаның бұл түрі қолайсыз жағдайларда (су тартылу, су қату) пайда болады. Паразит организмдердеиесіорганизмненшығардапайдаболып, сыртқыортадатіршілікқабілетінсақтап (кейдебірнешежылғадейін, мыс., Colpoda туысы 16 айғадейін, Oіcomonas — 5,5 жылға, Perіdіnіumcіnotum түрі 16,5 жылғадейін) иесінетүседі. КөбеюЦистаныңқабығыжұқа, көбеюкезіндеғанапайдаболады.Цисталар – толығымен тыныштық күйге өтетін бактериялық клеткалар. Ерекше цисталар сопақша және екі қабатты болып келеді. Қалың ішкі қабырғасы – энтимді қабат, көпқабатты сыртқы экзинді қабат. Оларда липидтер мөлшері көп болады және олар вегетативті клеткалармен салыстырғанда механикалық әсерлерге төзімді болып келеді. Цистаны азотты бактериялар, спирохеталар, метилатрофтылар түзеді. Экзоспоралар – вегетативті клеткадан ұсақ аналық клетканың шет жағында орналасады, экзоспорада клеткалық қабықша астын қалың қабат түзеді және олар кебуге, ультракүлгін сәулелеріне төзімді болып келеді. Акинеталарды цианобактериялар түзеді. Олардың ішінде ірі қор заттары болады және бұл клеткаларда фотосинтез процесі төмендейді. Ал тыныс алу процесі вегетативті клеткаларға қарағанда жоғары болады. Барлық тыныштық формалары вегетативті клеткаларға айналады. Акинеталар қосымша қоректік заттары мен пигменттері мол қалың қабықшалы цианобактериялар түзетін тыныштық формасының бір түрі. Пішіні сфера тәрізді, оның көлемі вегетативті клеткалардан үлкен болады.