3 Кәсіпорынның өндірістік құрылымы және оған әсер ететін факторлар

Кәсіпорынның өндірістік құрылымы негізгі өндіріс, көмекші өндіріс, қызмет етуші және қосалқы бөлімдерден тұрады. Өндірістік бөлімдердің жиынтығы, олардың саны мен өзара қарым-қатынастары және өндірістің көлемі мен жұмысшылардың саны кәсіпорынның жалпы құрылымын құрайды.

Кәсіпорынның өндірістік бөлімдері цех, участок, лабораториялар, қызмет көрсететін шаруашылықтардан тұрады, яғни онда кәсіпорын шығаратын өнім жасалып, сынақтан, бақылаудан өтеді, технологиялық және басқа мақсаттарға тұтынылатын энергияның түрлері қайта өзгерістерге түседі. Өндірістік құрылым еңбек өнімділігінің деңгейін, өндіріс шығындарын, табиғи байлық пен техниканы қолданудың экономикалық тиімділігін анықтауға ықпал жасайды.

Кәсіпорынның негізгі өндірістік құрылымының бастапқы бөлігі болып жұмыс орны есептеледі. Жұмыс орнында жеке операциялар жасалады. Жұмыс орындары өндірістік участоктерге бірігіп, цех құрайды. Цех - әкімшілік жағынан дербестігі бар, жай өндіріс үрдісінде белгілі бір жұмысты атқаратын буын. Өндірістік үрдістегі атқаратын рөліне қарай цехтар негізгі, көмекші, қызмет көрсететін және қосалқы цехтар болып бөлінеді.

Негізгі цехтарда сатуға әзірленген дайын өнімдер шығарылады. Көмекші цехтарға – құрал-жабдықтар, жөндеу жұмыстары, энергетикалық, көлік цехтары жатады. Қосалқы цехтарға – қайта өңдеу цехтары, шығарылған өнімді безендіретін қораптар мен басқа да жұмыстар жатады (орау, жүктеу, тасымалдау, түсіру).

Өнеркәсіптік кәсіпорындағы өндірістік құрылымның 3 түрі (типі) бар:

• заттай;

• технологиялық;

• аралас.

Заттай құрылымды қолданған кезде кәсіпорынның негізгі цехтары мен учаскелерінің әрқайсысы белгілі бір өнімді, не болмаса білгілі бір бөлшектерді өндіруге маманданады. Заттай құрылымның көптеген пайдалы көрсеткіштері болады. Өйткені ол цехтардың арасындағы байланысты дамытады, өндіріс циклын азайтады, жұмысшылардың өнім сапасын көтеруге деген көзқарасын жақсартады. Соның арқасында өнім өндіру ұлғаяды, өндіріс шығындары азаяды.

Технологиялық құрылым қолданғанда технологиялық процестің ретіне байланысты жұмыс орындалады. Өндірістік құрылымның бұл типі цехты не болмаса учаскені басқаруды оңайлатады және өндірістің бір номенклатуралы өнім шығарудан келесі номенклатуралы өнім шығаруына ықпал жасайды. Кемшіліктері: цехтардың арасындағы өндірістік қарым-қатынастардың күрделенуі, жоғарғы өнімді құрал-жабдықтар мен құралдар қолданудың мүмкіншілігінің жоқтығы жатады. Бұлардың бәрі еңбек өнімділігінің төмендеуіне, шығындар көлемінің өсуіне әсерін тигізеді.

Ал өндірістік құрылымның аралас түрі болса, заттай құрылымның да, технологиялық құрылымның да элементтерінен тұрады және бұл тип цехаралық тасмалдардың көлемінің азаюына, өнім өндірудің өндірістік циклының қысқаруына, еңбек жағдайын жақсартуға, еңбек өнімділігін арттыруға, өнімнің өзіндік құнын азайтуға әсерін тигізеді.

Өндіріс құрылымына мынадай факторлар әсер етеді:

• кәсіпорынның халық шаруашылығының қай саласына жататындығы;

• шығарылған өнімнің номенклатурасы;

• оның конструкциялық ерекшеліктері;

• қолданылған материалдар;

• шикізаттар және оларды өңдеу түрлері;

• өнімнің конструкциялық қарапайымдылығы және технологиялық төзімділігі;

• өнім сапасына қойылатын талаптар;

• өндіріс тұрпаты, оның мамандандырылуы және бірлестірілуі;

• технологиялық құралдар мен жабдықтардың құрамы;

• өндірістің өзгертілген номенклатуралы жаңа өнім шығаруға қалыптаса алуы;

• өндіріс үрдісінің негізгі, көмекші және қосалқы цехтардағы ерекшеліктері.

Әрбір сала кәсіпорындарының өндірістік құрылымдары негізгі өндірістің жағдайына байланысты өзіндік ерекшеліктерімен оқшауланады. Тек, көмекші және қызмет етуші шаруашылықтар ғана барлық кәсіпорындарда бірдей болып келеді.

Өндіріс құрылымын әрі қарай дамытудың жолдары:

• кәсіпорындар мен цехтарды ірілендіру;

• негізгі, көмекші және қосалқы цехтардың арасындағы тиімді байланысты сақтау;

• кәсіпорынды жоспарлаудың тиімділігін арттыру жолында тұрақты жұмыс жүргізу;

• өндірісті ірілендіру арқылы (тұрақты) қуатты, ғылыми-өндірістік ұйымдар ұйымдастыру;

• техника мен жоғары сапалы технологияны тұрақты түрде дамыту, өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру;

• өндірістің тиімділігін арттыру.

Кәсіпорындар мен цехтарды ірілендіру арқылы жаңа жоғарғы өнімді техниканы кең көлемде енгізуге жағдай туады, технологияны дамыту, өндірісті ұйымдастыру жақсарады.