4.Мемлекеттік – әкімшілік басқару теориясының қалыптасу негізгі кезеңдері

Алғаш рет Мемлекеттік басқару теориясы АҚШ –та 1986 ж, енгізілді.,бірақ алғашқы жұмыстар өте ерте кезеңгнен басталған, Қытай, Греция, Рим, Египет, философтарының еңбектері танымал болды.

Мемлекттік басқару теориясының даму кезеңін үш кезеңге бөлуге болады:

1, 80 жылдар, ХІХ ғасыр-1920 жыл,

2. 1920ж,-1950 ж.

3. 1950- осы уақытқа дейін.

В.Вильсон «Мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру» деген жұмысында саясатты зерттеді. Басқару аппаратын қайта қалыптастыру үшін оны білу қажет, ғылыми позиция жағынан мемлекет-әкімшілік аппараты басқару саясат саласынан жырақта болу қажет.Францияда мемлекеттік басқару сұрақтарымен А. Эсмен, А,Дюги, А. Мишель, М. Ориу айналысты. Бірақ мемлекеттік басқару теориясының жүйесі саяси институттардың құрылу түрі мен принциптерін айқындау шеңберінде ғана қолданылады.Ұлыбританияда мемлекеттік басқару теориясы оқыту мен зерттеу ХІХ ғасырдың аяғында Лондон мектебінде экономикалық және саяси ғылымдардан басталып, кейіннен Оксфорд, Кембридж, Ливерпуль және т.б. университеттерде оқытылды. Теорияның дамуына үлес қосқан ғалымдар Э.Баркер, Д,Коул, Г, Ласки, Ч.Маннинг, және басқалар. Олардың еңбектерінде мемлекеттік құқық институттарының түрі мен ерекшелігіне, ұйымдар механизмі мен қызмет көрсетуі, өзара байланысы көрсетілді.1916 жылы Вашингтонда Р.Брукинс үкіметтік зерттеулердің алғашқы институтын құрды. Мемлекеттік басқарудың жүйесі болып саналды. Ұқсас зерттеу орталықтары мен институттар Европада 20-30 жылдарда пайда бола бастады. ХХ ғасырдың осы уақытқа дейін мемлекеттік басқару теориясы зерттеу АҚШ және Батыс Европаның алдыңғы қатарлы университетінде оқу бағдарламасына енді.

Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін мемлекеттік басқару өзгеріске түсті. АҚШ және Батыс Европа елдерінде өнеркәсіптік даму қолға алынды. Мемлекеттік институттарда жаңа бағдарламалар мен қызметтер пайда болды.

Осы кезеңде американдықтар көп табысқа кенелді. Ол біріншіден мемлекеттік басқару әрекет түрі ретінде толассыз дамыды. 30 жылдардағы Ұлы депрессия кезінде екіншіден, оқу орындары осы кезеңде еркіндік алып, оқу бағдарламасы мен оқытушыларды таңдады. Олар жаңа курстарды кеңінен енгізді, мемлекеттік басқару курсы бірегей болатын. Европада әсіресе Франция мен Ұлыбританияда осындай мүмкіндік болған жоқ, оқыту жүйесі орталықтанған. Үшіншіден, американдықтар мемлекеттік басқару ғылыми және жеке кәсіпорынмен басқару ғылымы өзара жақын болуы қажет. Мемлекеттік басқару ғылымының даму қазіргі кезеңі (50 жылдардан осы уақытқа дейін) даму жетістіктерінен басталады. Осы кезеңде ғыылмда әмбебап тоерияны құруға ұмтылу байқалды. Басты назар өзара тәуелділік пен байланысты зерттеу көрсетілді. Бихевиоризм құрылымды функционализм жүйелі және мемлекеттік басқару теориясымен практикасын ғылыми зерттеуге арналған ситуациялық бағыттар пайда болды.

5.Мемлекеттік – әкімшілік басқару жүйесіндегі «Классикалық» және «адами қатынастар» мектебі

Мемлекеттік басқару теориясын дамыту классикалық мектеп еңбектерінде және «адамдық қатынастар» мектебінде «ғылыми менеджмент бағытын көрсетті. Ол ХХ ғасырдың алғашқы бөлігінде ие болды. Классикалық мектеп өкілдері (Файоль А., Л.Уайт, Л.Урвик, Д.Муни, Т.Булей) бекітті, Мемлекеттік басқару жүйемсін иерархиялық ұйымды регламенттеу болып табылды, ал әр санаттың қызметін анықтау түрі. Бұл модель тұрақты әлеуметтік орта шартында тиімді болады, бұл типті басқару міндеті мен жағдайларын көрсетті.«Адамдық қатынастар» мектебі немесе классикалық емес мектеп деп аталады. М.Фоллет 30 жылдарда пайда болды. ХХ ғасырда классикалық ықпал жетіспеушілігінде адамдық қатынастар ұйымның тиімділігінің негізгі элементі болып табылады. Басты назар психологиялық фактордың талдауында аударылды, өз еңбегімен қызметкерлерді қанағаттандырады, сараптамалар арқылы еңбек өнімділігін психологиялық климат пен мотивацияның артттыру үшін жеткізеді. Ұқсас ықпал мен бихевиоризм мектебі дамыды, бихевиоризм назарында әкімшілік қызметтің жұмысын түсіндіреді, жеке тұлғаның, топтың жұмыс істеу тәртібінің көмегімен іске асырылады. Егер адамдық қатынастар мектебі өзара қатынас әдістерінде болмаса, бихевиористер мемлекеттік басқару көмегіне ұмтылады. Мемлекеттік құрылым мүмкіндігін таниды. Статистикалық әдістер кеңінен қолданды, мемлекеттік басқарушылардың көпшілігіне арналды, Г.Саймон еңбектері иджеяның әдіснамалық негіздеуін ұсынды. Ол мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру құрылымы салыстуры бойынша маңызды мәселе ретінде қолданылды. Әскери кезеңнен кейінгі Мемлекеттік басқару әкімшілік құқық теориясы шеңберінде басқару мәселесін қарастырылды. 70-80жылдарда Мемлекеттік басқару теориясы көрсетіліп, қабылданып, әлеуметтану немесе саяси ғылым бөлімі ретінде заңгерлердің мүддесін оятты. Қазіргі уақытта отандық жалпы білім берудің әр түрлі саласында Мемлекеттік басқару теориясына бірдей көзқарас жоқ. Бұл «мемлекет» және «басқару» терминдерінің көп мағыналылығын көрсетеді. Әр түрлі тәсілдер трактовкаларын қолданады. Халықаралық ықпалдың кең таралуы арнайы білімді синтездеуге мүмкіндік беріп, ғылымның әр саласында соның ішінде гуманитарлық салада жетістікке қол жеткізді.Олар факторлар теориясын немесе ғылыми менеджментт3 табысты қолданылады, бизнесте басқаруды ұйымдастырудан алынған. Бұл теория Ф.Тейлор .Г,Эмерсон және Г.Фордрм еңбектерінде көрсетілді, олар басқаруды механизм ретінде қарастырылады, факторлар нәтижесінде олардың көмегімен шығынның максималды тиімділігінің мақсатына жету үшін қарастырылады.Барлық осы идеялар «классиктер» арқылы мемлекеттік басқаруды зерттеуде қолданылады. Классикалық мектеп арқылы жасалған, принциптер екі негізгі аспектіні қарастырды. Оалрдың біріншісі -әкімшілік мемлекет ұйыммен басқару жүйесін негіздеу, екінші ұйым құрылымын құру. Классикалық теорияның маңызды постулатына келесідей түсіндіруге болады, дәстүрлі дағды орнына ғылым, қарсы сөйлеу орнына үйлесімділік, жеке жұмыс орнына бірігіп істеу, әр жұмыс орнына максималды өнімділік.Классикалық мектеп саласында әкімшілік мемлекет басқару жоғарыдан төменге қарай иерархиялық ұйым ретінде қарастырылды. Осындай модель тұрақты әлеуметтік орта үшін тиімді. Ол осыған дейін басқарудың әр түрлі деңгейінде қолданылады.Классикалық ықпалдың күшті жақтары барлық басқару байланысында әкімшілік мемлекеттік басқару жүйесінде қолданылады, еңбек өнімділігін арттыру жедел менеджмент жолымен арттырады. Бірақ басқару тиімділігі адам факторына әсер ертіп осы ықпалдың қолдауы жеткіліксіз болады. Әкімшілік –мемлекеттік басқару теориясы бағытында «адамдық қатынастар мектебі» деген бағыты бар. Олар 30 жылдары пайда болған. Адамдық қатынастар қозғалысы көп уақытта классикалық мектептің қабілетсіздігіне ұйымдастырудың тиімді элементі болып табылады. Классикалық ықпалдың жетіспеушілігінен пайда болады, адамдық қатынастарды кейде классикалық емес деп атайды. Осы бағыттың танымал ғалымдары М.Фоллет. Өз еңбектерінде олар психологиялық фактор талдауына назар аударды, қызметкерлердің қанағаттандыруына әкеліп соғады, еңбек өнімділігін арттыруға сарапталмалар психологиялық климат немесе мотивацияны арттыруға әкеліп соғады.Келесі зерттеулер қызметкерлер арасында жақсы қатынас әкімшілік ұйымның еңбек өнімділігін автоматты түрде арттырмайтынын көрсетеді. Мотивация жоғары нәтижелерге жетуге бағытталып, маңызды рөл атқарады. Адамдық қатынастар қозғалысында әр түрлі мотивациялық модельдер жасалды, олар әкімшілік-мемлекеттік басқару теориясында қолданылады. Жеке тұлғалардың тәртібін көрсететін зерттеулердің мәні зор, әкімшілік-мемлекеттік шешімдерді жасау мен қабылдауда қолданылады. Практикалық нұсқауларда адамдық қатынастар үшін кез келген нормативті теория табысқа жеткізеді, ұйым мүшелерінің тәртіп фактісіне сүйенеді. Психологиялық шектеумен салыстыра қойылған тиімділіктен теориялық нұсқаудлы қолдануда анықталынады. Адамдық қатынастармен басқарудың негізгі амалын қолдану ұсынылған, басшылардың тиімді әрекеті қызметкерлерге кеңес беру, жұмыс істеуде кең мүмкіндікті қолдану.Адамдық қатынастарды мектебімен жасалған әдістер мемлекеттік басқару саласында тиімді болады, шешімді жобаны қабылдау үшін қызметтерге нақты әсерін тигізеді. Бірақ жедел және стратегиялық әкімшілік-мемлекеттік басқаруда осы әдістер жоқ.Әкімшілік-мемлекеттік басқару теориясының дамуының үшінші кезеңі 50 жылдардан бастап, әлі жалғасып кеелді. Заманауи кезеңнің әсер ету бағыты тәртіптік, жүйелі және ситуациялық деп аталады.