16. Бейсана түсінігі. Бейсана құбылыстары

Бейсана – әр адамның психикалық болмысының құрам бөлігі. Бейсана ғылыми түсінігі негізгі екі бағытқа бөлінеді: психоанализ теориясы (З.Фрейд) және астарлы психикалық нұсқаулар теориясы. Психоанализ бойынша, сана мен бейсана психикалық әрекеттің бір-біріне тікелей қарсы, өзара сиыспайтын элементтері. Ал нұсқаулар теориясы, керісінше, психиканың тұтастық идеясын дәріптеумен, адам қасиеттерінің бірліктігі туралы түсінікті арқау етеді.

Ашық сана аймағында сыртқы орта мен организмнің ішкі әлемінен бір уақытта келетін сигналдардың кішкене бір көлемі ғана өз бейнесін табады. Ал қалған ақпарат кейбір үрдістерді реттеу үшін қолданылады, бірақ оны адамның өзі әрдайым сезе біле бермейді, яғни ақпарат бейсанаға өткен. Бейсана айқын сананың тікелей қатысынсыз өтіп жатқан әрекеттерді реттеуге басқаруға қажет болған барша факторларды біріктіреді.

Бейсана аймағында басқа да құбылыстар жатады: ұйқы кезіндегі психикалық әрекет (түс, лунатизм); тікелей байқалмаған тітіргендіргіштерге жауап әрекет (түшкіру, қалтырау); дағдыға айналған қозғалыс әрекеттер (музыка аспаптарында ойнау, гимнастика); саналы мақсаты болмаған кейбір әрекеттік ықпалдар (сәлемдесу әдеті, т.с.с.) және т.б.

17. Тіл және адам санасы

Адамның саналы әрекетінің қалыптасуына себепші болған екінші шарт – бұл тілдің туындауы еді. Тіл деп қоршаған дүние заттарын, олардың әрекетін, сапасын және объектілер арасындағы қатынастарды бейнелейтін белгілер жүйесін айтамыз. Тілдің адам өміріне енуі үш өзгеріс енгізді:

1) заттар мен оқиғаларды сөзге келтіріп, тіл сол заттарды бөліп алып, оларға назар салып, есте қалдыруға мүмкіндік берді;

2) сөздер белгілі заттарды атап қана қоймастан, олардың мәнді қасиеттерін абстракциялап, қабылданушы затты тиісті категорияларға жатқызуға көмек берді. Осыдан, сөз енді тілдесу құралы ғана емес, бейнелеудің сезімдік дүниеден ақыл-сана әлеміне келтірілген ойлаудың да жабдығына айналды;

3) тіл адамзаттың қоғамдық тарихында жинақталған ақпаратты жеткізудің құралы болды.Сана психиканы біріктіруші ең жоғары өмір әрекетінің формасы, адамның еңбек әрекетіне орай басқалармен тұрақты тілдік қатынасқа келу арқасында қоғамдық тарихи шарттарға сай қалыптасуының нәтижесі.

Адам санасы, оның қоршаған ортамен байланыс ерекшелігіне қарай, «түзу сызықты» болып келмейді. Онда адамнан тыс және оған тәуелді адамның іс-әрекетінінің ерекшелігіне қарай, адамның адаммен, заттармен, табиғатпен қатынас байланыстары түйіскен және жекелеген әрекеттері бекітілген. Бұл қабілеттер әртүрлі үйлесімділікте — анық және жасырын — байланыстар байқалмайтын сана «орталығы». Бұл қабілеттіліктердің құрылуы сананың жетілгендігін, «жауапқа қабілеттілігін» ескертеді. Оның деградацияға ұшырауы сананың құлдырауына әкеледі.

Әртүрлі уақыт кезеңдерінде адам санасы бір нәрсеге шоғырлана бекітілген. Оның белгілі бір затқа қатысты айқындалып көрінуін, «ашылуын», ол өзі анықтайды. Бұл — оның қалыпты жұмыс жағдайы.