29.Қабылдау: апперцепция, иллюзия, галлюцинация ұғымдары

Апперцепция – қабылдау нәтижесінің жеке адам психикалық өміріне, оның тұлғалық ерекшеліктеріне тәуелділігі. Бір заттың өзін әр адам (біліміне, тәжірибесіне, тәрбиеленген ортасына, жасына, ұлтына, қызметтік дәрежесіне орай) өзінше қабылдайды.

Ниет, көңіл шарпуларының ықпалымен қабылдау мазмұны уақытша өзгеріске де түсуі мүмкін. Мұндай уақытша апперцепция адамның әртүрлі алдануы – иллюзия салдарынан жансақ пікірлер туғызатын жағдайларда болады.

Жүйке жүйесінің ауруға шалдығуына байланысты жалған, теріс, бұрмаланған бейнелер туындайды. Мұндайдағы қабылдау галлюцинация деп аталады.

Қабылдау да түйсік сияқты рефлекторлық үрдіс. Оның негізінде қоршаған орта заттары мен құбылыстарының рецепторларға әсер етуінен үлкен ми сыңарлары қабығында пайда болған шартты рефлекстер мен уақытша жүйке байланыстары жатыр. Қабылдау үрдісі ми қызметінің ең жоғары талдану-бірігу формасы.

Ғылым болмыс жасауының екі формасы бар деп санайды. Олар – кеңістік пен уақыт.

Дүниедегі заттардың барлығы кеңістікте орналасқан. Олардың белгілі түр-тұрпаты бар: ұзын-қысқа, енді-енсіз, үлкен-кіші т.б. Монокулярлық емес, бинокулярлық көруде заттардың шамасын айыра аламыз.

Уақытты қабылдауда субъективті мезеттер ерекше орын алады. Өткен шақ жылдам, қысқа мерзімде өткен сияқты. Өткен шақтың тез өтуі, келер шақтың ұзақ болып көрінуі субъективті жағдайларға байланысты. Уақыт қызықты болса, тез өтеді, қызықсыз болса, ұзаққа созылады

30.Ес ұғымы. Ес жөніндегі ассоциативтік, нейрондық, биохимиялық теориялары

Өткен тәжірибемізден қалған іздерді қалдырып, сақтап, кейін бұрын білгендерімізді жойып алмастан, оларды қайта танып, жаңғыртумен ақпарат топтауымыз ес деп аталады.

П.Линдсей мен Д.Норман естің үш типін анықтаған.

Сезімдік әсердің тікелей, нақты ізі. Бұл ес жүйесі біздің сезім мүшеміз қабылдаған дүние көріністерін толық әрі дәл сақтауға жәрдем береді. Мұндай жолмен еске түскен қоршаған орта ақпараты есімізде өте қысқа мерзімге ғана орнығып, 0,1-0,5 с ішінде жойылып кетеді.

Қысқа мерзімді есте материал басқаша тұрақтайды. Есте қалған бейне сезімдік деңгейдегі толық көріністей болмай, оқиғаның қандай да бір шағын баламасына сәйкес келеді. Әдетте, ұсынылған материалдың ең мәнді деген 3-4 бірлігі ғана қабылданады. Ерік күшпен сол сөздік материалды бірнеше рет қайталай тұрып, оны есте біршама ұзақ мерзім сақтауға болады.

Ұзақ мерзімді естің уақыты да, қамту көлемі де шексіз. Бірнеше минуттан артық сақталғанның бәрі ұзақ мерзімді еске кіреді. Ұзақ мерзімді еске байланысты қиыншылық – бұл санадағы ақпаратты іздестіріп, таңдап, қажеттісін таба білу. Дегенмен, есіміздегі мәлімет өте көп болса да, қажетті дерек дер кезінде шыға келетін қасиеті бар.

Естің ассоциативтік теориясы: дүние заттары мен құбылыстарының есте орнығуы мен қайта жаңғыруы бірінен бірі бөлектенген күйде емес, өзара байланысты. «топталған не тізбектелген» (Сеченов) қалыпта жүреді. Мида уақытша жүйке байланыстары (ассоциациялар) түзіледі. Ассоциациялардың бірі заттардың уақыт пен кеңістіктегі қатынас бейнесінен, яғни жанасу ассоциациясы, екіншісі – олардың ұқсастығынан туған бейнеден, яғни ұқсастық ассоциациясы, үшіншісі – қарама-қарсылыққа негізделген контрастық ассоциациясы, төртіншісі – себеп-салдарлы қатынастардан туындайтын каузалдық ассоциация. Ассоциативтік теориялардың өкілдері: Аристотель, Юм, Джеймс, Спенсер, Сеченов, Павлов.

Естің нейрондық теориясы: есте қалдыру мидың электрлік белсенділігімен атқарылады. Нейрон жеткізген импульстер аксон арқылы бір клеткадан екіншісіне беріледі.

Естің биохимиялық теориясы. Естің ерекше іздері дене молекулаларындағы химиялық бірікпелерде таңбаланып (кодталып), организмде еркін қозғалыста болатыны дәлелденді.