СЫЙФАТ ФИГЫЛЬ

(ПРИЧАСТИЕ)

В татарском языке причастие имеет формы трех времен: настоящего, прошедшего, будущего. Основной функцией причастий всех трех времен является их употребление в качестве определения.

Хәзерге заман сыйфат фигыль

(Причастие настоящего времени)

Причастие настоящего времени имеет простую и сложную (аналитическую) форму. Простая форма при-частия настоящего времени образуется от основы глагола при помощи аффикса -учы/-үче, отвечает на вопрос нишләүче? (что делающий?)

Например: Яшә — яшәүче (живущий).

1. Фигыльләрдән сыйфат фигыльләр ясагыз. Тәрҗемә итегез.

Очрат, өйрәт, әзерлән, авыр, тап, котла, көл, аша, ку, сөрт, ю, буя, ташла, сагын.

2. Исемнәр ярдәмендә сүзтезмәләр языгыз.

Үрнәк: Сикерүче малай.

Юынучы, йөгерүче, рәсем ясаучы, тәмәке тартучы, йөгереп качучы, печән чабучы, ачуланучы, кер үтүкләүче.

3. Исемнәрне нинди сыйфат фигыльләр белән тасвирлый аласыз?

Үрнәк: Өрүче, йоклаучы, йөгерүче, ятып торучы, ашаучы

эт.

... күрше, ... әби, ... малай, ... артист, ... дус, ... бозау.

Причастие настоящего времени на русский язык переводится:

а) причастием настоящего времени (живущий);

б) относительным местоимением который + глагол настоящего времени (который живет);

в) местоименными наречиями где, куда, откуда + глагол настоящего времени ( где я живу, куда он поехал).

Структура существителъное или местоимение + причастие + существительное на русский язык переводится придаточным предложением определительным. Например: Сезгә килүче кеше. (Человек, который к вам приходит.) Авылдан шалтыратучы туганнар. (Род-ственники, которые звонят из деревни.)

4. Сыйфат фигыльләрнең ясалышын истә калдырыгыз.

Бие — биюче, укы — укучы, курык — куркучы, төзе — төзүче, таны — танучы, куй — куючы, җый — җыючы, ки — киюче, ти — тиюче, туй — туючы.

5. Тәрҗемә итегез.

Белүче бала; шигырь сөйләүче кыз; җиңүче егет; казлар саклаучы апа; дустын көтүче малай; гер күтәрүче батыр; су коенучы үрдәкләр; чәчәктән чәчәккә очучы күбәләк; кичәдә танышучы яшьләр; Чаллыга баручы автобус; машина йөртүче егет.

6. Тәрҗемә итегез.

Мальчик, решающий задачу; смеющиеся люди; знакомый, живущий в городе; загорающие ребята; лежащий больной; самолет, летящий в небе; цветущий сад; спешащий на поезд пассажир; танцующая девочка; стоящий рядом человек; часто плачущий мальчик.

7. Фигыльләрдән сыйфат фигыльләр ясагыз, алар белән сүзтезмәләр уйлагыз.

Үрнәк: Егылма — егылмаучы.

Басма, сукма, тырышма, киенмә, сизмә, өйрәнмә, җибәрмә, сындырма, бирмә, чыкма, ватма.

8. Тәрҗемә итегез.

Иртән үзе юынмаучы кечкенә бала; кызларга булышмаучы малай; имтиханга әзерләнмәүче укучы; биек оча алмаучы кош; агачларны сындырмаучы бала; тавыш яратмаучы күрше; чит телне аңламаучы кеше; үз телен сакламаучы халык; акча санамаучы бай; әле өрә белмәүче эт баласы.

9. Тәрҗемә итегез.

Непонимающий ученик; нездоровающийся сосед; ребенок, неиграющий с друзьями; неубегающий заяц; неспящий мла-денец; слуга, невыполняющий свои обязанности; неразгова-ривающий попугай.

10. Җөмләләрне тәрҗемә итегез.

1) Олимпиадада җиңүче укучыларның барысына да бүләкләр бирделәр. 2) Мәктәпкә баручы балалар, туктап, ни турын-дадыр үзара сөйләшәләр, бәхәсләшәләр иде. 3) Үз эшен яратучы табибны авырулар да яраталар. 4) Көн-төн явучы яңгыр быел безне туйдырып бетерде. 5) Җырлый-җырлый савыт-саба юучы кечкенә кыз сезнекеме? 6) Китәргә ашыгучы кунакларны автобуска кадәр озатыгыз. 7) Сезнең фатирдан чыгып баручы кешене танымадым, кем иде ул? 8) Безнең каршыбызга килүче кыз бигрәк матур, игътибар итегез әле. 9) Юлның икенче ягында туңдырма сатучы апаны Зилә ерактан ук күреп алды. 10) Этләрне өйрәтүче кеше ал арны бик яратырга һәм аңларга тиеш.

Причастие простой формы без определяемого им существительного имеет значение от глагольного имени, а на русский язык переводится обычно существитель-ным, оканчивающимся на -тель. Например: Язучы — писатель, эзләүче — искатель.

11. Тәрҗемә итегез.

1) Китап кибетендә эшләүчеләр бу матур китапларның барысын да укыдылармы икән? 2) Җиңүчеләрне алгы рәткә, ә кунакларны артка утырттылар. 3) Ул, бик аргач, үзен котлаучылардан качып, бүлмәсенә кереп утырган. 4) Арагызда минем энемне белүчеләр юкмы? 5) Җир казучыларның ашыйсылары килә бугай, чакырып ашатырга кирәк. 6) Кояшта кызынырга яратучыларга пляжга төштән соң гына барырга киңәш ителә. 7) Малайлар, шәһәрдән кайтучыларны каршы алырга дип, авыл башына җыелганнар иде. 8) Август башында төзүчеләрнең профессиональ бәйрәмнәре була. 9) Сәлимнең әнисе төзелештә буяучы булып эшлимени? 10) Без үзара сөйләштек тә укытучылар бәйрәменә концерт куярга булдык.

12. Җәяләрне ачып языгыз. Тәрҗемә итегез.

1) Күрше йортта (яшә) дә шушы табибка йөриләрме? 2) Һәр елны 28 нче майда ил чиген (сакла) һөнәри бәйрәмнәре була. 3) Иртәгә (яз) белән очрашу булачак. 4) Мин (тек) булырга хыялланам. 5) Авыр вакытта киңәш (бир), ярдәм (ит) күп булсын иде.

13. Нокталар урынына җәяләр эчендә бирелгән тиешле сыйфат фигыльләрне куеп языгыз.

1) Җәен, туган ягымның ... болыннарын күреп, күңелем тула, елыйсым килә башлый. 2) Ишегалдында ... кызлар бу хәбәрне ишетмәгәннәр, ахрысы, шуңа күрә күңелле көлешәләр иде. 3) Сәхнәдә ... яшь кызга төрле яктан чәчәк бәйләмнәре менгерделәр. 4) Су буена ... тар сукмак буенда кеше биеклегендәге кычытканнар үсеп утыра. 5) Тәмле йокыдан ... әтәч тавышын ишетеп, мин икенче якка борылып яттым да яңадан татлы йокыга чумдым.

(Басып торучы, уятучы, чачак атучы, очынып биюче, алып төшүче.)