42. Өнер философиясы: өнердің түрлері.

1. Өнер түрлерін жіктеудің өлшемдері

2. Кеңістіктегі өнер

3. Уақыттық өнер

4. Кеңістіктік – уақыттық өнер

Өнер әр дәуірдің көркемөнер іс - әрекетінің жалпы міндетіне бағына отырып, бір – бірімпен өзара байланысқан, бірақ әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар жеке түрлерінің жүйесі болып табылады.

Объективті реалдылықтың қасиеттері мен қырлары әртүрлі және көпжақты. Мысалы, музыка адамның ішкі – жан дүниесінің қуанышын, күйзелісін, торығуын жақсы бере алады, ал адамның сыртқы әдемілігін, үйлесімділігін мүлдем бере алмайды.

Өнердің әр түрінің қайталанбас өзіндік ерешелігі бар.

Эстетикада өнерді үш топқа бөледі:

1. кеңістіктік өнер – сәулет, мүсін, бейнелеу т.б.

2. уақыттық өнер - әдебиет, музыка

3. кеңістіктік – уақыттық өнер – театр

Кеңістіктік өнерді статикалық, уақыттық өнерді динамикалық, кеңістіктік – уақыттық өнерді синтетикалық деп атауға болады. Бұларды қабылдау органының ерекшелігі арқылы да көрсетуге болады: кеңістік өнер көзбен көріледі, уақыттық өнер құлақпен естіледі, ал кеңістіктік пен уақыттық өнер көзбен де, құлақпен бір уақытта қабылдана береді.

Бұл жіктеудегі ұғымдар шартты және салыстырмалы. Бұл жерде кеңістік пен уақыт ұғымы ерекше көркемдік мағынада алынып отыр. Шын мәнінде кез келген өнер уақыт пен кеңістікте бір уақытта өмір сүреді.

Өнерді статика мен динамика тұрғысынан жіктеу де салыстырмалы, мүсіндеу мен бейнелеу қозғалмайтын заттар, музыка мен өнер - өзгергіш процестер. Бірақ мүсіндеу мен бейнелеу де қозғалысты бере алады, поэзия мен музыка да заттық әлемді бере алады. Екеуінің өзара айырмашылығы абсолютті емес. Бірақ бұл айырмашылық бар, ол бұл өнер түрлері үшін өте маңызды, сондықтан осы қасиеттер жіктелуде көрініс береді.

Барлық өнерді бейнелейтін және айқындайтын деп екіге бөлетін жіктеу де бар. Бұлай бөлуге негіз бар, бірақ ол да шартты.

Ешнәрсе айқындамай бейнелейтін, немесе ешнәрсе бейнелемей айқындайтын өнер жоқ. Кез келген өнер бейнелеуге де, айқындауға да бейім, екеуінің бірлігі өнердің әр түрінде ерекше көрініске ие.

Бейнелеу - бұл ұқсастық, өнердің образдарының шындықпен ұқсастығы. Айқындау – бейнелеуге тән ішкі идеялық эмоциялық мағына. Бұл бірлік кез келген өнерге тән, онсыз өнер болуы мүмкін емес, бірақ бұл бірлік өнердің әр түрінде өзіндік сипатқа ие.

Өнер адамның іс - әрекетімен тығыз байланысты, бұл да оны жіктеуге негіз болады.

Сәулет өнері мен декоративті – қолданбалы өнер еңбек іс - әрекетімен тығыз байланысты, театр, өнері ойын іс - әрекетімен байланысты.

Көркем өнер іс - әрекетінің табиғатынан табиғатынан туындайтын мынадай жіктеу бар.

Қолданбалы өнер – сәулет, декоративті – қолданбалы өнер.

Бейнелеу өнері – мүсіндеу, бейнелеу, графика, көркем, сурет, уақыттық өнер

Сөйлеу өнері - әдебиет, уақыттық өнер

Дыбыс өнері – музыка

Көрсету «ойын» өнері – хореография, кино, теледидар, эстрада, цирк – кеңістік уақыттық өнер.

3. Кеңістік өнерге сәулет , мүсіндеу, бейнелеу өнері жатады.

Сәулет өнері дегеніміз – материалдық, техникалық, көркемөнер құралдарының көмегімен адамға жайлы өмірлік ортаны жасауға бағытталған ерекше шығармашылық іс - әрекеттің түрі мен нәтижесі. Өмірлік сәулеттік орта ұғымының негізін тұйықтаған, сонымен қатар табиғатпен байланысқан кеңістік құрайды.

Сәулет өнерінің шығармасы сыртынан да, ішкі жағынан кеңістікте қабылдайды.

Сәулет өнерінің негізгі ұғымы – архетектоника. Ол сәулеттегі түрдің құрылысының принципі, композицияның әртүрлі элементтерінің жиынтығы.

Сәулет өнерінің дамуында екі жол бар – органикалық және органикалық емес сәулет. Органикалық сәулетте конструкция мен бөліктерді пластикалық өңдеу, органикалық емес сәулетте геометриялық түрлердің реті мен дұрыстығын қадағалау бар.

Сәулет өнерінде тәртіп пен еркін конструкция арасында ұдайы қақтығыс болып тұрады.

Мүсіндеу дегеніміз – материалдық дененің кеңістікте көлемді кеңістіктік бейнесін жасайтын бейнелеу өнерінің бір түрі. Бұл өнердің негізінде адамдардың жабыстыру, өсіру, кесу сияқты іс - әрекеттері жатыр. Өзінің көздеген ойын іске асыру үшін материалды бетінен ішіне, тереңінен сыртқа қарай бейімдейді.

Мүсінші реалды кеңістікте үш өлшемді көлемді кеңістіктің пластикалық түрін жасауға тырысады.

Бейнелеу өнері - көрінетін жазықтықта сурет пен түрдің көмегімен көрінетін әлемді бейнелеу. Түрдің көмегімен түр, жарықтың қатынастарының неше түрін көрсетуге болады. Тициан, Рембрандт, Гойя, Суриков, Левитанның картиналарынан сезімге толы, тірі натурадан айнымайтын образдарды көреміз.

Өнерде көркем әдебиет өте маңызды. Ол шындықтың дамуының іргелі құбылыстары мен процестерін өте терең және жан – жақты көрсете алады. Әдебиеттің ықпалы мен маңызы дәуірдің тынысын дөп басып, дәл табуымен және оны тікелей, әдемі бере алуымен анықталады. Орыстың классикалық әдебиеті реалистік бейнелеу өнеріне, музыкаға, театрдың дамуына әсер етті.

Әдебиеттің басқа өнердің ішіндегі бастапқы ролі көптеген өнердің әдебиетке негізделуінен көрінеді. Театр өзінің барлық түрімен, кино, теледидар, тіпті эстрада әдеби сюжеттерден туындайды. Өнердің бұл түрлерінің дамуы көркем әдебиеттің дамуымен тығыз байланысты.

Әдеби тақырыптар мен сюжеттер басқа өнердің түріне тақырып болады. Әдеби шығармалардың мағынасы басқа өнермен ашылады.

1 Гумилев Л.Н.Поиски вымышленного царства. М., 1989. с. 279

2 Бурбаев Г.Ұлт менталитеті. Астана, 2001. 9б.

3 Тәжікова К. «Ислам; дүниетаным, идеология, саясат». Алматы, 1996. 100 б.

1 Левшин А.И. Описание киргиз – кайсакских орд и степей. СПб. 1837, ч.3 с.148.

1 XV-XVIII ғасырдағы қазақ поэзиясы. Алматы, 1982. 132 б.

2 Бұл да сонда, 132 б.

1 Шәкәрім «Үш анық» Алматы, «Әлем» Алматы – 1991,19 б.

125