35. Ғылым философиясы: ғылымның түрлері мен методтары.

1. Метод және танымның методы ұғымы

2. Эмпириялық танымның методтары

3. Теориялық танымның методтары

Метод дегеніміз шындықты практикалық және теориялық игеруге бағытталған әртүрлі тәсілдер мен жолдардың жиынтығын білдіреді.

Метод адамды белгілі бір принциптермен, талаптармен, ережелермен қамтамасыз етеді. Соларды жан – жақты игерген адам алдына қойылған мақсатты ғылыми тұрғыдан шешуге еркін кіріседі.

Қазіргі уақытта методтардың өзін арнайы зерттейтін ғылымның саласы пайда болды. Оны методология деп атайды. Методология дегеніміз – метод туралы ілім. Адамның танымдық қызметінің ерекшелігін зерттей отырып, методология оны пәрменді іске асырудың жолын қарастырады, әртүрлі методтарды олардың мүмкіндігі жағынан бағалап, ғалымдарға тиімді және тиімсіздігі туралы ақпарат беріп отырады. Ғылыми танымның әр түрлі формалары мен деңгейлері бар. Ғылыми танымның екі деңгейін – эмпириялық таным мен теориялық танымды бөліп көрсетуге болады.

Эмпириялық таным – бұл эксперимент, бақылау, баяндау, салыстыру, өлшеу. Бұл деңгейде нысан алғашқы ізденістен өтеді, оның сыртқы ерекшеліктері мен кейбір заңдылықтары анықталады. Теориялық деңгейде нысан түсіндіріледі, оның түпкі негізгі, ұдайы қайталанып отыратын заңдылықтары ашылады. Бұл екі деңгей бір – бірімен тығыз байланысты. Эмпириялық таным ғылыми заңдардың қалыптасуының бастауы, негізі болып табылады, теория эмпириялық материалды түсіндіреді.

Эмпириялық білім – теориялық зерттеулер мен ғылыми мәселелерді қоюдың маңызды стимуляторы. Тәжірибе мәліметтерінің негізінде диаграммалар, карталар, жобалар жасалады, алғашқы болжамдар мен қорытындылар тұжырымдалады, алынған мәліметтердің өзара байланыстары анықталады. Мысалы, эмпириялық ақпараттың жүйеленуіне сүйеніп, кейбір заңдылықтарды түйіндеуге болады. осы тұрғыда Архимед, Галилей, Паскаль, Ньютон, Ломоносов, Дарвин, Менделев, Циолковскийлердің ғылыми зерттеулерін еске алсақ жеткілікті.

Зерттеудің теориялық деңгейі жоғары деңгейдегі жинақтаумен, идеализациялаумен, нысанның заңдылықтары мен ішкі байланыстарды бейнелеумен ерекшеленеді.

Қазіргі ғылымда, бір жағынан, экспериментті зерттеулер өсуде, күрделі және қымбат тұратын эксперименталды жабдықтар мен құралдары пайдалану кеңінен тарауда, екінші жағынан, теоиялық жинақтаудың да ролі арта түсуде.

Ғылыми танымда арнайы методтар қолданылады. Метод дегеніміз – зерттелетін нәрсені ойша қайта жаңғыртудың, қойылған ғылыми мақсатқа жетудің тәсілі.

2. Эмпириялық деңгейде бақылау, өлшеу, эксперимент, баяндау, ал теориялық деңгейде тарихилық пен логикалық, аксиоматикалық метод, формальдау, абстрактіліктен нақтылыққа өрлеу сияқты тәсілдер қолданылады. Кейбір тәсілдер (жіктеу мен біріктіру, индукция мен дедукция, модельдеу) эмпириялық және теориялық деңгейде де кеңінен қолданылады.

Бақылау – сыртқы дүниені мақсатты да жүйелі түрде қабылдау. Ол танымның алғашқы дерек беретін көзі болып табылады. Ғылыми зерттеуде бақылау үш міндетті орындайды.

1. Ол жаңа мәселені қоюға және болжамды дайындауға, оларды кейіннен тексеруге жеткілікті эмпириялық ақпаратты береді.

2. Эксперимент қоюға болмайтын болжамдар мен теорияларды тексереді.

3. Ол өзі алған нәтижені теориялық зерттеуде қол жеткізген нәтижемен салыстыруға мүмкіндік береді.

Бақылау тікелей немесе жанама болуы мүмкін.

Өлшеу зерттеліп жатқан нысанның сандық сипатын анықтауға мүмкіндік береді.

Эксперимент дегеніміз – белгілі бір құбылыстарды зерттеу мақсаттарына сәйкес келетін жаңа жағдайлар жасаумен оларға белсене ықпал ету арқылы немесе процестің барысын қажетті бағытқа өзгерту арқылы зерттеу.

Экспериментальді ғылымның негізін қалаған Галилео Галилей. Ол бақылау мен эксперимент жасауға бағытталған құралдар жасады, сонымен бірнеше эксперимент те жасады.

Эксперименттің бақылауға қарағанда бірнеше артықшылығы бар.

Біріншіден, эксперимент барысында кез келген затты таза күйінде зерттеуге болады.

Екіншіден, нысандардың қасиеттерін экспериментальді жағдайларда, яғни өте төмен немесе өте жоғары температурада, жоғары қысымда, электрлік және магниттік өрістің жоғары шиеленісуі жағдайында зерттеуге мүмкіндік береді. Осындай жағдайлардағы жұмыс заттар мен құбылыстардың күтпеген, таңғаларлық ғажайып қасиеттерін анықтауға жол ашады. Мұның өзі олардың мәніне терең бойлауға жағдай жасайды.

Үшіншіден, эксперименттің маңызды қасиеті – оның қайталануы. Эксперимент барысындағы қажетті бақылаулар, салыстырулар мен өлшеулерді күтілген нәтижені алу үшін керек мөлшерде қайталай беруге болады.

Эксперимент әр түрлі типте болады, мысалы, өлшеу эксперименттері, тексеру, бақылау, ізденіс эксперименттері. Бұдан басқа баяндау, өлшеу, салыстыру сияқты ғылыми тәсілдер бар.

3. Тарихи тәсіл заттың барлық тарихын жан – жақты, әртүрлі көріністерімен баяндап, жаңғыртады. Ал логикалық тәсіл заттың дамуының тек жалпы қисыны мен бағыттарын және қайшылықтарын ғана қарастырады.

Моделдеу деп зерттеу мақсатында арнайы жасалған бір объектіде басқа бір объектінің сипаттамасын қайта жаңғыртуды айтамыз. Мысалы, қоғамның нарықтық қатынастарға өтуінің теориялық моделін жасап, оның барлық көріністерін бақылап отыруға болады.

Теориялық танымның негізгі методтары: формалдау, аксиоматика, болжамды – дедуктивтік, абстрактілеуден нақтылыққа өрлеу тарихилық пен логикалық бірлігі.

Формальдау дегеніміз – ғылыми білімнің белгі – символдық түрде берілуі. Бұл әдісті қолдану барысында нысан туралы ой – пікірлер, тұжырымдар белгі – таңбамен жұмыс істеуге көшіріледі. Мысалы, бірнеше күрделі қоспалардың қасиетін анықтаған соң, оны жан – жақты баяндап болғаннан кейін одан әрі жұмыс істеуді, ойластыруды жеңілдету мақсатында осы ұзақ баяндаулар қысқаша белгі – таңбамен алмастырылады. Ұзақ, адамды шаршатып жіберетін ғылыми баяндау қысқа әрі нұсқа белгі – таңбамен алмастырылады, яғни формулалар пайда болады.

Бұл физика, химия, математика ғылымдарында кеңінен қолданылады.

Аксиоматикалық әдіс – ғылыми білімді ұйымдастыруда көптеген ақиқат пікірлердің ішінен олардың осы саладағы болашақта нақты дамуына негіз бола алатын және тұрақты, өзгермейтін пікірін, яғни аксиоманы табудың жолы. Аксиома дегеніміз – дәлелдеуді қажет етпейтін, аса маңызды іргелі ұғым. Аксиомаға негізделіп қорытындыланатын теорияларға белгілі ережелер жүйесі пайдаланылады.

Болжамдық – дедуктивті методтың мәні бір – бірімен логикалық байланыстағы бірнеше тұжырымдардың жүйесін құру арқылы эмпириялық фактілер туралы қорытынды алынады. Бұл, әрине, болжамдық сипаттағы қорытынды.

Абстрактілеуден нақтылыққа өрлеу – ғылыми ойлаудың бастапқы жалаң абстракциядан бірте – бірте барлық зерттеу кезеңдерінен өтіп терең, біртұтастыққа, яғни нысан туралы нақты теорияға қол жеткізу. Өзінің алғашқы шарты ретінде бұл метод нысанды сезімдік тұрғыдан танудағы мәліметтерден абстракцияға өтуді алады, осы жолда нысанның жеке қасиеттерін, бөліп, анықтап, салыстырып, ең соңында ол туралы біртұтас, тиянақты нақтылыққа қол жеткізеді.