23. Философиялық антропологияның негіздері: адам өмірінің категориялары.

1. Адамның өмір сүру ерекшеліктері.

2. Адам өмірін сипаттайтын категориялар.

Адам өмір сүру процесінде өзінің барлық қыры мен сырын жайып салады. Өйткені өмір сүру дегеніміз – қиындығы мен қуанышы бірдей процесс. Өйткені дүние үнемі өзгерісте, ол қарама – қайшылықтың, ізгілік пен зұлымдықтың өзара тартысы. Адамның пешенесіне жазылған өмір кірпіктей қысқа, қамшының сабындай келте.

Адам тек қана жақсы қасиеттер мен қабілеттердің жиынтығы ғана емес, оның болмысында көптеген жағымсыз, дүлей, қара күштер де бар.

З.Фрейд жан – жақты зерттеген бейсаналық әлемі осыны айқын көрсетеді. Ғалым тұлғаның психикалық құрылымын талдап, бейсаналықтың екі деңгейін және саналықтың бір деңгейін көрсеткен.

Алғашқы деңгей «Ол» ұғымымен айқындалады, бұл бейсаналықтың төменгі сферасы, яғни әртүрлі инстинктер мен құштарлықтың әлемі. Негізгісі өмір инстинктісі – адамды сақтап, көбейтуге құштарлық және өлім инстинктісі «Ол» рахаттану принципін ұстайды.

Екінші деңгей «Мен» ұғымымен сипатталады. Бұл саналы өмір сферасы, іс - әрекет қисынына бағынып, талап – тілектерді қанағаттандырады немесе қажет кезінде одан бас тарта алады.

Үшінші деңгей – «Менен жоғары» немесе «Супер - Эго» деп аталады. Бұл бейсаналықтың жоғарғы деңгейі, оның қалыптасуына тәрбиелік шектеулер, әлеуметтік және моральдық қалыптар әсер етеді. «Менен жоғары» - бұл адамдардың моральдың принциптерінің бастауы.

Адамның психикасы – жоғары мен төменгі бейсаналық күштердің өзара қақтығысуының аренасы. Адамның саналы өмірі, іс - әрекеті, тіршілік етуінің әмбебаптығы – оның мүлгіген табиғи дарындары мен қабілеттерінің жаңа қырларын ашып көрсетуде.

Қазіргі адам туралы зерттеулерде дағдылы принцип пен білім аясына сыймайтын жаңадан белгілі болған мүмкіндіктер мен ерекше қасиеттер жан – жақты айқындалуда. Мысалы, көріпкелдік, психикалық қуат пен ойдың күшімен емдеу, физиологиялық процестерді еріктің күшімен басқару, болашақты болжау, тез есептеу, оқу қабілеті, керемет ес, биологиялық процестерге ойдың әсер етуі, т.т.

Адам өзінің өмірінде қызғаншақтық, қорқақтық, жүрексіздік, ұстамсыздық, сараңдық, екіжүзділік сияқты толып жатқан жағымсыз қылықтармен бетпе – бет кездесіп отырады. Оған өзінің өне бойында мүлгіген кеңдік, жомарттық, кеңпейілдік, риясыз, ақкөңілділік, ержүректілік, тапқырлық, табандылық, ұстамдылық, жауапкершілік сияқты көптеген тамаша қасиеттерін қарсы қояды.

2. Адамның өмір сүруінде таңдау, еркіндік, жауапкершілік, өмір, өлім, мәңгілік, жалғыздық, махаббат, шығармашылық сияқты өте маңызды оқиғалар болып тұрады.

Таңдау дегеніміз – адамның әруақытта қоғамдық өмір мен заман талабы ұсынған мүмкіндіктерді іске асыруда өзіндік жолды анықтауы. Әр адам дүниеге келген уақытта өзінен бұрын қалыптасып қойған мәдени, әлеуметтік өмір қисынында мүлгіген мүмкіндіктермен жолығады. Сол мүмкіндіктерден өзінің табиғи қабілетіне, ұстаным, дағдысына, біліміне қарай өзіндік жол тауып, сол жолда өзіндік мүмкіндіктер мен ұсынылған мүмкіндіктерді өзара ұштастыра, тоғыстыра отырып, іс - әрекет ету – таңдаудың нәтижесі.

Таңдау – адам еркіндігімен тығыз байланысты. Еркін адам ғана таңдау жасайды.

Еркіндік – интегралды ұғым. Өйткені адам барлық жағынан еркін болуы үшін көптеген жағдайлар қажет. Ең алдымен, экономикалық еркіндігі, яғни өзіне қажет киім, тамақ тұрмыс, демалу, әдемілену, қарым – қатынас сияқты факторларды қамтамасыз ететін мүмкіндігінің болуы.

Саяси еркіндік, өзі қалаған партияларды, қоғамдық қозғалыстарды, депутаттарды қолдау, ұнатқан саяси ахуалды таңдауы, ойы мен пікірін білдіре алуы сияқты іс - әрекетті жүзеге асыруды білдіреді.

Сонымен қатар, әр адамда рухани еркіндік болады. Өзіне ұнаған еркін білдіруі, тағы да басқа рухани құндылықтар.

«Еркіндік» ұғымы жауапкершіліксіз толық бола алмайды. Әр адам өзінің іс - әрекеті үшін қоғам алдында, өзінің ары алдында жауап береді. Жауапкершілік дегеніміз – қоғамда немесе нақты бір жағдайда қабылданған формальды, қалыпты жағдайды орындау ғана емес, сонымен қатар, өзінің алдында тұрған мақсатты орындауға адалдық.Жауапкершілік – бұл өзіңе деген адалдық, өзінің адамгершілік сезімдеріне, өз ісінің ақиқаттығына, дұрыстығына сенім. Жауапкершілік – бұл өз ісіңе ғана емес, басқалар үшін де, олардың тағдыры үшін де жауап беру қабілеттігі.

Таңдау, еркіндік, жауапкершілік сияқты аса маңызды ұғымдар өмір үшін керек. Өмір – адамның ең қымбат, таптырмайтын ерекше жағдайы. Өмір – бұл адамның жарық дүниені қабылдауы, сезінуі, сонымен өзінің де біте қайнасуы. Өмір - әр адамның іс – әрекетінің кеңістігі, өлшемі мүмкіндіктерін іске асыру алаңы, өзін - өзі көрсетуі, айқындауы. Өмірдің мәні мен мағынасы туралы адамдар жиі ойланған. Өмірдің мәнін ең бастапқы құндылық ретінде түсіну тарихи процесс, өйткені әрбір дәуірде адам өмірінің әртүрлілігі және оны түсінудің де көпжақтылығы анықталған.

Әдебиеттегі көзқарастарды топтап жүйелесек, мынадай түйіндер ерекшелеуге болады:

- өмірдің мәні оның рухани негіздерінде, өмірдің өзінде;

- өмірдің мәні әр адамның өзіндік болмысымен анықталады;

- өмірдің мәні жоқ;

- өмірдің мәні игілікке қол жеткізуде – деп жазды В.С.Соловьев.

- өмірдің мәні оның өзінде, яғни адам өмірдің мәнін өзі табады.

- өмір өзінің әдемілігімен, күштілігімен, сүйіспеншілігімен мәнді.

- өмір әр уақытта өліммен аяқталады. ­Өлім, яғни адам өмірінің шектілігі, оның мәні мен мағынасы туралы мәселені әруақытта өзекті етеді. Бірақ мәнді, мағыналы өмір де өліммен аяқталады. өлім – бұл өмірдің шегі, оны қадірлі, қымбатты, таптырмайтын ерекшелік ететін басты өлшем.

Адам өзінің іс - әрекетінде бүкіл адамзаттық қажеттіліктерді, білуі, түсінуі арқылы мәңгілікке қол созады. Өмір мен өлімнің өзара ауысып отыруы мәңгілікті тудырады. Біреу өледі, біреу өмірге келеді. Бұл тоқтаусыз, ұдайы процесс.

Жалғыздық – адамның таптырмайтын өзіндік ерекшелігін сипаттайды. Жалғыздық сезімі әрбір жеке адамның дүниені сезінуінде бекерден бекер, бостан босқа пайда бола салмайды. Оған себепкер бос қалған өзінде бостандық шеңберін анықтау.

Жалғыздық табиғаты амбивалентті. Бір жағынан, ол – адамды жасытатын, сары уайымға салдыратын сезім. Екінші жағынан, ол - дүниені түсініп білудің, ондағы өз орнын анықтаудың, бостандықтың жақсы қырларын көрсетудің формасы. Жалғыздық феномені кейбір уақыттарда адамға өзінің ерекше адамшылығын, талантын, қабілетін әйгілеуге жағдай жасайды. Жалғыздықта адам өзіне демеу табады. Егер адам өз өмірін әділеттілік, шынайы адамгершілік тұрғысынан ұйымдастырып, оны мағыналы, мәнді ете алмаса, жалғыздыққа жүгінеді. Жалғыздық бұл жағдайда социумның күшті әрекеттеріне қарсы қойылған қорғаныш тетігі болып табылады.

Әр адам өз өмірінде жалғыздық сезімін бастан кешіріп отырады. Ол сезім өткір, ұдайы, өтпелі, қажетті болуы мүмкін.

Адамның онтологиялық жалғыздығы – оның шеті де, шегі де жоқ әлемде өмір сүруі. Жалғыздық – қашан да жеке адамның басындағы ішкі ойға, емін – еркін үлес қоса алатын ерекше қасиет.

Өмір, өлім, жалғыздық туралы ой толғағанда бірден еске түсетін маңызды категория – махаббат. Махаббат өмірге нәр береді, оны нұрлы, қуатты етеді. Ол әмбебап және терең құмарлық, адам өмірінің өне бойын қамтиды.

Махаббат болмыстың іргелі негіздерін анықтайды. Сонымен қатар, ол әр адамның жеке қайталанбайтын дара сезімі ретінде көрінеді. Ол бүкіл адамға, сонымен қатар, әр адамға тән қасиет. Махаббат – бастапқы, стихиялық, қуатты құмарлық, ол барлық нәрсені қозғалысқа келтіреді.

Адам арасындағы құмарлықтың пайда болуы туралы Платон айтқан. Антикалық грек өзі де ләззат құшағында тұншыға отырып, өзін - өзі тежеудің де жолын анықтаған.

Махаббат сезімі архетипті, яғни бастапқы бәріне бірдей қасиет. Бұл сезімнің толық ашылуына мәдени ұстанымдар мен шектеулер әсер етеді. Әдебиетте, өнерде махаббат сезімінің тереңдігі, қуаты, іске асырылу тетігі жеткілікті сезім деп те айтылады.

Бауырлық махаббат басқа адамды сыйлау, қадірлеу, оның алдында жауапкепршілікті сезінуді білдіреді.

Ананың балаға – махаббаты – баланың қалыптасып, дамуының барлық жағының бастауы. Ананың аялы алақанынан, ақ сүтінен бәрі – бәрі жаралған.

Адамның барлық рухани қуатын көрсететін тамаша қасиет – ол шығармашылық. Оның нәтижесінде бұрын болмаған жаңа, қайталанбайтын, дара нәрселер пайда болып отырады.

Шығармашылық дегеніміз – жасампаз іс - әрекеттің нәтижесі. Оның қайнар көзі – тұлғаның өзі өмір сүріп отырған дәуірге, мәдени ортаға деген қызығушгылық қарым – қатынасы, шешілмеген мәселелерін тануға, білуге ұмтылысы, қиядан жол табуға мүмкіндігі. Шығармашылықтың негізі жете – шешілмеген, шешілуін кұтіп тұрған мәселелердің жиналып, шоғырланып қалуы, оларды сын көзқарас тұрғысынан талдау.