2.4. Зертханалық сабақтардың жоспары

1-зертханалық жұмыс. Delphi ортасында нақты пән саласында білімді пайдалану жүйесін құру

Тапсырма:

1. Пән саласын таңдау.

2. Қарапайым білім базасын құру тәжірибесі.

3. Зертханалық жұмыс бойынша есеп беруді құрастыру.

Пән саласын таңдайық. Мысалы, "электроника" болсын. Пульт деген объектіні қарастырайық. Оның қасиеттері: пласмастан жасалған, кноркасы бар. "Егер - Онда" ережесін қолданайық:

1-ші ереже: Егер зат пласмастан болса және кнопкасы болса, онда ол пульт. Мұндай сипаты бар басқа да заттар болуы мүмкін.

Сондықтан 2-ші ереже құрамыз: Егер зат пласмастан болса және кнопкасы болса және дисплейі болса, онда олтетрис. Объектінің қасиетін ары қарай анықтайық:

3-ші ереже: Егер зат пласмастан болса және кнопкасы болса және дисплейі болса және суретке түсіретін болса, онда ол цифрлі фотоаппарат.

4-ереже: Егер зат пласмастан болса және кнопкасы болса және дисплейі болса және суретке түсіретін болса және видеоға түсіретін болса, онда ол видеокамера.

5- ереже: Егер зат пласмастан болса және кнопкасы болса және дисплейі болса және суретке түсіретін болса және видеоға түсіретін болса және мультимедиялық файлдарды оқыса, онда ол MP3плейер.

6- ереже: Егер зат пласмастан болса және кнопкасы болса және дисплейі болса және суретке түсіретін болса және видеоға түсіретін болса және мультимедиялық файлдарды оқыса және сөйлесуге болса, онда ол мобильды телефон.

7- ереже: Егер зат пласмастан болса және кнопкасы болса және дисплейі болса және суретке түсіретін болса және видеоға түсіретін болса және мультимедиялық файлдарды оқыса және сөйлесуге болса және текстік документтерді оқыса, онда ол қалталы компьютер.

Енді Delphi ортасында жүйе құрайық:

unit Unit1;

interface

uses

Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms,

Dialogs, StdCtrls, jpeg, ExtCtrls;

type

TForm1 = class(TForm)

CheckBox1: TCheckBox;

CheckBox2: TCheckBox;

CheckBox3: TCheckBox;

CheckBox4: TCheckBox;

CheckBox5: TCheckBox;

CheckBox6: TCheckBox;

CheckBox7: TCheckBox;

Button1: TButton;

Image1: TImage;

Label1: TLabel;

Button2: TButton;

procedure Button1Click(Sender: TObject);

procedure Button2Click(Sender: TObject);

private

{ Private declarations }

public

{ Public declarations }

end;

var

Form1: TForm1;

implementation

{$R *.dfm}

procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject);

begin

if CheckBox1.Checked=true then (label1.caption:='pult') else label1.caption:='Siz tandau jasamadynyz' ;

if CheckBox2.Checked=true then (label1.caption:='tetris');

if CheckBox3.Checked=true then (label1.caption:='cifrly fotoapparat');

if CheckBox4.Checked=true then (label1.caption:='video kamera');

if CheckBox5.Checked=true then (label1.caption:='mp4 pleer');

if CheckBox6.Checked=true then (label1.caption:='mobildi telefon');

if CheckBox7.Checked=true then (label1.caption:='kaltaly kompyuter') ;

end;

procedure TForm1.Button2Click(Sender: TObject);

begin

Close;

end;

end.

15- сурет

16- сурет

17- сурет

18- сурет

Программаның кейбір нәтижелері 15-18 суреттерде көрсетілген. Осы зертханалық жұмысты орындау барысында студент нақты пәндік салада объект таңдау керек. Объектінің қасиеттері бойынша продукциялық үлгіде ережелер құру керек. Жұмыстың нәтижесі – интеллектуалдық программа болуы тиіс. Ережелер саны жетіден аз болмауы шарт.

Негізгі әдебиеттер: 6[67-72], 7[17-18]

Қосымша әдебиеттер: 3[68-106]

Бақылау сұрақтар:

1. Нақты пән саласында білімдерді қалай пайдалануға болады?

2. Таңдалған объектіге қандай ережелер қолдануға болады?

3. Өрындалған жұмыс туралы қысқаша қорытынды.

2- зертханалық жұмыс. Нақты пән саласында продукциялық үлгідегі жүйе құру

Тапсырма:

1. Пән саласын таңдау.

2. Білімді пайдалану тәсілдерін үйрену.

3. Зертханалық жұмыс бойынша есеп беруді құрастыру.

Білімді пайдаланудағы продукциялық үлгіде "Егер - Онда" түріндегі ережелер қолданылады. Әрбір ереже шартты және қорытынды бөлшектерден құрылады. Продукциялық үлгіде келесі логикалық шығару тәсілдері қолданылады: тұра, кері және екіжақты. Осы зертханалық жұмыста тұра шығару тәсілін қолданамыз.

"Военкомат" деген пән саласын қарастырайық. Осы салада "Әскерге шақыру" деген объектіні таңдаймыз. Келесідей ережелер құрамыз:

-Егер әскерде жүрсе онда формасы болады.

-Егер әскерде жүрсе және жасы 18 толды онда формасы болады.

-Егер әскерде жүрсе және жасы 18 толды қабылдау комиссясынан өтті онда формасы болады, т.с.с.

Ережелердің бәрін құрып болғаннан кейін, оларды талдау қажет. Мысалы, жұмыс зердесінде "әскерде жүрсе" деген мәлімет бар. Бірінші ережені талдаймыз: ереженің шартты бөлшегі жұмыс зердесінде бар, сондықтан ереженің корытынды бөлшегі жұмыс зердесіне түседі. Осы түрде ережелердің барлығын қарастырамыз.

Осы зертханалық жұмысты орындау үшін оқытушы көмегімен пән саласын, оның ішінде объект таңдау қажет. Тақырыпқа сәйкес дәріс пен оқулықтарды қолдану керек.

Негізгі әдебиеттер: 6[35-41], 7[16-18]

Қосымша әдебиеттер: 3[200-232]

Бақылау сұрақтар:

1. Продукциялық үлгіде білімдерді қалай пайдалануға болады?

2. Ереженің шартты бөлшегі деген не ?

3. Ереженің қорытынды бөлшегі деген не ?

3-зертханалық жұмыс. Delphi ортасында продукциялық үлгідегі жүйе құруды іске асыру

Тапсырма:

1. Білімді пайдалану тәсілдерін үйрену.

2.Алдыңғы жұмыстағы ережелерді қолдану.

3. Зертханалық жұмыс бойынша есеп беруді құрастыру.

Енді Delphi ортасында жүйе құрайық. Алдыменен келесі массивтарды белгілеп алайық:

a:array[0..6,0..2] of string - ереженің шартты бөлшегі үшін;

b:array[0..6] of string - ереженің қорытынды бөлшегі үшін;

x:array[0..10] of string – жұмыс зердесі;

z:array[0..6] of integer – әрбір ереже орындалу саны;

d:array[0..6] of integer – ережені қолдану/қолданбау көрсеткіші.

Программада келесідей болады:

a[0,0]:='аскерге барса';

a[1,0]:='аскерге барса';

a[2,0]:='аскерде журсе';

a[3,0]:='жасы 18-ге толса';

a[4,0]:='ден саулыгы жаксы болса';

a[5,0]:='аскерге барса';

a[6,0]:='аскерде журсе';

a[1,1]:='аскерге шакырса';

a[2,1]:='жасы 18-ге толса';

a[5,1]:='жасы 18-ге толса';

a[6,1]:='аскерде болу';

a[5,2]:='аскери билеті болса';

a[6,2]:='аскерге шакару билеті болса ';

b[0]:='18-ге толса';

b[1]:='аскерде болу';

b[2]:='аскерде болу';

b[3]:='кабылдау коммисиясынан отсе';

b[4]:='аскери билеті болса';

b[5]:='аскери атагы болса';

b[6]:='аскери формасы болса';

z[0]:=1;z[1]:=2;

z[2]:=2;z[3]:=1;

z[4]:=1;z[5]:=3;

28- сурет

19- сурет

20- сурет

21- сурет

22- сурет

Программаның кейбір нәтижелері 19-22 суреттерде көрсетілген. Осы зертханалық жұмысты орындау барысында студент нақты пәндік салада объект таңдау керек. Объектінің қасиеттері бойынша продукциялық үлгіде ережелер құру керек. Жұмыстың нәтижесі – интеллектуалдық программа болуы тиіс. Ережелер саны жетіден аз болмауы шарт.

Негізгі әдебиеттер: 6[74-89]

Қосымша әдебиеттер: 3[236-259, 284-305]

Бақылау сұрақтар:

1. Программада қандай массивтер қолданылған?

2. Тұра тәсілді қолданғандағы Delphi-дегі пішін түрі.

3. Өткізілген жұмыс туралы қысқаша қорытынды.

4-зертханалық жұмыс. Нақты пән саласында дау тұдыратын жиынтық қолдануда продукциялық үлгідегі жүйе құру

Тапсырма:

1.Ережелер құруды үйрену.

2. Пән саласын таңдау.

3. Зертханалық жұмыс бойынша есеп беруді құрастыру.

Продукциялық үлгіде тұра шешу тәсілін қолданған сәтте бірден бірнеше ереже таңдалуы мүмкін. Бірақ өңдеуге біреуі ғана таңдалуы қажет. Осындай ережелер жиынын дау тұдыратын жиын деп атайды. Келесі мысалды қарастырайық:

Мақсат- ноутбук сатып алу

Сатып алу жері -Алсер фирмасы.

Бұл мәліметтер жұмыс зердесінде орналасқан дейік. Енді ережелер құрамыз:

-Егер ноутбук алу, онда Алсерге бару.

-Егер Алсерге бару, онда ақша алу.

- Егер Алсерге бару және ақша алу, онда сатушымен сөйлесу.

-Егер сатушымен сөйлесу, онда сатып алу туралы сөйлесу, т.с.с.

Ережелердің бәрін құрып болғаннан кейін, оларды талдау қажет. Қай ережеден кейін қайсысын қолдану керек, қай ережелерден шығу жолы жоқ немесе қай ереженің соңынан қайсысын қолдану керек, т.б. Осы түрде ережелердің барлығын қарастырамыз.

Осы зертханалық жұмысты орындау үшін оқытушы көмегімен пән саласын, оның ішінде объект таңдау қажет. Тақырыпқа сәйкес дәріс пен оқулықтарды қолдану керек.

Негізгі әдебиеттер: 5[25-32]

Қосымша әдебиеттер: 4[560-569], 5[178-186], 6[5-9]

Бақылау сұрақтар:

1. Продукциялық үлгідегі дау тұдыратын жиынтық дегеніміз не?

2. Дау тұдыратын жиынтықта ережелерді қолдану.

3. Өткізілген жұмыс туралы қысқаша қорытынды.

5-зертханалық жұмыс. Delphi ортасында дау тұдыратын жиынтық қолдануда продукциялық үлгідегі жүйе құру

Тапсырма:

1. Білімді пайдалану тәсілдерін үйрену.

2. Алдыңғы жұмыстағы ережелерді қолдану.

3. Зертханалық жұмыс бойынша есеп беруді құрастыру.

Алдыңғы жұмыста құрылған ережелер бойынша Delphi ортасында жүйе құрамыз. Ережелерді массивтерге жазамыз:

us_chasti[1,1]:='ноутбук алу';

us_chasti[2,1]:='Алсерге бару';

us_chasti[3,1]:='акша алу';

us_chasti[3,2]:='Алсерге бару';

us_chasti[4,1]:='сатушымен сойлесу';

us_chasti[5,1]:='сатып алу жонінде сойлесу';

us_chasti[6,1]:='сатушымен сойлесу';

us_chasti[6,2]:='ноутбук жайлы сойлесу';

us_chasti[7,1]:='сатушы акыл кенес береді';

us_chasti[8,1]:='ноутбуктарды кору';

us_chasti[8,2]:='жаксы ноутбук тандау';

us_chasti[9,1]:='ондірушіні тандау';

us_chasti[10,1]:='Асер тандау';

us_chasti[10,2]:='жаксы ноутбук тандау';

us_chasti[11,1]:='акша жетпейді';

us_chasti[12,1]:='ноутбуктарды кору';

us_chasti[12,2]:='орташа ноутбук тандау';

us_chasti[13,1]:='арзан ноутбук тандау';

us_chasti[14,1]:='ондірушіні тандау';

us_chasti[15,1]:='моделін тандау';

us_chasti[16,1]:='кассага бару';

zak_chasti[1]:='Алсерге бару';

zak_chasti[2]:='акша алу';

zak_chasti[3]:='сатушымен сойлесу';

zak_chasti[4]:='сатып алу жонінде сойлесу';

zak_chasti[5]:='ноутбук жайлы сойлесу';

zak_chasti[6]:='сатушы акыл кенес береді';

zak_chasti[7]:='ноутбуктарды кору';

zak_chasti[8]:='ондірушіні тандау';

zak_chasti[9]:='Асер тандау';

zak_chasti[10]:='акша жетпейді';

zak_chasti[11]:='акшаны толтырып кайта келу';

zak_chasti[12]:='арзан ноутбук тандау';

zak_chasti[13]:='ондірушіні тандау';

zak_chasti[14]:='моделін тандау';

zak_chasti[15]:='кассага бару';

zak_chasti[16]:='ноутбук алдык'.

rab_pam[2]:='орташа ноутбук тандау';

per:=4; end; m:=2; k3:=0; metka:

for i:=1 to kol_pr do begin

if pr_prim[i]=0 then begin k2:=0;

for j:=1 to 3 do begin k1:=0;

for k:=1 to m do begin

if us_chasti[i,j]=rab_pam[k] then begin

k1:=k1+1; k2:=k2+1; break; end; end;

if k1=0 then break

else if (k1=1) and (k2=chislo_us[i]) then begin k3:=k3+1;

if k3<=kol_pr-per then begin m:=m+1; rab_pam[m]:=zak_chasti[i];

memo4.Lines.add(rab_pam[m]+' ('+inttostr(i)+')');

pr_prim[i]:=1; end end; end; end; end;

chet:=chet+1;

if chet<=kol_pr-per then goto metka

else begin chet:=0;

for i:=1 to kol_pr do begin

if pr_prim[i]=1 then chet:=chet+1;

end;

if chet=kol_pr-per then begin

edit6.Text:=rab_pam[m];

st:='Егер ';

for j:=1 to chislo_us[i] do begin

if j<chislo_us[i] then st:=st+us_chasti[i,j]+' ЖАНЕ '

else st:=st+us_chasti[i,j]; end;

st:=st+' ОНДА '+zak_chasti[i];

case Combobox1.ItemIndex of

2: stringgrid3.Cells[1,i]:=st; end; end; end;

procedure TForm1.Button2Click(Sender: TObject);

begin close; end;

procedure TForm1.Button3Click(Sender: TObject);

var i,j,k,kol,chet,l,m,k3,k2,k1,per:integer; label metka;

begin Edit6.Text:=''; memo4.Lines.Clear;

for i:=1 to kol_pr do begin

rab_pam[i]:=''; end;

for i:=1 to kol_pr do begin

pr_prim[i]:=0; end;

for i:=1 to kol_pr do begin

if not radiobutton1.Checked then

if (i>7)and(i<12) then pr_prim[i]:=2;

if not radiobutton2.Checked then

if i>11 then pr_prim[i]:=2; end; chet:=0;

rab_pam[1]:=edit5.text;

if radiobutton1.Checked then begin

rab_pam[2]:='жаксы ноутбук тандау';

per:=5; end;

if radiobutton2.Checked then begin

Осы зертханалық жұмыстың нәтижесі келесі суреттерде көрсетілген:

23- сурет

24- сурет

Негізгі әдебиеттер: 5[110-125]

Қосымша әдебиеттер: 4[579-583], 5[190-1210], 6[9-12],

Бақылау сұрақтар:

1. Дау тұдыратын жиынтықта ережелер қолдану.

2. Дау тұдыратын жиынтықта ережелер үшін Delphi-де пішін құру қадамдары.

3. Өткізілген жұмыс туралы қысқаша қорытынды.

6-зертханалық жұмыс. Нақты пән саласында дамыған ережелер жиынтығын қолдануда продукциялық үлгідегі жүйе құру

Тапсырма:

1. Пән саласынан таңдалған мысалға дамыған ережелер жиынтығын қолдану.

2. Ережелер құруды үйрену.

3. Зертханалық жұмыс бойынша есеп беруді құрастыру7

Бұл зертханалық жұмыста геометрия саласынан мысал қарастырайық. Параллелограм мысалын алайық. Осы жұмыс мақсаты бойынша ережелер жиынтығын құрамыз:

-Егер параллелограм болса, онда AOD үшбұрышы COB үшбұрышына тең және OBC үшбұрышы ODA үшбұрышына тең;

-Егер параллелограм болса, онда AB қабырғасы BC қабырғасына параллельді және AD қабырғасы BC қабырғасына тең;

-Егер параллелограм болса, ондаCAB бұрышы ACB бұрышына тең және DAC бұрышы ADC бұрышына тең;

-Егер параллелограм болса, онда DAB үшбұрышы BCD үшбұрышына тең және ABC үшбұрышы CDA үшбұрышына тең;

-Егер параллелограм болса, онда A бұрышы C бұрышына тең және B бұрышы D бұрышына тең;

-Егер параллелограм болса, онда DAB бұрышымен ABC бұрышының қосындылары 180 градуске тең және BCD бұрышымен CDA бұрышының қосындылары 180 градуске тең; т.с.с.

Бұл әдіс бойынша құрылған ережелер бірнеше категорияларға бөлінеді. Сондықтан, әр кезге сәйкес өз категориясы таңдалып, оның ішінен өз ережелер жиынтығы қарастырылады.

Негізгі әдебиеттер: 5[101-104]

Қосымша әдебиеттер: 4[648-654], 5[200-222], 6[13-16]

Бақылау сұрақтар:

1. Тұра қолдану тәсілінің қолдануды басқару.

2. Қарастырылған тәсілде шешімді шығару.

3. Өткізілген жұмыс туралы қысқаша қорытынды.

7-зертханалық жұмыс. Delphi ортасында дамыған ережелер жиынтығын қолдануда продукциялық үлгідегі жүйе құру

Тапсырма:

1. Алдыңғы жұмыста құрылған ережелер бойынша жүйе құру.

2. Delphi ортасында сараптау жүйесін құру.

3. Зертханалық жұмыс бойынша есеп беруді құрастыру.

Программаның кейбір нәтижелері 25-29 суреттерде көрсетілген. Осы зертханалық жұмысты орындау барысында студент нақты пәндік салада объект таңдау керек. Объектінің қасиеттері бойынша продукциялық үлгіде ережелер құру керек. Жұмыстың нәтижесі – интеллектуалдық программа болуы тиіс. Ережелер саны жетіден аз болмауы шарт.

25- сурет

Программа іске қосылғаннан кейін, ережелер жиынын жіктейміз. Сонда қарастырылған объекті мен оның анықтамасы шығады. Енді жұмысқа ережелер категориялары кіріседі.

26- сурет

Осы кезде қандай ереже қолданылды, қайсысы қолданбады, солар туралы ақпарат өз терезесіне шығады және шешім беріледі. Ал шешім дұрыс болса, онда объектімізге есептеулер жүргізе аламыз. Қарсы жағдайда есептеу батырмасы белсенді болмайды.

27- сурет

28- сурет

29- сурет

Негізгі әдебиеттер: 5[145-163]

Қосымша әдебиеттер: 4[655-667], 5[262-275], 6[19-22]

Бақылау сұрақтар:

1. Ережелермен жұмыс жасаудағы басқару.

2. Delphi ортасында ережелер үшін пішін құру қадамдары..

3. Өткізілген жұмыс туралы қысқаша қорытынды.