2.4 Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу.

Сот сараптамаларын жіктеу оларды тағайындау, жүргізу, сондай – ақ сарапшының қорытындысын бағалау кезінде елеулі рөл атқаратын фактор болып табылады.

Сот сараптамаларын жіктеу туралы мәліметтерді білу сараптама тағайындаған органға сот сараптамасы органын дұрыс анықтауға ,сондай – сарапшының ғылыми құзыреттілігін бағалауға мүмкіндік береді.

Сондай – ақ сот – сараптама қызметі ұйымында сараптамаларды жіктеу де маңызды рөл атқарады. Сараптамалардың нақ бөлініп алынған кластары, тектері, түрлері сот сараптамасы органдарының құрылымын, сарапшылық кадрлардың дайындығын ұйымдастыру мен біліктілігін жетілдіруді, сот – сараптама қызметінің даму келешегінің бағытын анықтайды.

Мақсаттық бағытына байланысты, сот сараптамаларын жіктеу әр түрлі негіздемелер бойынша жүргізілуі мүмкін.

Қылмыстық сот ісін жүргізу үшін де, сондай – ақ сот сараптамасы органдарының қызметін ұйымдастыру үшін де сараптамаларды зерттеу тақырыбы бойынша жіктеу басты рөл атқарады.

Сараптаманың әр түрлерін және сол сияқты сарапшының құзыретін айырып көрсетудің критериі сарапшылық зерттеулердің тақырыбы, яғни сараптама жүргізу арқылы анықталуға жататын мән – жайлар болып табылады.

Бұл аспектіде тақырып жинақтап қорыту түрінде, сараптама обьетісінің қатысының жақтары ретінде түсіндіріледі, олар іс үшін мәні бар және білімнің тиісінше саласы аясына кіретін сұрақтарды шешу мақсатында сараптаманың осы саласының құралдарымен зерттеледі және танылады.

Сот сараптамасы туралы ғылымда қабылданған жіктеуге сәйкес барлық сот сараптамалар тақырыбы бойынша кластарға, тектерге, түрге, түр тармақтарына бөлінеді.

Осы жүйенің ең ірі элементтері кластар болып табылады, кластар тектерге, сараптамалар тектеріне олардың түрлері, түрлерге – түр тармақтары кіреді.

Сараптамалар класы сот сараптамаларының теориялық және әдістемелік негіздерін қалыптастырудың көзі болатын білімдердің ортақтылығыменг біріктірілетін сарапшылық зерттеулерді құрайды.

Сараптамалар тегі – Ортақ тақырыбы, обьектісі, сарапшылық зерттеу әдістемесі мен сот сараптамасы туралы ғылымның тиісті саласы бойынша бөлініп алынатын белгілі бір кластағы сараптамалардың көп түрлілігі.

Сараптама түрі – обьекті тегі, әдістемелер, міндеттер үшін жалпы тақырыптың өзіндік ерекшелігімен сипатталатын сараптама тегінің элементі.

Сараптаманың түр тармағы – сараптама түрінің тақырыбына тән өзіндік топтық міндеттерімен жен зерттеу әдісінің кешенімен ерекшеленетін сараптама түрлілігі.

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінң сот сараптамасы органдарында жүргізілетін сараптамаларды ескергенде, мынадай: криминалистік, медициналық және психофизиологиялық; инженерлік – техникалық; инженерлік – көліктік; инженерлік – технологиялық; экономикалық; өнертану кластарын қарастыратын сараптамаларды жіктеу қолайлы болып табылады.

2.5 Сот сараптамасының даму бағыты.

Сот сараптамаларының орнығуы мен дамуының заңдылықтары жалпы теория аумағындағы, сондай – ақ жалпы ғылыми заңдар ерекшелігінің көрінуіне сәйкес өтетін білімнің даму процестеріне негізделеді.

Сарапшылық практиканың негізі болып табылатын ғылыми білімнің дамуы үшін сарапшылық білімнің дифференциациясы мен интеграциясы және ғылыми танымдағы субьектілік – обьектілік қатынастары заңының үлкен мәні бар.

Дифференциация мен интеграция факторларының әрекетін сот сараптамасы саласындағы білім дамуының талдау және синтетикалық үрдістері анықтайды. Олардың әрекеттерінің бағыттары «зат + обьект - әдіс» танымдық жүйенің барлық элементтері болып табылады. Дифференциация факторы тереңдеу үрдісін, обьектілер туралы білімдерді нақтылауды, олардың байланысы мен қарым – қатынастарын көрсетеді.

Сот сараптамасындағы білім дифференциациясының базалық нысаны обьектілер түрлерімен сәйкес олардың шоғырлануы, обьектілердің жақтары мен қасиеттеріне сәйкес зерттеу бағыттарының бөлшектенуі болып табылады.

Дифференциация соңынан обьект бойынша зерттеу тақырыбының бөлінуі, оның нақтылануы, сарапшылық зерттеу аясына таным құралдарын тарту болады. Дифференциация процестері білімдердің қорытындылауы, кешенділігі, нығыздалуы талаптарын көрсететін интегративтік процестермен жалғасады.

Сараптамалардың жаңа түрлерінің пайда болуы кезіндегі дифференциация туындауының мысалы сот компьютерлік – техникалық сараптаманың дамуы болып табылады.

Қазіргі уақытта сараптаманың мынандай түрлері бар:

1. Аппараттық – компьютерлік сараптама, оның тақырыбы компьютерлік жүйенің техникалық құралдарын зерттеу кезінде анықталатын нақты деректер болып табылады.

2. Бағдарламалық – компьютерлік сараптама, оның тақырыбы зерттеуге ұсынылған компьютерлік жүйенің программалық жасауын құру мен пайдаланудың заңдылықтары болып табылады.

3. СКТЭ – нің негізгі түрі ретіндегі ақпараттық – компьютерлік сараптама, оның тақырыбына «компьютерлік жүйедегі ақпараттық процестерді ұйымдастыру үшін пайдаланушы дайындаған немесе бағдарламамен туындаған ақпаратты іздеу, табу, талдау және бағалау» барысында нақты деректерді анықтау кіреді.

4. Компьютерлік – желілік сараптама, оның тақырыбы іс бойынша шындықты анықтау үщін тергеушінің тапсырмасы бойынша желілік және телекоммуникациялық технологияларды пайдалануға байланысты фактілер мен жағдайларды зерттеуді қамтиды.

5. Телематематикалық сараптама, «оның тақырыбы қылмыстық не азаматтық іс бойынша қандай да бір факті немесе оқиға туралы ақпараттың материалдық жеткізгіштері ретіндегі телекоммуникация мен жылжымалы байланыс құралдарын зерттеу кезінде арнаулы танымдар қолдану негізінде анықталатын нақты деректер болып табылады».

осы кезеңде сот сараптамаларының орнығу және даму процестері кейбір ерекшеліктерге ие болады.Мысалы, сот –сарапшылық бөлуде артықшылық рөлді обьекті емес, іс бойынша дәлелдеуге жататын қандай да бір мән – жайлардың сарапшылық таным деңгейіндегі бейнесі болып табылатын, соңында талданатын оқиға механизмінің элементтерімен анықталатын зерттеу тақырыбы атқарады.

Адам психикасы мен психофизиологиялық процестері күйінің сот сараптама тектерінің шегінде өзіндік дербес деңгейіндегі мына түрлерін: сот психологиялық – криминалистік; сот инженерлік – психофизиологиялық; сот психологиялық – филиологиялық сараптамаларды қалыптастыру мен бөлу болып табылады..