6.2 Азаматтық сот ісін жүргізудегі сот сараптамасы

Азаматтық процестегі арнаулы білімді пайдаланудың ең білікті нысаны сот сараптамасы болып табылады, ол дербес құқықтық институттан, яғни сараптаманы тағайындау, жүргізу, сарапшы қорытындысын алу мен бағалау бойынша қатынасты реттемелейтін азаматтық іс жүргізу құқықтары нормаларының жиынтығынан тұрады.

Сараптама тағайындаудың нақты негіздері істі қарау кезінде туындайтын мәселелер бойынша қорытынды беру мақсатында арнаулы ғылыми білімдер негізінде зерттеу жүргізу қажеттілігі болып табылады. Арнаулы ғылыми білімдерді меңгеруден басқа сарапшыға қойылатын өзге талаптар АІЖК-нің 91-бабы 4-бөлігінде және «Сот сараптамасы туралы» Заңының 10-бабында белгіленген.

Сараптама тараптың өтініші бойынша сондай – ақ соттың бастамасы бойынша да тағайындалуы мүмкін.

Азаматтық сот ісін жүргізудегі сот сараптамасы тікелей сот талқылауы сатысында, сондай-ақ өзге сатыларда жүргізілуі мүмкін. Осы белгілері бойынша сараптама тағайындаудың мына төмендегі іс жүргізу нысандарын бөліп көрсетуге болады:

Сараптаманы жүргізу дәлелдемелерді қамтамасыз ету тәсілдерінің бірі болып табылады. Оны дәлелдемелерді қамтамасыз ету тәртібімен тағайындау, егер соңынан сараптама жүргізу мүмкін болмайды немесе қиындық келтіреді деп қауіптенуге негізі бар жағдайда болуы мүмкін.

Аталған мән-жайлар сараптама объектілерінің, олардың уақыт өте қасиеттерінің өзгеруіне, жойылуына немесе зерттеу үшін қол жетпейтіндігіне байланысты.

Дәлелдемелерді қамтамасыз ету тәртібінің сараптама тағайындаудың заңды негіздері мүдделі адамның мәлімдемесі болып табылады, онда: қамтамасыз етілуге қажетті дәлелдемелер, растау үшін осы дәлелдемелер қажет мән-жайлар; өтініш беру үшін қамтамасыз ету туралы өтініш жасауға итермелеген себептер; қамтамасыз етілетін дәлелдемелер қажет болып отырған іс көрсетілуге тиіс.

Дәлелдемелерді қамтамасыз ету тәртібімен сараптама тағайындау туралы өтінішті беру осы іс-әрекеттер үшін заңда көзделген жалпы ережелер бойынша жүргізіледі.

Қылмыстық процеске қарағанда, азаматтық процесте алдын ала тергеу сатылары болмайды, сот талқылауына дейін іс жүргізу әрекеттері тек шектеулі деңгейде және тек сотта істі кейін қарау үшін жағдайлар жасау мақсатында ғана жүргізіледі. Азаматтық іс жүргізу заңы сот отырысында бұрын жүргізілген іс жүргізу әрекеттерін міндетті түрде қайталауды талап етпейді. Іс жүргізу әрекеттері, соның ішінде бастапқы сараптама оларды сот талқылауында қайталамас үшін сотқа дейінгі сатыларда жүргізіледі. Егер сараптама алдында жүргізілсе, сот талқылауында қайталама немесе қосымша сараптама тағайындалуы мүмкін, ал қылмыстық процесте сот талқысы барысында жүргізіліп отырған сараптама оның бұрын алдын ала тергеу сатысында жүргізілген жүргізілмегендігіне қарамастан бастапқы болып есептеледі.

Сараптама жүргізу кезінде тікелей сотта сарапшы сотқа шақыртылады, онда оған сараптама тағайындау туралы ұйғарым тапсырылады. Сот талқылауының дайындық сатысында төрағалық етуші іске қатысушы адамдарға кім сарапшы екендігін жария етеді және олардың сарапшыға қарсылық білдіру құқығын түсіндіреді.

Қорытындының толық немесе анық еместігін жою мақсатында сарапшыдан жауап алуынуы мүмкін, сондықтан да жауап алуды жүргізу мен қосымша сараптама тағайындау негіздерінің арасын айырудың критерийін қосымша зерттеулер жүргізу қажеттіліг болады. Егер қорытындының толық немесе анық еместігіне байланысты мәселелерді анықтау үшін қосымша зерттеулер жүргізу қажет етілмесе, олар сарапшыдан жауап алу арқылы анықталады да, оның материалдары сарапшы қорытындысымен бірге дәлелдемелердің бірыңғай бөлігін құрай отырып, іске қоса тіркеледі.