ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ

Жалпы микробиология бойынша студенттерге арналған әдістемелік нұсқаулар жинағы

Кұрастырған: Алимжанова Г.Т.

Шымкент 2011

Тақырыбы: Бактериологиялық лабораториялардың құрылымы мен атқаратын қызметі. Бактериялардың морфологиясы. Препарат дайындау және қарапайым бояу әдістері, микроскоптау техникасы.

Тақырыптың өзектілігі: Микробиологиялық лабораториялардың құрылымын және тағайындалу мақсатын білу, лабораториялық әдістерді және зерттеулерді меңгеру инфекциялық ауруларда микробиологиялық диагноз қою үшін қажет. Бактериялардың морфологиясын зерттеу, препараттарды дайындау техникасының маңызы және микроскопирлеу техникасы микроскопиялық зерттеу әдісінің маңызы болып табылады.

Тақырыптын мақсаты: Суденттерді микробиологиялық лабораторияның құрылымы, құрал жабдықтары мен тағайындалу мақсатымен, жұмыс істеу ережесімен таныстыру. Микроскопиялау техникасын және жұғындыны дайындау әдістерін меңгеру.

Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:

1. Медициналық микробиология пәнінің анықтамасы.

2. Микробиологиялық лабораториялардың тағайындалу мақсаты.

3. Микробиологиялық және оқу лабораториясының құрылу принциптері.

4. Микробиологиялық лабораторияның жабдықталуы және жұмыс орны.

5. Дақылды өсіру, сақтау, лабораториялық ыдысты стерилизациялау үшін қолданылатын аппараттар.

6. Микробиологиялық лабораторияларда жұмыс істеу ережесі, және қауіпсіздік техникасы. (Режимді жағдай).

7. Микроорганизмдердің жіктелуінің негізгі принциптері.

8. Микроорганизмдерді зерттеуінің микроскопиялық әдістері: иммерсиялық, фазалы-контрастық, интерференциялық, поляризациялық, күңгірт жазықтық, люминесцентті және электронды.

9. Фиксацияланған жұғынды-препаратты дайындау және жәй бояу әдістері.

10. Қарапайым бояу әдістерінің ерекшеліктері.

Қосымша ақпарат.

Микробиология – биологиялық ғылымдар комплексі, микроорганизмдердің морфологиясын, физиологиясын, генетикасын және экологиясын зерттейді. Объектіге байланысты бактериологиялық, вирусологиялық, микологиялық, протозоологиялық және қолданбалы мақсатына байланысты-жалпы “медициналық, санитарлық, ветеринарлық, өндірістік ауылшаруашылықтық, теңіз, космостық микробиологияға бөлінеді”.

Бактериологиялық, вирусологиялық лабораториялар санитарлы-эпидемиялық станциялар (СЭС) мен ірі ауруханалар құрамына кіреді. СЭС лабораторияларында аурулардан алынған материалдар бактериологиялық, вирусологиялық анализдермен талдау жасайды. Бактерия тасымалдаушылар тексеріліп, су, ауа, топырақ, тағам өнімдеріне санитарлы-микробиологиялық зерттеулер жүргізіледі. Сонымен бірге дезинфекция мен стерилизацияның сапасын бақылайды. өте қауіпті инфекция түрлерінің (оба, тырысқақ, туляремия, бруцеллез, сібір күйдіргісі) диагностикасы арнайы лабораторияларда жүргізіледі. Вирусологиялық лабораторияларда вирустар мен риккетсияларды зерттейді.

Әрбір лабораторияларда бірнеше бөлімшелері болады.

1. Бактерия немесе вирустың жеке тобымен жұмыс істейтін бокстар.

2. а) серологиялық зерттеуге б) қоректік ортаны дайындауға, в) стерилизациялауға, г) ыдыстарды жууға арналған бөлімшелер.

3. Тәжірибиелік және сау жануарларды ұстайтын бөлме (виварии).

4. Тапсырылған анализді қабылдап тіркейтін регистратура.

5. Ас қабылдайтын бөлме.

6. Киім ауыстырып сақтайтын бөлме.

Лаборатория мына құрал жабдықтармен жабдықталады: биологиялық иммерсионды микроскоп, қосымша көмекші құралдар мен жарықтандыру, (фазды-контрасты құрылым, күңгірт жолақты конденсор, люминесцентті микроскоп), термостат, анаэростат, стерилизациялық аппараттар (автоклав, Кох аппараты, кептіруші шкаф), ұйытқыш, рН метрлер, дистиллятор, центрифугалар сүзгіш аппараттар, Зейтц сүзгіш т.б. Мұздатқыш, мақта дәрілік тығғын жасайтын құрал, құрал жабдықтар жиынтығы (ілмек шпатель, ине, пинцет, т.б.) лабораториялық ыдыстар (пробирка, колба, Петри табақшасы, флакон, ампула, пипетка т.б. Лабораторияның барлық бөлмелері желдеткішпен және су құбыры канализация, электроэнергия мен қамтамасыз етілуі керек. Бөлме қабырғалары боялған немесе кафельді плиткамен қапталған болуы тиіс, үлкен лабораторияларда микроорганизмдерді көп мөлшерде қабылдау үшін термостатты бөлмелер болады.

Микробиологиялық лабораторияларда дақылды өсіру үшін және оны сақтау үшін лабораториялық ыдыстарды стерилизация жасау үшін және т.б. мақсатта мынандай төмендегі аппараттар қолданылады:

1. Термостат – бұл қондарғы микроорганизмдерді бір қалыпты температурада өсіруге тағайындалған. Микроорганизмдердің негізгі оптимальды көбею температурасы 37^оС. Микроанаэростат – микроорганизмдердің анаэробты жағдайда өсіретін аппарат.

2. Тоңазытқыш – бұл микроорганизм дақылын, қоректік ортаны, қанды, вакциналарды, сарысуларды т.б. бұзылатын биологиялық активті препараттарды сақтайды.

3. Центрифуга – микроорганизмдерді, эритроциттерді басқа да жасушаларды біртекті емес сұйықтықтардан бөліп алу үшін қолданылады.

4. Пастер пеші – құрғақ ыстык ауамен стерильдеуге арналған қондарғы; лабораториялық ыдыстар мен басқа да жанбайтын материалдарды стерильдейді.

5. Автоклав – автоклавтың жұмыс істеу механизімі - жоғарғы қысымдағы бу арқылы материалдарды (шыны заттары, резина, пластамасса, мақта және дәке тампондары, халат, маска т.б.) стерильдеуге негізделген.

6. Бактериоцидтті шам – ол арқылы яғни оның УКС-і (ультокұлгін сәулесі) арқылы біз бөлмені, ыдыстарды, бүймдарды және пластиктан дайындаған ыдыстарды стерильдейміз.

Медициналық мекеменің микробиологиялық лабораториясында инфекциялық ауруының қоздырғыштарымен жұмыс істеген соң, оның жұғып кетуінен сақтану үшін қатаң түрде ішкі тәртіпті (ережені) сақтау ерек.

1. Лабораторияға жұмыс істеуге кіргенде міндетті түрде халат, бас киім (колпак), аяқ-киім ауыстыру керек.

2. Лабораторияда темекі шегуге, тамақ ішуге тыйым салынады.

3. Жұмыс орны тәртіпке сай жинақты болуы қажет, қызметкерлердің артық заттары арнайы бөлмеде сақталуы қажет.

4. Абайсызда залалданған материалды тыңғылықты түрде дизенфекциялайтын зат пен сүрту керек.

5. Қолданылған (пипетка, зат шынысын, шпательдерді, мақта тампоны) дезинфекциялық ерітіндіге салу керек. Пинцет, бактериальдық ілмекті, инелерді оттың ұстінде ұстап залалсыздандырады.

6. Микробты материал, залалданған жануарлар мәиіті, қолданылған дақылдар барлығы залалсыздандыру керек.

7. Микроорганизмдер дақылы арнайы инструкция бойынша сақталу керек. Патогенді микроорганизмдер арнайы кітапшаға тіркелу керек.

8. Жұмыс біткеннен кейін қолды сабынмен жуып, қажетті жағдайда дезинфекциялық ерітіндісімен шаю керек.

Барлық микроорганизмдер бір бірінен геномының үйымтарылуы дәріжесіне және мамандалынған органеллаларының құрамына байланысты бөлінеді. Микробтар әлемін 4 патшалыққа бөлінген; эукариоттар, саңырауқулақтар, прокариоттар және вирустар.

Қазіргі кездегі жіктелуге сай, патогенді бактериялар прокариот патшалығына жатады. Қарапайымдылар мен саңырауқұлақтар эукариот патшалығына, вирустар – вирустар патшалығына жатады. Осыған байланысты прокариоттар: бактериялар, актиномицеттер, спирохеталар, риккетциялар, хламидиялар, микоплазмалар деп бөлінеді. Негізгі токсономиялық бірлік түр болып табылады.

Микроорганизмдерді атау үшін К. Линнейдің биноминальды номенклатурасы қолданылады. Бұл жерде бірінші сөзі - туыстықты, екінші тірі аталады. Түрдің атаулы-аурудың аталымына немесе шығу тегіне байланысты аталады.

Туыстықтың аты микробтардың морфологиялық белгілеріне немесе сол микроорганизмді ашқан, зерттеген автордың аты-жөніне байланысты болады. Берги анықтағышына сай прокариоттар Грам әдісі арқылы бір-бірінен ажыратылатын бөлімдерге бөлінеді.

Берги анықтағышына байланысты, прокариот патшалығы жасуша қабырғысына байланысты 4 топқа бөлінеді.

1. Грациликуттар немесе жұқа қабықтылар – грам теріс бактериялар.

2. Фирмикуттар немесе жуан қабықтылар – грам оң бактериялар.

3. Тенерикуттар немесе нәзік қабықтылар – микоплазмалар.

4. Мендосикуттар-архиео бактериялар, жасуша қабырғасы болса да пептидогликаны жоқтар.

Берги жіктелуі бойынша барлық прокариоттар 17 бөлімге бөлінеді.

Микроскопиялық зерттеулер үшін микроскопиялық бірнеше типі (биологиялық, люминесцентті, электронды) және арнайы түрлері қолданылады (фазалы-контрасты, күңгірт жазықтықты). МБР-1, МБИ-2, биолам Р-1 және басқа биологиялық микроскоптар микроорганизмдердің құрылысын, формасын, өлшемін зерттеуге арналған. Микроскоп 2 бөлімнен тұрады: оптикалық және механикалық. Оптикалық бөліміне объектив жатады. Олар фронтальды және коррекциялы линзадан тұрады. Олардың көмегімен объекті үлкейтіп коррекциялайды. Объективтер құрғақ және иммерсионды болып бөлінеді. Иммерсиялық микроскоптың үлкейту күші, 0,2 мкм. Микроскоптың жалпы үлкейту объектив пен окулярдың көбейітіндісінен шығады. Препаратты иммерсиялық объективін микроскопиялаудағы тәртібі:

1. Боялған дайын жұғындыға, иммерсиялық май тамызып, дайын препаратты бұйым үстелшесіне қою керек.

2. Иммерсиялы объективті 90-ға (100) қою.

3. Микроскоп тубысын жайлап тамшыға тигенше төмендету керек.

4. Макрометриялық винттің көмегімен фокусты жобалап қояды.

5. Макрометриялық винттің көмегімен фокусты дәлдеп қояды.

Күңгірт жазықтықты микроскопия. Күңгірт жазықтықты микроскопия Тиндаль эффектісіне негізделген (өте ұсақ бөлшектерін сұйықтықта жанынан қарау арқылы сәуленің дифракциясына негізделген. Оған кәдімгі конденсор емес, параболоид немесе кардиоид-конденсор қолданылады. Жанынан келген сәулелер объективке түспейді, сол себептен көру алаңы күңгірт болып тұрады. Объективке объектті түсу арқылы көрінеді).

Фазалы-контрасты микроскопия. Фазалардың өзгеруіне байланысты негізделген, күн сәулесі мөлдір /фазалы/ объектілерден өтіп барып, ол объектілер микроскопта көрінеді. Бұл кезде көрінетін жоғарғы контрасты позитивті объекттің күңгірт көрінісі жарық көру алаңында немесе негативті /жарық көрініс күңгірт алаңында көрінеді/.

Люминесцентті /немесе флюоресцентті/ микроскопия. Фотолюминесценцияға негізделген /объектінің сәуле әсерінен жарқырату/, люминесценциялы объектіге алдын ала бояу /екіншілік объектіні люминесценция шақыратын-флюрохром арқылы бояйтын түрлері бар. Бұл микроскопияның артықшылығы зерттейтін материалда тірі және аз мөлшердегі микроорганизмдерді көру.

Электронды микроскопия. Сәулелі микроскоппен көре алмайтын объектілерде көру үшін қолданылады. /вирустар, макромолекулалық құрылымдар, субмикроскопиялық құрылымдар/. Жарық сәулесінің орнына электрондар толқынын қолданады, олар ұзындығы 0,005 нм, ол 100 000 есе жарық сәулесінен қысқа. Электронды микроскоп 0,1-0,2 нм өлшемді объектілерді көруге рұқсат етіледі, яғни 100 есе үлкейтіп көрсетеді.

Анаптральды микроскопия. /амплитудалы-контрастты, фазды-қараңғы жазықтық/

Аноптральды микроскопия-фазадыконтрасты микроскопияның бір тірі, бұл жерде линзаның біреуіне қараңғыланған сақина түрінде арнайы пластинкасы бар обьективтер қолданылады.

Аноптральды микроскопирлеудің принципі фазды-контрасты микроскопиямен бірдей, бірақ оның аз фазалық қозғалыс шақыратын обьектіні микроскопирлегенде көрсеткіштік қабілеті жоғарылау және бактерияларды, қарапайымдыларды т.б. тірідей зерттегенде қарапайым жарық микроскоптың жаңа мүмкіншіліктерін ашады.

Объективтің линзасының ортасында орналасқан кең тесік, объективтен диафрагмалық жарықтың негізгі массасын шығаратын люктың қызметін атқарады, ал линзаның қалған жерін жауып тұрған кең сақина қабаты керексіз перифериялық диафрагмальды жарықты ұстап қалады. Осының арқасында зерттелінетін обектінің жан-жағындағы ореол кішірек болады. Көрініс жазықтықтың фоны қоңырлау түсті, ал обектінің өзі ашық қоңырлау аққа дейін болады.

Интерференциялық микроскопия. Интерференциялық микроскопия-фазды-контрасты микроскопияның функциясын орындайтын, бірақ бұл жерде тек қана обектінің контурын ғана көрмей, түссіз обектінің детальдарын зерттеп, сандық анализ жүргізуге болады.

Поляризациялық микроскопия. Поляризациялық микроскопия зерттеуші объектіні өзара перпендикулярлы жазықтықтағы, екі поляризацияланған сәуледен пайда болған жарықта яғни поляризацияланған жарықта зерттеуге мүмкіншілік береді.

Бактериялардың морфологиясы.

Шар тәрізді бактериялар-коктар сфера тәріздес болып табылады. Олар ретсіз /микрококтар/ жұптасып /диплокококтар/ тізбек тәрізді /стрептококтар/ кейбірлері жұптасып пакет түзеді /тетракоктар/ жүзімнің шоғыры болып /стафилококтар/, сегізі бірге болып /сарцина/ - орналасады.

Таяқша тәрізді бактериялар цилиндр тәрізді пішінімен, мөлшері бойынша ерекшеленеді. Иілген формалар: иілген таяқшалар, бір және бірнеше немесе спираль тәрізді иірілімдерге ие.

Микроскоп арқалы көру ұшын фиксирленген препарат дайынду:

Фиксирленген препараттарды дайындау ережесі:

Препарат дайындау үшін майсызданған зат шынысына 1 тамшы Н₂О немесе физиологиялық ерітіндіні тамызып ілмекпен зертелінетін материалды сол тамшыға бір қалыпты жұқалап, орналастырады, диаметрі 1-1,5 см, жұқпаны ауаға кептіреді.

Фиксирлеу: жұқпаны жоғары қаратып, жанып тұрған шамның үстінен үш рет жүргізеді.

Фиксирленген жұқпаны сулы фуксинмен /1-2 мин/, ал метилен көмегімен /3-5 мин/ бояп, суымен жуып, микроскоппен қараймыз.

Қарапайым бояу әдістері.

Қарапайым бояу әдістері фиксирленген жұғындыны

тек 1 ғана бояғышпен бояуға негізделген. Мысалы Бурри-Гинс әдісімен бояғанда, тек колларгол немесе туш қоланады.

Капсуланы Бурри-Гинс әдісімен табу. Бұл әдісте бактерия қызыл түске, қара-бозғылт фонда боялмаған капсулалар көрінеді.

Сабақтың /жасайтын/ мазмұны.

Өз бетінше жасайтын жұмыстар:

1. Демонстративті кестеден бактериялардың шар тәрізді, таяқша тәрізді иілген пішініның суретін салып алу.

2. Фиксирленген жұқпа дайындау әдісімен танысып жазып алу. Хаттама жазу.

3. Қарапайым бояу әдістері мен танысып жазып алу, хаттама жазу.

Оқытушымен бірге жасайтын жұмыстар:

1. Оқытушы микробиологиялық лаборатория мен және ол жердегі жабдықтармен таныстыру: осы жердегі аппаратурамен жұмыс жүргізу және техникалық қауіпсіздікпен, санитарлық режимімен таныстыру.

2. Фиксирленген жұқпаны дайындау.

3. Бурри-Гинс әдісі арқылы, метилен көгі және фуксинмен бояу.

4. Дайын препаратты микроскопты иммерсионды жүйесімен микроскопирлеу хаттамаға енгізу. Лабораториялық жұмысқа қорытынды жасау.

Тақырып бойынша ситуациялық есептер:

1. Егер сіз байқаусызда микроб дақылы бар пробирканы сындырып қойсаңыз және оның ішіндегісі столға, қолға немесе киімінізге төгіліп кетсе не істеу керек.

2. Сіз бактериологиялық лабораторияда жұмысыңызды бітіріп, стол үстіндегі, ілмек отпен залалсыздандырып, штативке қойдыңыз, спиртовканың қақпағын жауып, қалпақ халатыңызды шешіп, жұмыс аяқ киіміңізді ауыстырып лабораториядан шықтыңыз. Сіз қандай жеке гигиеналық және санитарлы-эпидемиологиялық қателік жібердіңіз.

3. Суденттер оқу бөлмесінде үзілісте тамақтанады. Сіз қандай жеке гигиеналық және санитарлы-эпидемиялық қателік жібердіңіз?

4. Сүртілген шыныға 1 тамшы изотоникалық ерітіндісін тамызады. Оған ілмекпен тексерілетін материалды жағады. Жұғындыны ауада кептіреді. Жұғынды жағылған шыныың астынан 3 рет жалын үстімен жүргізіп өтеді. Жұғынды дайындау процессіндегі қандай этап? Бұл этап дұрыс жүргізіледі ме?

Тақырыбы: Бактериалдық жасушаның құрылымы. Күрделі бояу әдістері.

Тақырыптың өзектілігі: Микроскопиялық зерттеу әдісін жүргізу үшін және жұқпалы ауруларды емдеу кезінде ХТП-дың дұрыс қолдануын түсіну үшін бактериялардың морфологиясы және құрылысын білу қажет.

Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:

1. Бактериальды жасушаның құрылысы.

2. Грам оң бактерия жасушалары қабырғасының ерекшеліктері.

3. Грам теріс бактерия жасушалары қабырғасының ерекшеліктері.

4. Бактериялардың L-трансформация немесе L-формасы деген не.

5. Бактериялардың цитоплазматикалық мембранасы, оның маңыздылығы.

6. Цитоплазма, негізгі структуралық элементі және макромолекуласы.

7. Периплазматикалық кеңістік – жасуша қызметіндегі оның ролі.

8. Бактериялардың капсуласы, оның негізгі қасиеті, микроскоппен зерттеу кезінде оны табу.

9. Талшықтар, донорлы өсінділер, фибрилдер, не болмаса кірпікшелері, олардың химиялық құрылысы, бактериальды жасушалар үшін биологиялық маңызы.

10. Эндоспоралар және спора түзу - қолайсыз жағдайда пайда болу нәтижесінде, өздеріне қорғаныс ретінде түзетін бактерия пішіні.

11. Грам әдісі мен бояу әдістерінің этаптары басқа да кұрделі бояу әдістері.

Қосымша ақпарат.

Бактериальды жасушаның құрылысы. Грам оң, грам теріс бактериялар

Жасуша-тірі материяның универсальді құрылымдылық бірлігі. Бактериялар үшін оның маңызы олардың өмір сүру процессінде, белгілі-бір уақытта өзінің биомассасын көбейітіп, бинарлы түрде бөлініп, көбеюге ықпал жасайды. Бактериальды жасуша құрамында әртүрлі структуралар бар: жасуша қабырғасы, цитоплазматикалық мембрана, цитоплазма, нуклеоид, мезосома, қосындылар, рибосома, капсула, микрокапсула, талшықтар, плазмида, донорлы кірпікшелер, кірпікшелер, периплазматикалық кеңістіктіктер.

Грам оң бактериялар жасуша қабырғасы бір қалыпты құрылымға, иілгіш қабатқа жұқа және регидты қабатпен ковалентті байланысқан, ол Грам теріс бактерияларға қарағанда қалың /20-60 нм/. Қабырғаның негізгі мөлшері пептидогликан болып табылады, ол бірнеше 5-6 қабаттан тұрады. Жасуша қабырғасында микол қышқылы болады оның құрамында техой қышқылы болады. Грам оң бактерияларының пептидогликанының ерекшелігі ол жерде диаминопиелинді қышқылы жоқ. Жасуша қабырғасында липополисахарид жоқ.

Грам теріс бактериялардың жасуша қабырғасы жұқа /14-18 нм/. Ерекшелігі регидты қабаты жұқа, пепдигликанның 1-2 қабатынан тұрады. Бұл жерде әрқашан диаминоциелин қышқылы бар. Жасуша қабырғасының құрамында көп липопротеині фосфолипидті, фосфоқантты және көп ақуыз бар, тейхой қышқылы болмайды. Жасуша қабырғасының пластикалық қабаты: липопротеин, липополисахарид және сыртқы мембранадан тұратын күрделі құрылым құрайды.

Жасуша қабырғасының синтезінің бұзылуы бактерияның – трансформациясына негізделген. Ол қайтымды және қайтымсыз болады. Оны индуцирлеуші факторлар болып әртүрлі жасуша қабырғасының биосинтезін әлсіздендіретін антибиотиктер /пенициллин, циклосерин/, ферменттер /лизоцим, азидаза, антимикробты антиденелер, кейбір аминқышқылдарының жоғарғы колиэнтериясы, әсіресе глицин және фениламин болып табылады. L-трансформация өткір ауруларының созылмалы түріне өтуіне, асқынуына себепші болып табылады және қолайсыз жағдайларда тұрақтылық тудырады.

Цитоплазмалық мембрана /ЦМ/ /полифункционалды/ көптеген қызмет атқаратын құрылым болып табылады: жасушаға қоршаған ортадан түсетін барлық химиялық информацияны қабылдайды. Негізгі осматикалық барьері болып табылады, жасушаның өсуінің және бактерияның бөлінуінің регуляциясына, қоректік заттардың жасушаға тасымалдану процессіне, жасуша қабырғасының компоненттерінің синтезіне т.б. қатысады.

Цитоплазмалық мембрана бактерияның 10 құрғақ салмағын алады. Бұл екі қабатты құрайтын 25-40 фосфолипидтер 20-75 ақуыздан, 6-га дейін көмірсулардан тұрады.

Бактериялардың цитоплазмасы күрделі коллоидты жүйеден тұрады, бұл жерде эндоплазматикалы ретикуласы және тағы да басқа да эукариоттарға тән цитоплазмалық органеллалар жоқ. Бұл жерде нуклеоид, плазмидтер, рибосомалар, мезосомалар қосындылар, ликоген-валютин гранулалары, әртүрлі биологиялық топтардың бактерияларында метаболитикалық табиғаты бойынша басқа да цитоплазма ішілік қосындылар бар.

Цитоплазмалық мембрана пептидогликанның ішкі қабатында цитоплазмалық мембранамен жасуша қабырғасының қарым-қатынасында маңызы бар. Периплазматикалық кеңістікте әртүрлі ферменттер бар, көбінесе ақуызды байланыстыратын фосфотазалар, полисахаридтер және т.б. заттар.

Бактерияларда микрокапсула, капсула, кілегей қабаты бар. Микрокапсулалар электронды микроскопияланады да қысқа мукополисахаридты фибриллдер болып көрінеді. Капсула кілегейлі қабат болып бактериялардың сыртқы қабаты болып табылады. Оның жуандығы 0,2 мкм. Ол Бурри-Гинс әдісімен бояп микроскопирленгені анық көрінеді. Капсула түзілуіне цитоплазмалық мембрана қатысады. Ол жасуша қабырғасы мен цитоплазмалық мембранамен бірге бактерияны қаптап, кебуден сақтап, оларға қоректік заттарды сақтаушысы болып табылады.

Бактерия жасушасының қозғалуына талшықтар көп міндет атқарады, олардың диаметрі 12-30 нм және ұзындығы 6-9 дан 80 мкм-ге дейін, құрамында флагеллин белогынан құралған ұзын жіпшелер.

Қозғалғыш бактерия /талшықтардың санына және орналасуына байланысты 4 топқа бөлінеді.

1. Монотрихтер - /талшық/ бір полярда орналасқан

2. Лофотрихтер - бір шетінде топ болып орналасқан

3. Амфитрихтер - екі шетінде топ болып орналасқан

4. Перитрих - бүкіл беткейінде орналасқан.

Талшықтар үш компоненттен тұрады – иірімді талшықты жіп, ілмек және базальды денешік. Бактерияларда донорлы кірпікшелер құрылымы ақуыздан тұратын ұзын жіпшелер – конъюгативті плазмидті тасымалдушылар болып табылады.

Бактериялар талшықтары: Бактериялардың спорлары:

а – монотрих ; б – лофотрих ; а – терминалды орналасуы ;

в – амфитрих ; г – перитрих. б – субминалды ; в – орталық.

Фибрилдер /кірпікшклер/ - қысқа жіпшелер, жасуша қабырғаларына жабысқан, олардың көмегімен бактериялар сезімтал жасушаларға жабысады.

Кейбір бактерия туыстықтары қолайсыз жағдайларда, өздерін қорғау үшін эндоспоралар түзеді. Споралар өзіне тән қимылсыз жасушалар, олардың метаболиттік активтілігі өте төмен, бірақта кептіруге төзімді, жоғары температураға және әртүрлі химиялық заттарға да төзімді. Споралардың диаметрі вегетативті жасушалар өлшемімен бірдей болады. Жасушаларда споралар ортасында, ортасына жақын және шетінде орналасуы мүмкін. Бактериалды жасуша спора түзілу процессі нәтижесінде, күрделі құрылысқа ие болады, түзілген эндоспоралар нуклеоидпен бірге протопалстан, қабырғасынан, кортекстен, қабықшадан, және эндоспорадан тұрады.

Спора түзуші – бактерияларда, спора түзілу процесі қосымша геноммен бақылауда болады. Бұл геномның құрамында 60-қа жуық геннен тұрады. Сыртқы ортаның әсеріне туатын барлық процестерді бактериялар танып, жасушада осыған сәйкес жауап түзіледі. Спора өсуі 3 стадиямен жүреді: активация, алғашқы стадия, өсу стадиясы.

Грам теріс бактериялардың көпшілігінде спора түзбейтін негізгі бейімделу жағдайы қалыптасады, физиологиялық эквивалентті негізі көбеймейді, бірақ өмір сүруін тоқтатпайды, мұндай дақылданбайтын бактерия пішіні деп аталады. Сыртқы ортаға дақылданбайтын бактерия пішіні төзімділігі өте жоғары.

Кұрделі бояу әдістері: Грам бойынша бояғанда жасушадағы жасуша қабырғасында генициан күлгіні – йод комплексі түзіледі. Бұл комплекс суда араласпайды және спиртпен араласуы өте әлсіз. Этанолмен залалсыздандырғанда грам теріс жасуша қабықшасынан бояу шығады, жасуша түссізденеді, фуксинмен қайта бояғанда қызыл түске боялады. Грам оң бактерияларының жасуша қабырғаларында пептидогликандардың құрамының көп болуына және спораларының диаметрінің кіші болуына байланысты түзілген комплексті ұстап қалуына ықпал жасап, көкшіл-күлгін түске боялады.

Ожешко әдісімен споралар қызыл түске, вегетативті пішіні көк түске боялады, себебі олардың цитоплазмадан айырмашылығы негіздік реакция сондықтанда ацетат таңдамалы түрде қабылдайды. Жасуша цитоплазмасында қышқыл реакциясы болса, везувин негіздік бояуды қабылдайды және олар сары түске боялады.

Нейссер әдісімен дифтерия қоздырғышының валютин дәнектерін анықтау мақсатымен боямыз, ол валютин дәнектерінде РН- цитоплазмаға қарағанда сілтілі болып табылады. Сондықтан олар таңдап көк ацетаты сіндіріп қою көкке болады. Ал цитоплазмасының РН- қышқыл болғандықтан ол өзіне везувин деген сілтілі бояғышты сіңдіріп сары түске боялады. Циль-Нильсен әдісімен қышқылға, сілтіге, спиртке, тұрақты бактерияларды бояймыз. Бояудан алдын дайын жұғындыны отқа қақтап тұрып қызыл фуксинді тамызып, кейін сірке қышқылынан өндегненде микобактерилардан басқа заттар түссізденіп қалады кейін метилен көгін тамызғанан кейін сол түссізденген заттар көк түске боялып, қышқылға, сілтіге, спиртке тұрақты бактериялар қызылға боялады.

Сабақтың мазмұны:

Өз бетінше жасайтын жұмыстар:

1. Грам әдісімен бояу, танысып жазып, демонстративті кестеден суретін салып алу хаттамаға енгізу.

2. Бурри-Гинс, Нейссер, Ожешко әдістерімен танысып, жазып, демонстративті кестеден суретін салып алу, хаттамаға жазу.

3. Бактериялардың қозғалғыштығын “ілінген” тамшыдан байқап әдісті жазып алу.

Оқытушымен бірге жасалынатын жұмыс:

1. Фиксирленген жұғынды дайындау.

2. Жұқпаны Грам әдісімен бояу, дайын препаратты микроскопирлеп оны танып біліп хаттамаға енгізу.

3. Жұқпаны Бурри-Гинс, Нейссер, Ожешко әдісімен бояп, дайын препараттарды микроскопирлеп, танып білу, хаттамаға енгізу.

4. Лабораториялық жұмысқа қорытынды жасау.

Тестілер кітапша ретінде берілген.

Ситуациялық есептер:

1. Грам әдісімен боялған жұғындыда қызыл түсті, шеті тұйықталған орама пішіндегі таяқша байқалады. Микроб морфологиясын анықтау және Грам әдісімен бояудың оған қатысты.

2. Грам әдісімен боялған жұғындыда “жүзім шоғыры” тәрізді күлгін кокктар байқалады. Микроб морфологиясын анықтау және Грам әдісіне қатысу.

Тақырыбы: Спирохеттердің, риккетсиялардың, актиномицеттердің, саңырауқұлақтардың, қарапайымдылардың және вирустардың морфологиясы.

Тақырыптың өзектілігі: Спирохеттердің, риккетсиялардың, хламидиялардың, микоплазмалардың, актиномиценттердің, саңырауқұлақтардың, қарапайымдылардың және вирустардың құрылысы мен морфологиясының ерекшеліктерін білу, инфекциялық ауруларға микроскопиялық диагноз қойып және ХТП дұрыс қолдану үшін қажет.

Сабақтың мақсаты: Спирохеттердің, риккетсиялардың, актиномиценттердің, саңырауқұлақтардың, қарапайымдылардың және вирустардың морфологиясын зерттеу әдістерін меңгеру.

Тақырып бойынша сұрақтар:

1. Spіrochaetіalіs қатары, олардың морфологиялық ерекшеліктері.

2. Спирохеттердің морфологиялық ерекшелігі бойынша тіршілік дифференциясы.

3. Риккетсиялардың морфологиялық ерекшеліктері.

4. Хламидиялардың морфологиялық белгілері.

5. Микоплазмалар.

6. Актиномиценттердің ұйымдасу дәрежесінің ерекшелігі /стрептомицеттер, олардың бактериялардан, саңырауқұлақтардан өзгешілігі мен ұқсастығы.

7. Зең саңырауқұлақтардың морфологиясы. Мукор, Аспергилл, Пенициллиум саңырауқұлақтарының туыстықтарының негізгі өзгешілігі.

8. Қарапайымдылардың морфологиялық белгілері.

9. Вирустардың негізгі қасиеті.

10. Вироидтар мен приондар.

Қосымша ақпарат.

Спирохеттер.

Спирохеттер Spіrochaetіalіs - деген қатарға бөлінген. Спирохеттер -спираль тәрізді, қозғалатын, мөлшері 0,1-3,0; 5-250 мкм. Грам теріс бактериялар. Жасушаның орталық құрылысы протоплазмалық цилиндр болып табылады, бұл жерде цитоплазма, нуклеоид, рибосома және әртүрлі ферменттік комплексі орналасады. Протоплазмалық цилиндрі цитоплазмалық мембранасының комплексімен және пептидогликаннан түратын жасушалық қабырғамен қапталған. Спираль тәрізді цитоплазмалық цилиндрдің жан-жағында периплазмалық талшықтар орналасқан. Әр талшақтың бір шеті протоплазмалық цилиндрдің полюстерінің біреуіне жабысқан, ал екінші жағы жасуша ортасына жақын орналасқан. Талшықтардың бетінде көпқабатты сыртқы мембрана орналасқан.

Спирохеттердің адамға патогенді 3 туыстығы бар:

1) Трепонема.

2) Боррелия.

3) Лептоспира

Спирохеттердің Трепонема туыстығы – 8-12 әртүрлі кішкентай иірімдерден тұрады. Спирохеттердің Боррелия туыстығы, Трепонемаға қарағанда ұзын болып келеді 3-8 үлкен иірімі бар. Қозғалуы бойынша иіліп алға жылжу тәрізді, болып келеді.

Спирохеттердің Лептоспира туыстығы – көп түрлі иірімдерінен әртүрлі әріптерге ұқсас, қозғалуы активті, S. Leptospіrae. Спирохеттердің Грам /-/ Боррелия трепонемамен лепоспиралардан ерекшелігі, ол анилинді бояумен боялады. Трепонема және лептоспиралардың морфологиясын тірі микроорганизмдердің “ілінген” және “жаншылған” тамшы препаратын қараңғы жазықты және фазды әдістер арқылы және Романовский-Гимзе әдісімен боялған жұқпаны микроскопирлеу арқылы зерттеуге болады.

Спирохеттердің морфологиялық белгілері.

Туыстық	Иілу сипаты мен саны	Қозғалу сипаты	Романовский – Гимзе әдісімен бояу
Borrelіa	3-10, ірі, бірқалыпты емес	Түрткі тәрізді иіліп алға жылжу	Көк - күлгін
Treponema	8-12, майда, бірқалыпты	Толқындап иіліп алға жылжиды	Бозғылт қызғылт түсті
Leptospіra	Көптеген біріншілік (иілген арқан сияқты) және екіншілік иілімдер С және S әрібіне ұқсайды.	Өте белсенді алға жылжиды	Күлгін қызғылт түсті

Спирохеттердің морфологиясы

а– трепонемалар ; б – боррелилер ; в – лептоспирлер

Риккетсиялар Риккетсиялар-грам-полиморфты майда бактериялар, адамдар мен жануарлардың паразиттері. Формасы таяқша, кок, жіпше тәрізді капсула және спора түзбейді, жасуша ішілік паразит. Риккетсиялардың өмірлік циклі 2 стадиядан тұрады-вегативті және жәй күйде. Туысы 10 түрден тұрады, ал олар қоздыратын аурулар 3 топқа бөлінеді:бөртпе сүзегі, тау лихорадкасы джунгли тифі.

Хламидиялар. Хламидиялар – майда, патогенді, грамтеріс қозғалмайтын бактериялар. Хламидиядар облигатты жасушаішілік паразиттер себебі олардың механизмі қожайын- жасушасының метаболизіне тәуелді. Ол хламидияның өзіне АТФ. түзе алмайтытына, цитохромның жоқтығына байланысты, сондықтан оларды өэнергетикалық паразиттер деп атаймыз. Олардың морфологиясы жасушаішілік даму циклына байланысты:

1. Элементарлы денешіктер (инфекциялық)

2. Ретикулярлы денешіктер (вегетативті)

3. Аралық денешіктер.

Романовский-Гимзе әдісімен бояғанда ашық көк түске боялады. Хламидиялар адамдарда көздің, несеп және тыныс жолдарының ауруын шақырады.

Микоплазмалар. Микоплазмалар - өте майда (бактериялық фильтрден өтіп кетеді) жасуша қабырғасы жоқ оның орнына 3 қабатты /ЦПМ-ен/–цитоплазмалық мембранамен қоршалған, полиморфты. Адамдарда тыныс алу, несеп, жүйелерінде, буындарда (микоплазмоз) ауруын шақырады.

Актиномицеттер. Актиномицеттер ұйымдасу дәрежесі бойынша бактерия мен саңырауқұлақтардың ортасындағы орынды алады. Кейде мұны стрептомицеттер деп атайды. Барлық актиномицеттерде субстратты немесе ауадағы сабағымен және көбінесе колонияның ауадағы бөлшегіндегі ұрықтасымалдаушы Сабақтармен спораларымен шынайы, тармақталған мицелиялар бар.

Мицелиялардың жіптері тіке немесе иректен болады, ұзындығы 600 мкм жетеді, септирленбеген. Актиномицеттер спорамен, ортасынан бөлінуімен, бұршақталу жолдарымен көбейеді /осы қасиеті бойынша актиномицеттер санырауқұлақтарға ұқсайды/. Оларда капсула, талшық және кірпікшелер болмайды. Актиномицеттерде бактерияларға ұқсас шынайы ядросы жоқ, нуклеоидқа ие. Анилин бояуларымен боялады, грам оң.

Саңырауқұлақтар. Зең саңырауқұлақтар эукариоттар болып табылады. Саңырауқұлақтардың жіпше тәрізді жасушаларын гифтер деп атайды. Гифтер бір-бірімен байланысып, мицелия құрайды. Субстратта өсетін мицелия бөлшегін, вегетавті мицелия деп атайды.

Конидиялар

Спорангиялар

Спорангитасушылар Конидия- тасушылар

а б в

Саңырауқұлақтарда Mucor (а), Aspergill (б), Penicillium (в) спора түзу формалары.

Зең саңырауқұлақтардың морфологиялық белгілері.

Туыстығы	Мицелиялар Репродуктативті Вегетативті		Споралар орналасуы
Мукор	Септирленбеген	Септирленбеген	Эндоспоралар
Асперги-ллюс	Септирленген	Септирленген конидио- тасымалдаушы	Экзоспоралар (конидия) су құйғыш тәрізді
Пеницил-люм	Септирленген	Септирленген конидио- тасымалдаушы	Экзоспоралар (конидия) кисточка тәрізді

Зең саңырауқұлақтар фитомицеттердің класына жатады және топырақ пен ауада көп таралған.

Мукор мицелиясы септирленбеген. Ұрықтасушы гиф – спорангинясында жыныссыз көбею нәтижесінде пайда болатын көк домалақ формалы, спорангий түзеді, ал оның ішінде спора түзіліп шығады.

Аспергилл, Пенициллиум саңырауқұлақтарының туыстықтарының негізгі өзгешілігі. Басқа саңырауқұлақтардан айырмашылығы септирденген, яғни көпжсушалы ұрықтасушы гифтері болады, ұрықтасушы гиф кондиетасмалдаушылардың ұшында стеригма болады, яғни онда экзоспор-конидиилары орналасады, ал ол жерде спорлар түзіледі. Аспергиллдің кейбір адамның өкпесін және терісін зақымдайды.

Кейбір пенициллиндердің арасында патогенді түрлері кездеседі, олар адамда пенициллиоз ауруын тудырады. /негізі олардан антибиотиктер өндіреді/.

Ашытқытәрізді саңырауқұлақтар мицелий түзбейтін, бір жасушалы организм болып келеді. Жасуша домалақ пішінді, олар топырақта көбейеді. Ал кейбір түрлері бинарлы түрде көбейеді. Ашытқы тәрізді саңырауқұлақтар шын ашытқы тәрізділерден айырмашылығы: олар лайланған псевдомицелий түзуге қабілетіті, яғни еншілес жасушасы, аналық жасушадан кете алмайды, ал керісінше жіпшелерге созылып, ұшында екі қабатпен қапталған споралар пайда болады.

Саңырауқұлақтар спорамен, ортасынан бөлінуімен, бұршақталу және жыныстық жолдарымен көбейеді.

Қарапайымдылар

Қарапайымдылар бір жануар жасушалы (эукариот) организмдер. Қарапайымдылардың жасушалары тығыз эластикалы мембрана – пелликуламен қоршалған, ол цитоплазманың сыртқы қабатымен құрылған. Олардың кейбірлері бактерияларда жоқ тірек фибрилдарымен, минералды қанқамен (скелет) жабдықталған. Қарапайымдылардың цитоплазмасында мембранамен қоршалған комплексті ядро немесе бірнеше ядролары, ядроның және көпжасушалы жануар организмның жасушасына сай басқа құрылымдар болады: эндоплазмитикалық ретикулум, рибосомалар, митохондрия, Гольджи аппараты, әр түрлі вакуольдар және т.б. Көптеген қарапайымдылар уақытша жалғанаяқтарымен немесе тұрақты оргонеллары арқылы қозғалады (талшықтар, кірпікшелер). Қарапайымдылар 5 типке бөлінеді: олар бір бірінен ішкі ұйымдасуымен ажыратылған саркоталшықтасмалдаушылар, споровиктер, канидоспориялар, микроспориялар және кірпікшілілер немесе инфузориялар, бірақ алдыңғы жіктелуі көбею мен қозғалу органеллеларын ескере отырып 4 классқа бөлінген:

1) споровиктер

2) талшықтылар

3) саркодтылар

4) инфузориялар

Вирустар

Вирустар-дегеніміз, өте үсақ /нонометрмен-нм өлшенеді/, жасушалық құрылымы жоқ, жасуша ішілік паразиттер.

В ирустар Vira патшалығына кіреді, олар нуклеин қышқылдары бойынша екі патшалық астына бөлінеді – рибовирустар және дезоксиривирустар. Патшалық асты әулетке бөлінеді,ал ол туысықа бөлінеді түр.

Вирустардың басқа тіршіліктен айырмашылығы негізгі қасиеттеріне байланысты:

1. Ультрамикроскопиялық өлшемі.

2. Вирустарда тек бір нуклейн қышқылы болады ДНҚ немесе РНҚ.

3. Вирустар өсуге және бинарлы бөлінуге бейімсіз.

4. Вирустар өзіне сай геномындағы нуклейн қышқылынан көбейеді.

5. Вирустардың өзінің энергия жүйесі жоқ.

6. Вирустардың өзінің ақуыз синтездеуші жүйесі жоқ.

7. Вирустар абсолюттік жасуша ішілік паразиттер.

8. Вирустардың дамуының соңғы фазасы ретінде және таксономия негізгі-вирион болып табылады.

Вирион бір геномды нуклейн қышқылынан және оны қоршаған бір немесе екі қаптан тұрады. Геномды нуклейн қышқылының қабы-капсид, ал оның сыртындағы күрделі құрылған вирустардағы қабы-суперкапсид деп аталады.

Вироидтар және приондар.

Табиғатта вирустардан басқа майда инфекциялық агенттер табылған, ол вироидтар мен приондар. Виройдтар өсімдіктердің вирустары

Вироидтар вирустардан түрлі ерекшелігі бар:

1. Олар ақуызды қапшығы жоқ және тек инфекциялы молекулалы РНҚ - дан тұрады.

2. өлшемі өте кішкентай.

3. Вироидтар молекуласы біртізбекті дөңгелек РНҚ-дан ғана тұрады.

Сыртқы ақ уыз қабаты болмады.

Приондар - ақуыз табиғаттға инфекциялық агенттер, олар созылмалы летальды инфекциялардың қоздырғыштары, адам және жануарлардың ОНЖ залалдануымен сипатталады.

Плазмидтер өте қарапайым, майда жасуша қабырғасыз, геномы анықталмаған яғни тірі организм деп айтуға болмайтын, сонымен қатар ол қожайын жасушасына еніп паразиттік өмір сүріп көбеюге қабілетіі бар ғажайып организм. Ол қоршаған ортаның қайнату УК- сәулесі, мұздату т.б. әсерлерге өте тұрақты.

Бактериофагтар. Бактериофагтар - бактерия вирусы. Бактериофагия - фагтардың бактериямен өзара әсерлесу процесі, олардың бұзылуымен аяқталады. Вирустардың барлық биологиялық қасиеттері де фагтарға тән. Олардың геномы ДНҚ не болмаса кубты симметриялы типті болып келеді.

Ірі фагтар, құйрығы бар бинарлы симетрия типті болып құралған. Пішіні бойынша фагтар жіпше тәрізді, сфера тәрізді, басы және құйрығы бар фагтар болып бөлінеді.

Сабақтың мазмұны:

Өз бетімен жасайтын жұмыс:

1. Романовский-Гимзе әдісімен боялған дайын препараттардан риккетсияларды танып алып хаттамаға енгізу.

2. Өскен саңырауқұлақтардың колонияларына мінездеме беріп хаттамаға енгізу.

3. Жасуша дақылынан және тауық эмбрионынан вирустардың репродукциясын анықтау:

а/ ЦПӘ

Осы таблицаға зең саңырауқұлақтан жұқпа жасап микроскопирлеп туыстығын анықтау. Хаттамаға енгізу.

Оқытушымен бірге жүргізілетін жұмыс:

1. Тауық эмбриондарды және жасушалық дақылды вирустың дақылымен өңдеу.

2. Өңделген инкубацияланған тауық эмбрионын алып цитопатикалық әсерін байқап оған мінездеме беру.

Білім деңгейін тексеру және қорытындылау.

Тестілер кітапша ретінде берілген.

Тақырып бойынша ситуациялық есептер:

1. Адам мәиітінің нейронының цитоплазмасында /Аммонов мүйіз қиығында/ домалақ формалы қызыл түсті /Бабеш-Негри денешіктері табылады. Олардың пайда болуы қандай ауруға тән?

2. Осповацинамен залалданған қоянның көзінің мүйізді қабықшасының қиығының эпителиальды жасушасын микроскопияланғанда ядро жанында дөңгелекше келген денешіктер табылды. Қандай денешіктер табылды және олар немен сипатталды?

3. Романовский-Гимзе әдісімен боялған жұқпада көк-күлгін /фиолетовый/ иірілген ірі біркелкі емес оралымдармен микроорганизмдер көрінеді. Бұл қандай микроорганизмдер?

4. Романовский-Гимзе әдісімен боялған жұқпада бірнеше оралымдармен, латын “S” әрпі тәрізді қызғылт түске боялған микроорганизмдер көрінеді. Бұл қандай микроорганизмдер?

5. “Жаншылған” тамшы препаратынан, қараңғы жазықты әдіс арқылы бірқалыпты оралымдары бар микроорганизмдер анықталады. Бұл қандай микроорганизмдер?

6. “Жаншылған” тамшы препаратында бөлінген, септирленген мицелиялары бар, олар бір-бірімен айқасып тығыз саңырауқұлақ тобын /грибница/ түзген, одан бір жасушалы конидие тасымалдаушы шығып аяқ жағы желдеткіш тәрізді ұлғайған /конициялар/. Бұл қалталы саңырауқұлақтардың қай тірі ?

7. “Жаншылған” тамшы препаратында септирленген мицелия жібі көрінеді, одан ұшы шашақталған конидия тасымалдаушы тараған. Бұл саңырауқұлақтың қай тірі

Медициналық - латын терминологиясы:

1. Molіcytes - жұмсақ денелі.

2. Actіs - сәуле.

3. Myces - саңырауқұлақ

4. Parazіtos - арамтамақ

5. Spіra - оралым

6. Chaіtae - шаш

7. Polі - көп

8. Leptos - кіші

9. Oblіgattus - міндетті түрде

10. Aspergіllus - су құйғыш зең

11. Penіcіllіum - шашақты

12. Mycetes - саңырауқұлақ

13. Asco - қалта

14. Гифтер - қабықшамен қапталған саңырауқұлақтың жасушасы, ядросы мен ядрошығы цитоплазмасы және қосындылары бар.

15. Мицелиялар - айқасқан жіңішке ұзын жіпшелердің шеттерінің топтасуы.

16. Спорангин - көп санды споралары бар /эндоспоралар/ қабырғасы бар шар тәрізді жуандалған.

17. Конидиялар - ұштарында ұрық тасымалдаушы гифтер экзогенді спора бар түзіліс.

18. Спорангиотасушы - ұрықтасушы спорангии түзілетін гифтер.

19. Конидиитасушы - конидии түзетін ұрықтасушы гиф.

20. Хламидиоспоралар - екі қабатпен қапталған споралар.

21. Псевдомицелилар - ұзын жіп түзетін аналық жасушадан бөлінбейтін бүршіктенуші балалық жасушасы.

22. Септиленген мицелиялар - ішкі қабырғалармен бөлінген.

23. Вегетативті мицелиялар - субстратқа еніп өсетін мицелияның бөлшегі.

24. Репродуктивті мицелиялар - мицелияның бос спортүзуші бөлшегі.

25. Вирустар - лат. – у

26. Прокариот - лат. - алғашқы - ядро,

27. Эукариот - гр. - жақсы - ядро,

28. Капсид – лат. - футляр.

Тақырыбы: Бактериялардың тыныс алуы, қоректенуі, өсуі мен көбеюі. Бактериологиялық зерттеу әдістерінің кестесі. Аэробтар және анаэробтарды зерттеудің бірінші этапы.

Тақырыптың өзектілігі: Бактериялардың метаболизмін білу, ауруға диагноз қою үшін микробиологиялық диагностикасын жүргізуде маңызды болып табылады. Осының нәтижесінде емдеу, алдын алу шараларын жүргіземіз.

Сабақтың мақсаты:

Микроб жасушасының өмір сүру, тыныс алу, қоректену, көбею, өсу процесстерін қоршаған ортамен қарым - қатынас заңдылығын менгеру.

Студенттің өз бетінше дайындалуға арналған сұрақтар:

Тақырып бойынша бақылау сұрақтар:

1. Метаболизм-бактерия жасушасында өтетін биохимиялық реакциялары, метаболизмнің екі жағы.

2. Бактериялардың қоректенуі және энергия көзі бойынша жіктелуі.

3. Бактериялардың қоректену механизмнің ерекшіліктері және өсу факторлары.

4. Бактерия ферменттердің негізгі топтары, оның жіктелуі.

5. Аэробты және анаэробты бактериялардың тыныс алуы кезіндегі электрондардың соңындағы акцепторлары.

6. Бактериялардың өсуі мен көбеюі. Бактерия популяциясының сұйық қоректік ортада көбею фазасы.

7. Арнайы, микробиологиялық терминдерге түсініктеме беріңіз: “түр”, “штамм”, “клон”, “колония”, таза дақыл”.

8. Бір белгі бойынша бөлінетін /морфологиялық, биологиялық, патогендік, антигендік т.б./; бір түр ішіндегі бактериялардың штамдары.

9. Микроорганизмдердің таза дақылын бөліп алудың мақсаты.

10. Бактериялардың таза дақылдарын бөліп алу этаптары.

11. Аэробты бактериялардың таза дақыл бөліп алу әдістері.

12. Анаэробты бактериялардың дақылдау әдістері.

Қосымша ақпарат:

Микроорганизмдердің физиологиялық және биохимиялық қасиеттері олардың систематикасында негіздеген. Ол микроорганизмді лабораториялық жағдайда өсіріп, олардың патогенділігін зерттеп, микроорганизмдерді бір- бірінен ажыратып, талдап, танып білу (идентифмкация, дифференцировка) үшін және вакциналарды, антибиотиктерді т.б. БАЗ жасап шығару үшін мағызы зор.

Жасушада өтетін биохимиялық процестерді – метаболизм деп атайды. Бұл термин “зат және энергия алмасу” деген түсінік. Ол өмірдің сақталуымен құрылуына бағытталған заттардың және энергияның айналу процесін құрастыратын организмдегі барлық негізгі қасиеттерінің бірі болып саналады. Метаболизмнің процесстерден түрады: анаболизм және катоболизм.

Микроорганизмнің метаболизмі адам организмінің метаболизміне ұқсас екі қарама - қарсы, сонымен қатар бір-бірімен тығыз байланысқан процесстерден тұрады: катоболизм (энергетикалық метаболизм) және анаболизм немесе пластинкалық конструктивті метаболизм.

Катоболизм кезінде энергия түзіліп АТФ молекуласына жиналады, ал анаболизмде осы энергия микроб клеткалары құрайтын көптеген органикалық микромолекулаларды түзуге жұмсалады. Катоболизм мен анаболизм бір - бірімен аралық метаболиттер арқылы байланысқан, оны амфиболиттер деп атайды.

Анаболизм - жасуша компоненттерінің синтезін қамтамасыз ететін биохимиялық реакциялар, яғни конструктивті алмасу деп аталатын зат алмасуы. Бұл алмасуда екі топтоғы биосинтетикалық процестерді бөлуге болады: мономерлердің биосинтезі және полимерлердің биосинтезі.

Катоболизм - жасушаны энергиямен қамтамасыз ететін реакциялар. Ол көбінесе конструктивті алмасуға керек. Сол себептен катоболизм жасушаның энергиялық алмасуына да қатысады.

Қоректік зат ретінде микроб жасушалары әр түрлі органикалық және минералдық қосылыстарды пайдаланады.

Барлық микроорганизмдер көміртегінін пайдалануы бойынша 2 топқа бөлінеді автотрофтар және гетеротрофтар.

Автотрофтар (лат. аutos - өзі, trophe - қоректену) - көміртегі көзі ретінде СО₂ пайдаланады, яғни барлық көміртегі бар жасуша компоненттері ретінде СО₂ пайдаланады.

Гетеротрофтар (лат heteros - бөтен (басқа), басқалар арқылы қөректену) тек СО₂ – ның ассимиляциясы арқылы қызмет ете алмайды. Олар әртүрлі көміртегі бар органикалық қосылыстарды пайдаланады - гексоза (глюкоза), көп атомды спирттер, кейде көмірсутектер. Көптеген микроорганизмдер көмір көзі ретінде аминқышқылдарды, органикалық қышқылдарды пайдаланады.

Энергия көзі және электрондардың донорлары ретінде микроорганизмдерді фототрофтарға (фотосинтезирлеуші) күн энергиясын пайдаланатын және хемотрофтар (хемосиетезирленуші) энергияны тотығу - тотықсыздандыру реакциялар арқылы энергия алатындар деп бөлеміз.

Фототрофтарға тек сапрофитті микроорганизмдер жатады. Адам патологиясында хемосинтезирлеуші микроорганизмдер маңызды роль орындайды.

Электрондардың донорлары табиғатына байланысты хемотрофтар хемолитотрофтар (хемоавтотрофтар) және хеморганотрофтар (хемототеротрофтар) болып бөлінеді.

Азот бар қосындыларды синтездеу үшін (аминоқышқылдар, пурин, пиримидин, кейбір витаминдер) микроорганизмдер азот көзін қасиет етеді. Оны олар аудан, неорганикалық азотты аммоний тұздарынан, нитрат пен нитриттерден алады. Орагникалық қосылыстарды глюкоза мен аммоний тұздарынан синтездейтін микроорганизмдерді прототрофтар деп, ал ондай қабілеті жоқтарды ауксотрофтар деп атаймыз. Ауксотрофтар бар қосылыстарды және өсу факторларды дайын күйінде пайдаланады оған адамдарға патогенді және шартты патогенді микроорганизмдер жатады.

Азотпен көміртегінен басқа микроорагнизмдердің биосинтездеуші реакциялары үшін келесі заттар керек: фосфор, күкірт, Mg, K, Ca, Fe иондары және т.б. микроэлементтер.

Қоректік заттар сыртқы ортадан бактериальды жасушаға үш негізгі механизм арқылы түседі:

1. Пассивті диффузия - төменгі концентрациядан жоғарғы концентрацияға бағытталған, яғни концентрацияның градиенті бойынша, бұл энергия талап етпейді.

2. Жеңілденген диффузия - мембранада орналасқан пермеаза- арнайы ақуыздың концентрациясының градиентінің қатысуымен жүреді. Энергия талап етпейді.

3. Активті транспорт- пермеазаның қатысуымен градиентке қарсы жүреді. Бұл жасушадан энергияны талап етеді.

Өсу фактораларына аминоқышқылдар, пурин және пиримидин негіздері, липидттер т.б қосылыстар жатады.

Кейбір микроорганизмдер керекті өсу факторларын өздері түзеді, кейбірлері қоршаған оратадан дайын түрінде алады. Микроорганимздердің осы өсу факторларын қажет етуі олардың тұрақты белгісі б.т., сондықтан біз мұны бактерияларды идентификация және индикация жасағанда қолданамыз және бұл белгілерді лабораторияда қоректік орта дайындағанда және биотехнологияда қолданамыз.

Заттардың бактерия жасушаларынан шығу:

1) Фосфотрансфераздық реакция. Молекулада фосфолирлену жүреді.

2) Контрансляциялық бөлініп шығу. Бұл жағдайда бөлінген молекулалар ерекше аминоқышқылдар тізбектеліп канал түзеді, сол каналдан ақуызтар сыртқа шығады. Осы жолмен среспе, дифтерия токсиндері т.б. молекулалар сыртқа шығады.

3) Мембранадан бүршіктену арқылы.

Ферменттер немесе энзимдер - барлық тірі жасушаларда бар арнайы ақуыз катализаторы. Олар плазмидаларда және кейбір вирустарда жоқ. Бактерияларда барлық алты кластағы ферменттер бар.

1. оксидоредуктазалар

2. трансферазалар

3. гидролазалар

4. лиаза

5. изомераза

6. лигаза

Ферменттердің негізгі үш топтары: конститутивті синтезі – барлық жасушалық циклда жүреді; индуцибельді синтезі - субстраттың бар жерінде индуцирленеді; репрессибельді синтезі - берілген ферментпен каталирленетін реакцияның тағамының артық жиналған кезінде тежеледі.

Эндоферментер микроорганизмдердің ішінде жүретін метаболизмді катализденді.

Эндоферменттер жасушадан сыртқы ортаға бөлініп қоректік субстраттар макромолекулаларды қарапайым қосылыстарға дейін ыдыратады.

Энергияның негізгі көзі – күн сәулесі болып табылады. Одан кейін энергия тотығу-тотықсыздану реакцияларының көмегімен жиналып АТФ- болып консервиленеді. АТФ молекуласы электрондық біріншілей донордағы соңғы акцепторға тасмалданғанның нәтижесінде түзіледі /синтезделеді/. Осы соңғы акцепторының не екендігіне байланысты аэробты және анаэробты тыныс алуы деп бөлінеді. Аэробты тыныс алуда- электрондардың соңғы акцепторлары /О₂/ болып табылады, ал анаэробты тыныс алуда - әртүрлі бейорганикалық қосылыстар болып табылады.

Бактериялар оттегін талап етуі бойынша 5 топқа бөлінеді:

1. Облигатты (қатаң) аэробтар оттегі бар ортада ғана өседі, егер от тегін түсуі тежелеген жағдайда өсуі тоқтап қалады.

2. Микроаэрофильдер - СО₂ көп болған жағдайда жақсы өседі (яғни О₂ аз болуы тиіс) оны мына терминдерде атайды микроаэрофильді микроорганизмдер.

3. Факультативті анаэробтар (глюкозаны пайдаланып анаэробты және аэробты жағдайларда көбеюге қабілеті бар) электрондардың терминальды акцепторлары ретінде молекулярлы О_2-ны да органикалық қосылыстардыда пайлануға қабілеті бар.

4. Облигатты (қатаң) анаэробтар (тек ауа жоқ жағдайда өседі).

5. Аэротолералық оттегі бар жерде уақытша тіршілік етеді.

Бактериялардың өсуі мен көбеюі.

Жасушаның өсуі дегеніміз - жасушаның барлық компоненттерімен құрылымның координациялық туындап, жасуша массасының өсуі.

Көбеюі - жасуша санымен популяциясының өсуі. Прокариоттардың көпшілігі көлденең бөліну арқылы, кейбіреуі бүршіктену арқылы, ал саңырауқұлақтар спора түзу арқылы көбейеді, вирустар дикьюнктивті жолмен көбейді.

Жасуша бөлінуінің алдында бактерия хромосомасында жартылай консервативті типі бойынша репликация жүреді. Екі жіпшелі ДНК-ң шынжыры ашылып қр жіпшесіне комплементарлы жіп құрастырылып нуклеойдтың ДНҚ-сы екеу болады. ДНҚ-репликациясы үш этаптан тұрады: индикация, эленгация /шынжырдың өсуі/ және темицасия.

Бактериальды сұйық қоректік орталарда өсіргенде бактериялардың өсуі мен көбеюінің жалпы заңдылықтарын айғақ болатын популяция дамуындағы қайсы бір фазалардың кезектік алмасуы байқалады.

Сұйық қоректік орталарда бактериялардың өсуі орта беткейінде жабынды түзумен, ортаның лайлануымен немесе тұнба түзуімен сипатталады.

Бактериалдық популяцияның даму динамикасы мынандай фазалармен берілген:

1. Бастапқы стационарлы фаза /жасуша саны өспейді/.

2. Лог фаза жасушаның интенсивті өсуімен сипатталады, көбею жүрмейді.

3. Лог фаза жасушалар максимальды жылдамдықпен көбейеді және бактериальды популяция саны геометриялық прогресте өседі.

4. Кері жылдамдық фазасы- бактериальды жасуша активтілігі төмендеп генерация кезеңінің ұзаруымен сипатталады.

5. Максимальды стационарлы фаза- өлуші және түзілуші жасушалар санының теңесуі.

6. Бактериялардың логарифмдік өлу фазасы.

VІІ-VIIІ. Жасушаларды егу жылдамдығының кідіру фазасы.

Түр стандартты жағдайларда морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық және басқа белгілерімен ұқсас болып келетін, бірдей генотипке ие особтардың эволюциялық тұрғыда құралған жиынтығы деп қарастыруға болады.

Штамм - белгілі бір шығу көзінен / адам организмі, жануар, қоршаған орта т.б./ бөлініп алынған микроб дақылы.

Клон дегеніміз - бір /особь/ орынынан алынған микроорганизмдердің дақылы / бір жасушалы дақыл/.

Таза дақыл - бір түрге жататын бактерия популяциясының қоректік орталарда өсуі.

Колония - тығыз қоректік ортада бір бактериальды жасушаның өсіп-өнуі салдарынан түзілетін микроорганизмдердің бір түрінің оқшауланған көзбен көрер жиынтығы.

Көптеген бактериялардың түрлері, бір белгілері бойынша биологиялық варианттарға /биоварға/ бөлінеді.

Биохимиялық қасиеттері бойынша бөлінетін биоварларды, хемоварларды, антигендік қасиеті бойынша сероварлар, фагтарға сезімталдылығы бойынша фаговарлар, морфологиялық қасиеттері бойынша морфоварлар деп атаймыз.

Бактериялардың таза дақылын алу диагностикалық зерттеулер, идентификация үшін жүргізіледі, яғни микроорганизмдерді морфологиялық, дақылдық, биохимиялық және басқа белгілерін зерттеу үшін таза дақыл қажет.

Бактериялардың таза дақылын диагностикалық зерттеу-идентификация жүргізу үшін бөліп аламыз. Ол микроорганизмдердің морфологиялық, дақылдық, биохимиялық тағы басқа белгілерді анықтағанның арқасында ғана ол жетістікке жетеміз. Бактериялардың морфологиялық және тинкториялды белгілерін әртүрлі бояу әдіспен боялған жұқпаны микроскопиялық зерттеу арқылы анықтаймыз. Дақылдық қасиеттері бактериялардың тығыз және сұйық қоректік орталарда өсу типі және жағдайымен сипатталынып, колонияның морфологиясы бойынша және дақылдың өсуі бойынша анықталады.

Таза дақылды алу процессі бірнеше этапқа бөлінеді:

І - этап зерттелуші материалдан жұғынды дайындап оны Грам немесе басқа әдіспен бояйды да, микроскоптайды. Зерттелуші материалдың бір тамшысын құрықпен Петри табақшасындағы қоректік агар бетіне жұқтырады да 37⁰С температурада 18-24 сағатқа термостатқа қояды.

ІІ - этап табақшаны қарап, оқшауланған колонияларды зерттейды. Зерттелуші колонияның жасушаларының морфологиясын анықтау үшін жұғынды дайындап Грам бойынша бояйды да микроскоптайды.

Таза дақылды бөліп алу үшін бір бөлек колонияны алып бөлек қиғаш ағары бар түтікшеге немесе басқа қоректік ортаға егеміз. Ол үшін ілмекпен колонияның шетіне тигізіп (басқа колонияларға тигізбей) алып басқа ортаға жағады.

ІІІ - этап. Бөлінген таза дақылдың өсу сипатына көңіл аударамыз, ол бір қалыпты өсуі тиіс. Оны микроскопирделенде морфологиялық және тинкториальды қасиеттері бір қалыпты болу керек.

Таза дақылды алу үшін қолданатын әдістер мыналарға негізделген:

1. Бактериялдық жасушаны механикалық жалпылау.

2. Антибактериялды әсер ететін физикалық және химиялық факторлардың көмегімен зерттелуші материалды алдын ала өңдеу.

3. Себінділерді инкубациялау кезінде көрші микрофлораның өсіп өнуін физикалық және химиялық факторлармен таңдамалы тежеу.

4. Микроорганизмдердің өздеріне сезімтал лабораториялық жануарлар организмінде тез өсіп өну қабілеті.

Анаэробты микрофлораны алу мақсатындағы себулер қатаң анаэробты жағдайда жасалады.

Спора түзуші анаэробты бактерияларды бөліп аларда алғашқы себуді 80⁰С-тық су моншасында 20 минут бойы қыздырады, яғни бөгде микрофлораның вегетативті жасушаларын жояды.

Бірінші себулерде байыту араларында /Китта-Тароцци, тиаглюколь/ жасайды, сонан соң Петри шынысындағы тығыз орталарға бөлектенген колониялар алу үшін қайта себеді. Қантты қан агарына қантты қоректік тығыз агарының биік бағынасына Виньяль-Вейона, тәсілі бойынша егеміз. Бұл тәсіл анаэроб ағындыларды ауадан механикалық жолмен сақтауға негізделген. Егілген агарды стерильды /трубкаға/ қуыс ортаға сорып алып бітеп тастайды. Осылай қатаң анаэробтарға қолайлы жағдай жасаймыз.

Сабақтың мазмұны:

Өз бетімен жасайтын жұмыс.

1. Қоректік орталармен танысып оларды жіктелуін меңгеріп жазып алу.

2. Қоректік орталарды дайындауды, стерильдеу және талаптарын меңгеру.

3. Әртүрлі әдіс арқылы бактериальды қоректік ортаға егуді меңгеріп хаттамаға енгізу.

4. Бөлінген колонияларға дақылды баға беріп хаттамаға енгізу.

5. Бөлінген колониялардан жұқпа жасап болып, микроскопирлеп, бағалап хаттамаға енгізу.

Оқытушымен бірге жүргізілетін жұмыс:

1. Қоректік орталарды дайыңдау.

2. Қоректік орталардың РН анықтау.

3. Ілмекпен, инемен, шпательмен қоректік орталарға бактериаларға дақыл егу.

4. Өскен колониялардан таза дақыл бөліп алу үшін түтікшедегі қиғаш қоректік ортаға оқшауланған колонияны егу.

5. Оқшауланған колониядан дайындалған жұқпа препараттарды микроскопирлеп танып жауап беру.

Білім деңгейін тексеру және қортындылау.

Тестілер кітапша ретінде берілген.

Тақырып бойынша ситуациялық есептер:

1. Анаэробтардың таза дақылын бөліп алу үшін техникасында қандай қателік жіберілді?

2. Шымкент қаласында ішек инфекцияларының өршіген кезінде лабораторияда бір топ аурудан дизентерия, іш сүзегі, тырысқақ вибрионы бөліп алынып талданған. Бөлінген қоздырғыштарды арнайы микробиологиялық терминдермен негіздеңіз.

Медициналық-латын терминологиясы:

1. Аутотроф - /грек, autos - өзі, troph –тағам/

2. Гетеретроф - /грек, geteros - басқа, troph - тағам/

3. Пермеаздар - ақуыз тасмалдаушылар.

4. Транслокация - тасымалдау.

5. Анаболизм - синтез.

6. Катоболизм - ыдырау.

7. Индуцибельдік - шақыратын

8. Lag - кешігу.

9. Сапрофиттер - safros - шіру, phytos - өсімдік.

10. Паразит - арамтамақ.

11. Фермент - /лат, fermentum - ашыту/ - биокатализатор.

Тақырыбы: Қоректік орталар мен олардың классификациясы. Аэробтар және анаэробтардың таза дақылын алудың екінші және үшінші этаптары.

Тақырыптың өзектілігі: Қоректік орталар, оларды стерилизациялау ерекшеліктерін білу, аэробты және анаэробты микробтардың дақылын бөліп алуы, дақылдауы, бактериологиялық зерттеу тәсіліндегі ең маңызды мқселесі болып табылады.

Сабақтың мақсаты: Қоректік орталардың түрлерін, маңызын, тағайындалуын зерттеу тәсілдерін аэробты және анаэробты микробтарды бөліп алу әдістерін меңгеру.

Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:

1. Қоректік орталардың жіктелуі.

2. Қоректік орталарға қойылатын талаптар.

3. Универсальды қоректік орталар.

4. Элективті /селективті/ қоректік орталар, оның тағайындалуы.

5. Дифференциалды - диагностикалық қоректік орталардың құрамы мен қолданылуы.

6. Қоректік орталарды стерильдеу әдістері.

7. Идентификация не болмаса диагностика мақстаныда лабораториялық жағдайда бактериялардың дақылдық қасиеттерін анықтау.

8. Идентификация не болмаса диагностика мақстыныда лабораториялық жағдайда бактериялардың сахаролиттік ферменттерін анықтау.

9. Идентификация не болмаса диагностика мақстаныда лабораториялық жағдайда бактериялардың протеолиттік ферменттерін анықтау.

10. Бактериялардың идентификациясы.

Қосымша ақпарат:

Қоректік орта дегеніміз - күрделі және жай құрамдардың әртүрлі қосылыстары болып келетін орталар. Оны лабораториялық жағдайда бактериялар мен басқа микроорганизмдерді көбейітіп өсіру үшін қолданылады.

Қоректік ортаны жануардан немесе өсімдіктен туындаған өнімдерден дайындайды. Қоректік ортада өсу факторының болуы үлкен маңызға ие. Оларды дайындау үшін экономикалық рентабельді тағамдық емес шикізат қолданылады: жарамсыз қалған қан алмастырушылар, жануар қанының гидролизаты, аминопетиферментативті, қан гидролизаты, биотехнология өнімдері - жем ашытқылары, жемдік лизин, жүзім ұнтағы, ақуыз лизин. Синтетикалық орталардың құрамына химиялық таза заттар- аминқышқылдары, минералды тұздар, көмірсулар, витаминдер және өсіру факторлары кіреді. Консистенциясы бойынша қоректік орталар сұйық, жартылай сұйық, тығыз болып келеді.

Құрамы бойынша - табиғи, синтетикалық және жартылай синтетикалық. Тағайындалуы бойынша негізгі, элективті және дифференциалды -диагностикалы болып бөлінеді.

Қоректік орта мына талаптарға сай болуы тиіс: бұл жерде барлық қоректік заттар жеткілікті болуы керек, тұздар, өсу факторлары, микроорганизмнің өсуіне қажетті заттары жеңіл сіңімді түрде болуы тиіс, оптимальды ылғалдылығы, тұтқырлығы, рН-ы оптимальды, стерильді болуы тиіс, мүмкіндігінше мөлдір және изотоникалы болуы тиіс. Бөгде заттар болмауы тиіс. Әрбір қоректік ортаны құрамына қарай әртүрлі әдіспен стерилизациялайды.

Универсальді (негізгі) - орталар, патогенді және патогенді емес бактериялардың барлық түрлері өсетін орта. Осы орталарға жататын: ет-пептонды сорпа (ЕПС), ет- пептонды агар (ЕПА).

Негізгі күрделі орталар – қанды, қан сарысулы және асциттік. Осы қоректік орталарды дайындау үшін 5-10%-ті дефибринделген қан не болмаса қан сарысуы, 25%- ті асциттік сұықтықтарды қосады. Сұйық қоректік ортаны дайындау үшін осы мөлшердегі қан сарысуын не болмаса асциттік сұықтарды қосамыз.

Мюллер-Хинтон агары – негізгі тығыз қоректік орта дискі әдісімен бактериялардың антибиотиктерге сезімталдығын анықтау үшін қолданады.

Элективті /селективті/ қоректік орталар әртүрлі бөгде микрофлорасынан микроорганизмнің белгілі-бір түрін таңдамалы түрде бөліп алып жинақтау үшін тағайындалған. Элективті қоректік орталарға 1 пептон суы, рН- 8,0 тең орта, сілтілі агар /тығыз орта/, қоректік агар рН- 7,8; Леффлер ортасы, УТА /уызды тұзды агар/, Китта-Тароцци ортасы, Мюллер, селенит, Раппопорт т.б.

Дифференциальды-диагностикалы орталар қайсы-бір микроорганизм түрлерін олардың ферментативті және дақылдық қасиеттері бойынша шектеуге қолданады. Оның құрамына мына компоненттер кіреді: негізгі қоректік орта - бактерияның өсуін қамтамасыз етеді, белгілі бір көмір-қышқылы, түрлі-түсті индикатор. Дифференциалды-диагностикалы орталарға Гисс, Рессел, Эндо, Плоскирев, висмут-сульфат агары ортасы жатады.

Қоректік орталарды келесі әдіспен стерильдейді:

1. Жоғарғы қысымдағы бу арқылы /автоклавта/ стерильдеу.

2. Кох аппараты және автоклав арқылы ағынды бумен стерильдеу.

3. Механикалық стерильдеу /фильтрлеу/.

Орталадың стерильдігін бақылау үшін 37⁰С-та 5 тәулікке термостатқа қоямыз. Сұйық қоректік орталар мөлдір болуы тиіс, ал тығыз қоректік орталардың беткейінде өсу белгілерінің болмауы тиіс

Бактерияларды өсіру үшін келесі дақылдау тәсілдерін қолданады:

1. Стационарлы тәсіл: қоректік орталар қалыпты сақталады. Олармен ешқандай қосымша манипуляция жүргізбейміз. Осылай сұйық қоректік орталарда дақылдау тәсілінде биомассаның шығып кетуі шамалы.

2. Тереңге аэрациялық дақылдау әдісі: осы тәсіл арқылы дақылдаған кезде арнайы құрылым реактерді қолданады. Бұл жерде қалыпты температура, оптимальды рН, керекті қоректік заттың мөлшерлі түсуі бір қалыпты болады. Олар әрдайым стерильді ауамен желденіп тұрады, орта әрдайым араласып тұру үшін араластырғыш орналастырылған. Осы ерекшеліктерге байланысты биомассаның максимальды шығуын қамтамасыз етеді.

Анаэростат микроорганизмдерді анаэробты жағдайда өсіруге тағайындалған. Хемостат - бұл аппаратта әрдайым ерекше резервуардан жаңа қоректік орта қосылып тұрады. Турбистаттың жұмысының принципі аппараттағы бактериальды популяциясының тығыздығын сақтап тұруға негізделген. Осы аппараттарда ортаның өзгермей сақтауының арқасында, үзіліссіз дақыл керекті фазада болып тұрады. Ол маңызды биологиялық қосылыстарының яғни биомассаның максимальды шығуы қамтамасыз етеді.

Анаэробты микрофлораны алу мақсатындағы себулер қатаң анаэробты жағдайда жасалады. Спора түзуші анаэробты бактерияларды бөліп оларды алғашқы себуді 80^оС-тық су моншасында 20 минут бойы қыздырады, яғни бөгде микрофлораның вегетативті жасушаларын қояды.

Спора түзуші анаэробты бактерияларды бөліп аларда алғашқы себуді 80^оС-тық су моншасында 20 минут бойы қыздырады, яғни бөгде микрофлораның вегетативті жасушаларын жояды.

Бірінші себулерде байыту араларында /Китта-Тароцци, тиаглюкол/ жасайды, сонан соң Петри шынысындағы тығыз орталарға бөлектенген колониялар алу үшін қайта себеді. Қантты қан агарына қантты қоректік тығыз агарының биік бағынасына Виньяль-Вейона, тәсілі бойынша егеміз. Бұл тәсіл анаэроб ағындыларды ауадан механикалық жолмен сақтауға негізделген. Егілген агарды стерильды /трубкаға/ қуыс ортаға сорып алып бітеп тастайды. Осылай қатаң анаэробтарға қолайлы жағдай жасаймыз. Анаэробты бактерияларды дақылдау үшін физикалық және химимялық, биологиялық әдістерді қолданады.

Физикалық әдістер:

1. Редукциялаушы және жеңіл тотығатын заттар бар ортаға егу.

2. Микробты тығыз қоректік ортаның терең қойнауына егу.

3. Түтікшелерден ауаны механикалық жолмен щығару. Түтікшелердегі ауаны қандай да бір интерферентті химиялық газбен /пирагален, натрий гидросульфат/ алмастыру.

Биологиялық әдістер анаэробтарды қатаң аэробтармен бірге өсіруге негізделген. Химиялық әдіс ауаны / Na S₂O₄ / сіңірілуге негізделген.

Комбинирленген әдіс физикалық, химиялық, биологиялық тәсілдерді қосып қолданғанға негізделген.

Колониялар. Тығыз қоректік ортада бактериялар колония түзеді. Олардың сыртқы көрінісі қайсыбір бактериялар үшін дифференциалды белгі ретінде қарастырылады. Колониялар өлшемі, пішіні, түсі, консистенциясы, шеттік контуры, құрылымы және беткейлік сипаты бойынша ажыратады.

Колониялар мөлшері бойынша ірі /4-5мм/, орташа /2-4мм/ және ұзақ /1-2мм/. Пішіні бойынша домалақ, резетка тәрізді, жапырақ тәріздес болады. Түсі бөлінген пигменттерге байланысты ақ, сары, қызыл т.б. болады.

Консистенция бойынша құрғақ, ылғал, маңызды немесе кілегейлі колония болады. Колониялардың беттері тегіс, әжімді, сызылған, жалпақ, дөнес басылған. Колониялардың ішкі құрылымы аморфты, дәнекті жіптер тәрізді болуы мүмкін. Сұйық қоректік орталарда кейбір бактерия дақылдары мыналармен белгіленеді, диффузды лайлану, кейбіреулері түбіне немесе қабырғаға өсумен, бетінде қабықша пайда болу, кейбіреулері пробирканың түбінде тұнба түзеді.

Бактериялардың биохимиялық қасиеттерін зерттеу: систематикасында классификациясында, идентификациясында, диагностикасында кеңінен қолданады. Дифференциалды диагностикалық орталарда бактериалардың сахаролиттік және протеолиттік ферменттерін анықтау таксономиалық маңызға ие. Сахаролиттік қасиетін анықтау үшін Гисс ортасына егеміз (қысқа және ұзын өшұбарң қатар). Егерде бактериалар көмірсуларды қышқылға дейін ферменттесе ортаның түсі өзгереді, көмірсулар қышқылға дейін ыдырап, газ түзетін болса, түсі өзгеруімен қатар попловокта көпіршіктер пайда болады.

Протеолитикалық ферментті анықтау үшін бактерия дақылын 10-20%- ті желатин, пептонды суы бар бағанаға ине шаншу арқылы егеміз. Желатиндегі егіндіні бірнеше күн бойы 20-22^оС- та инкубациялаймыз.

Бактериялардың протеолитикалық ферменттері бар болса желатинді ыдыратып, осы жерде воронка не болмаса шырша тәрізді фигура пайда болады. Пептонды судағы егіндідегі пептон өнімдері ыдырағанан соң 37^оС-та 23 тәуліктен кейін аммиакқа, индолға, күкіртті- сутекке, каталазаны табу үшін реакция қояды.

Аммиакқа реакция. Лакмусты қағаздың жіңішке жолағын қоректік ортаға тигізбей пробиркаға бекітеді. Қағаздың көк түске өзгеруі аммиактың түзілуін көрсетеді.

Индолға реакция. Эрлик тәсілі: бактерия дақылы бар пробиркаға 2-3 мл эфирді қосамыз, Эрлих реактивінен біренеше тамшыны тамызып, аралыстырамыз. Индол түзілетін болса түсі бозғылт түске боялады не болмаса бозғылт сақина түседі.

Күкіртті сутекке раекция. Пептонды суы бар пробиркаға темір сульфатына малынған фильтр қағазы жолағын қоректік ортаға тигізбей тығынмен бірге бекітеді. Күкіртті сутекті өндіргенде темір сульфиді түзіліп қағаз қара түске боялады.

Каталазаны табу. Зат шынысының бетіне 1-3% сутегінің асқын тотығының 1 тамшысын тамызып бактериялды дақылы бар ілмекті орналастырамыз. Каталаза сутегінің асқын тотығын оттегімен суға ыдыратады. Газды көпіршіктердің шығуы берілген бактерия түрінің каталазаны түзуімен сипатталады.

Идентификация – микроорганизмдердің түрлік (құрамын) анықтау. Қазіргі кезде идентификациялау әдісі зерттелетін микроорганизмдердің белгілі бір фенотиптік белгілері жиынтығын анықтауға негізделген.

Бактериялардың негізгі түрлік белгілеріне жататындар:

1. Микробтық жасушалық морфологиясы;

2. Тинкториалдық қасиеті- қарапайым және күрделі бояу әдістері арқылы боялу ерекшеліктері;

3. Дақылдық белгілері-қоректік орталардағы өсу ерекшектері;

4. Биохимиялық белгілері- бактерия ферменттерінің болуы.

Идентификацияда қолданылатын қосымша белгілерге жататындар:

1. Түрарнайы антигендердің болуы;

2. Түрсепцификалық бактерифагтарға сезімталдығы;

3. Белгілі бір антимикробты препараттарға түрлік резистентілігі.

4. Патогенді бактерияларға- белгілі вирулентті факторлардың өнімдері.

Соңғы жылдары жанама биохимиялық молекулярлы - биологиялық идентификация әдістері қолданыла бастады: хемоидентификация, нуклеин қышқылдарының анализі, рестрикционды анализ, гибридизация, полимеризациялық тізбекті реакция (ПЦР) риботиптеу және т.б.

Сабақтын мазмұны.

Өз бетінше жасайтын жұмыс:

1. Қоректік орталармен танысып олардың жіктелуін меңгеріп жазып алу.

2. Қоректік орталарды дайындауды, стерильдеу және талаптарын меңгеру.

3. Әртүрлі әдіс арқылы бактерияларды қоректік ортаға егуді меңгеріп хаттамаға енгізу.

4. Бөлінген колонияларға дақылды баға беріп хаттамаға енгізу.

5. Бөлінген колониялардан жұқпа жасап, бояп, микорскопирлеп, бағалап хаттамаға енгізу.

Оқытушымен бірге жүргізілетін жұмыс:

1. Қоректік орталарды дайындау.

2. Қоректік орталардың рН анықтау.

3. Ілмекпен, инемен, шпательмен қоректік орталарға бактериялардың дақылын егу.

4. Өскен колониялардан таза дақыл бөліп алу үшін түтікшедегі қиғаш қоректік ортаға оқшауланған колонияны егу.

5. Оқшауланған колониядан дайындалған жұқпа препараттарды микроскоптап, танып, жауап беру.

Білім денгейін тексеру және қорытындылау.

Тестілер кітапша ретінде берілген.

Тақырып бойынша ситуациялық есептер:

1. ОҚО 1998 ж. Келес ауданындағы тырысқақтың өршіген кезінде тырысқақ вибрионы бір уақытта судан, аурудан және тасымалдаушыдан бөліп алынған. Осыны арнайы микробиологиялық терминмен негіздеңіз.

2. Бактериялардың бір қалыпты популяциясын бөліп алу үшін дірігер бактериолог өскен микроорганизмінің қасиетін зерттеу үшін тығыз қоректік ортадағы бөлінген колонияның бір бөлігін алады. Бұл процессті арнайы микробиологиялық терминмен негіздеңіз.

Сабақтың тақырыбы: Вирустардың физиологиясы. Вирусологиялық зерттеу әдістері. Вирустардың индикациясы мен идентификациясы. Фагтар және фагатиптеу.

Тақырыптың өзектілігі: Биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып вирустарды дақылдау әдістерін білу вирустық инфекциялық ауруларының лабораториялық диагностикасының негізі болып табылады.

Сабақтың мақсаты:Облигатты паразиттерді-вирустарды дақылдау әдістерін меңгеру.

Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:

1. Вирустардың жасушамен өзара әсерлесу механизмі.

2. Вирустардың қожайын жасушасына ӨТУ механизмі.

3. Вирустарды дақылдау әдістері және таза дақыл бөліп алу.

4. Ұлпалық дақылдардың жіктелуі. Оларды алудың негізгі этаптары.

5. Жасуша дақылында вирустардың көбеюі, оларды табу әдістері (цитопатикалық әсер, теңбіл дақтар әдісі, түрлі түсті сынама, гемагглютинация не болмаса гемадсорбция реакциялары).

6. Тауық эмбрионында вирустарды дақылдаудың жетістігі мен жетіспеушілігі.

7. Сезімтал лабораториялық жануарлардың организмінде вирустарды дақылдау әдістері.

8. Гемагглютинация және гемадсорбция реакцияларын қолдану және механизмдері.

9. Вирустарды идентификациялау әдістері (типтеу).

10. Бактериофагтардың биологиялық ерекшеліктері (фагтардың),олардың пішіні.

11. Инфекциялық фагтар: қозғалыссыз, вирулентті және әлсіз фагтар.

12. Фагтардың өмірлік циклы, өнімді инфекциямен бірге жүретін.

13. Редуктивті инфекциямен айқындалатын фагтардың өмірлік циклы.

14. Бактерия арасындағы генетикалық материалдың алмасуындағы жалпы және арнайы трансдукция процесінде әлсіз фагтардың ролі.

15. Бактерияға спектр әсері бойынша фагтарды дифференциялау, медицина саласында тәжрибие жүзінде қолдану.

16. Қоршаған ортадан фагтарды бөліп алу.

17. Фагтарды сандық және сапалық анықтау әдістері.

18. Фагтардың литикалық әсері спектүрін анықтау.

19. Лизогенияны анықтау.

Қосымша ақпарат:

Вирустардың өмірлік циклі жасуша нысанындағы мембранасына адсорбциялаудан басталады және жасушада қайта синтезделген вириондардың шығуымен аяқталады.

Циклдар келесі стадиялардан тұрады:

1. Адсорбция.

2. Жасушаға вириондардың өтуі, суперкапсиді және ақуызтарды бір уақытта бұзып, геномды нуклеин қышқылдарының шығуы.

3. Жасушаішілік вирустардың көбеюі, жетілген вириондардың жасушадан шығуы.

Вирустардың жасушаға енуінің 2 -механизмі бар:

1. Вирустардың суперкапсиді мен жасуша мембранасымен қосылуы, осыған байланысты нуклеокапсид цитоплазмаға босап шығып, вирустың геномын қасиетін шығарумен сипатталады.

2. Екінші механизмі рецепторарқылы эндоцитоз (пиноцитоз) деп аталады.

Вирустар облигатты жасушаішілік паразит болып табылады, олар жасанды қоректік ортада өсуге қабілетісіз.

Оларды дақылдау үшін 3 әдіс қолданады.

1. Жасуша дақылында.

2. Тауық эмбрионында.

3. Сезімтал лабораториялық жануарлардың ағзасында.

Вирустардың облигатты паразитизмнің себебеі оларда жасушалық құрылым мен меншікті зат алмасу процесі болмайды. дақылдау әдісін таңдау вирустың мақсатына байланысты.

Жасуша дақылын алғашқы (егілетін) жартылай егілетін және егілетін деп бөлінеді. Алғашқы 5-10 пассажға төтеп беретін жасуша дақылы жатады. Алғашқы дақылды дайындау бірнеше этаптан тұрады: ұлпаны ұсақтау трипсинизация жолымен жасушаларды ажырату, жасушаларды трипсиннен ажырату, біртекті изоляцияланған жасушаларды қоректік ортада суспензиялау егілетін бір қабатты жасуша дақылдарын қатерлі және қалыпты жасуша тізбегін құрайды. Оларға қатерлі ісік жасушалары, адамның, маймылдың бүйрегінің қалыпты жасушалары жатады. Жартылай егілетін дақылдарға адамның диплоидты хромосома жиынтығын сақтайтын жасуша жүйесі ретінде беріледі.

Вирустың жасуша дақылында өсуін цитопатиялық эффектісі, жасушада қосымшалар түзілуі, теңбіл дақтардың түзілуі бойынша және гемадсорбция феномені мен түрлі түсті реакция бойынша бағалайды. ЦПҚ -жасушаның микроскоппен көрінетін өзгерістері. Қосымшалар-арнайы бояу әдістерінде ядро мен цитоплазмада кездестіруге болатын вирустық бөлшектердің, вирустық ақуызтардың жұмысы. Теңбіл дақтар (бляшкы) -вирустардың әсерінен жасушадағы бұзылған бөліктер, оны бірқабатты жасуша дақылында вирустарды өсіру кезінде байқауға болады.

Гемадсорбция реакциясы – вируспен залалданған жасуша дақылдарының өзінің беткейінде эритроциттерді адсорбциялау қабілетіі, түрлі-түсті (цветная проба) сынақ индикаторлы қоректік орталардың түсіндегі өзгерістерге негізделген. Вируспен залалданбаған жасушаның өсуі салдарынан метаболизм өнімдері жинақталып, қоректік орта түсінің өзгеруі туады.

Тауық эмбрионын тұмау, герпес, жел - шешек вирустарын дақылдауда кеңінен қолданады, олар амнионда, хорионалантоисты қабықшада, сарыуыз қапшығында аллантоисты қуыста репродукцияланады. Бұл әдістің көпшілігі эмбрионды жармай жатып зерттелуші микробты таба алмауы және онда ақуыз деп басқа қосылыстардың көп болуы, бұл әртүрлі препараттар дайындағанда олардан вирусты тазартып алу қиындығын туғызады.

Вирустық инфекциялық аурудың моделін тұрғызу және вирусты бөліп алу үшін жаңа туған жануарларды пайдаланып, тері асты, тері ішілік, бұлшық ет ішілік, құрсақ ішілік, субдуральды және т.б. залалдау әдістерін қолданады. Бұл әдістің артықшылығы-басқаларда нашар өсетін вирустарды алу мүмкіншілігі бар. Көпшілігі-жануар организмінің басқа вирустар мен микоплазмалармен контаминациясы және де сол вирустың таза дақылын алу үшін қайта залалдау қажеттілігі, бұл зерттеу мерзімін ұзартады.

Гемадсорбция реакциясы вирустарды жасуша дақылында немесе тауық эмбрионында индикациялау үшін қолданады.

Фагтың бактериальды жасушаға адсорбциясы. Жасуша қабырғасынан айрылған бактериофагтарда (протопластарда) адсорбция жүрмейді. Фаг нуклеин қышқылының өсінді каналы арқылы бактерия жасушасына инъекция жолымен өтеді. Бұндай жағдайда адам мен жануар вирусына қарағанда айырмашылығы, бастың капсид ақуызтары мен өсінділері жасушаның сыртында қалып қояды. Нуклеин қышқылы фагының репликациясы және фагоарнайы ферментінің транскрициясының синтезі және көптеген репликациялар басқа вирустардың репродукциясы сияқты жүреді. Жетілген фагтар бактерия жасушасынан жарылыс жолымен шығады, ал кейбір ДНҚ-лы жіпшелі фагтар бактерияның жасуша қабырғалары арқылы сыртқа шығарылады.

Вирустардың типтерін анықтау, типоарнайы сары су көмегімен вирустың биологиялық активтілігін нейтрализациялау негізделген. Ең соңғы нәтижесі олардың келесі белгілерімен сипатталады:

1. Цитопатикалық жердің нейтрализациясы.

2. Гемадсорбция реакциясының нейтрализациясы.

3. Түрлі-түсті сынама өзгерісінің айқындалуы.

4. Гемагглютинация реакциясының тежелуі.

5. Сезімтал жануарларға тәжірибе жүзіндегі нейтрализация.

Вирустарды идентификациялау үшін иммунофлюоресценция әдісі, тағы басқа ДНҚ-ДНҚ (РНҚ-РНҚ) – гибридизация әдісі.

Бактериофагтар - бактерия вирусы. Бактериофагия - фагтардың бактерия мен өзара әсерлесу процесі, олардың бұзылуымен аяқталады. Вирустардың барлық биологиялық қасиеттері де фагтарға тән. Олардың геномды ДНҚ-не болмаса РНҚ-мен сипатталады және ақуызды қабықшасы (капсид), структуралық суббірлігі спиральді не болмаса кубты симметриялы типті болып келеді.

Ірі фагтар, құйрығы бар бинарлы симметрия типті болып құралған. Пішіні бойынша фагтар - жіпше тәрізді, сфера тәрізді, басы және құйрығы бар фагтар болып бөлінеді.

Әртүрлі формадағы фагты инфекция шақыратын инфекциялық фагтар және инфекциялы емес. Олар көбею стадиясында тұрады. Инфекциялық фагтар қозғалыссыз (жасушадан тыс тұрушы), вирулентті инфекцияның продуктивті формасын шақырушы және әлсіз фагтар - продуктивті фагты инфекцияны шақыруымен сипатталады.

Фагтардың өмірлік циклі, продуктивті инфекциямен қатар жүреді, 6 стадиядан, әрқайсысы бірнеше этаптан тұрады:

1. Арнайы рецепторлар көмегімен бактерия жасушасының беткейіне фагтардың адсорбциялануы.

2. Жасуша қабырғасы және цитоплазматикалық мембрана арқылы фагты геномның жасуша ішіне енуі және қабықшадан шығуы.

3. Геномдағы хабарды тасымалдау үшін белогы көмегімен фагты геномның тұрақталуы.

4. Фагты геномды ДНҚ-не болмаса РНҚ-ң репликациясы.

5. Синтезделген вириондардың қайта жиналуы-ақуызды қабықшаға геномды РНҚ-ң тұрақталуы, фагтардың морфогенезі.

6. Жасуша ішінде лизиске ұшырауы не болмаса бүршіктену жолы арқылы синтезделген фагтардың жасушадан шығуы.

Редуктивті инфекциясының келіп шығуы - фагтың геномы жасуша ішіне енгенде, бірақ фагтың көбеюі жүрмейді, қожайын жасушасы хромосомасына олардың геномы интеграцияланады, демек фаг профагқа айналады жасуша болса лизогенияға ұшырайды. Оларды әлсіз фагтар ғана шақырады және өмірлік циклі келесі стадиядан тұрады:

а. жасуша беткейіне фагтардың адсорбциялануы.

б. бактериальды жасушаға фагты ДНҚ-ң енуі.

в. сайт-фагты ДНҚ-ң қожайын жасуша хромосомасының арнайы интеграцияның және фагтың профагқа айналуы.

Бактерия арасында генетикалық материалдардың алмасуында әлсіз фагтар негізгі роль атқарады. Бұл процесс трансдукция деп аталады. Жалпы және арнайы трансдукция болып бөлінеді. Жалпы трансдукция процесінде фагтардың жасуша ішілік көбеюі кезінде кездейсоқ олардың басына фагты ДНҚ фрагменті орнына бактериальды ДНҚ кіреді және дефекті вириондар келіп шығады. Осы фагтар инфекциялық қажетті сақтайды, әрі қарай фагтардың көбеюі жүрмейді. Арнайы трансдукция кезінде фагтар анықталған пәндерді тасымалдайды және әлсіз фагтардың қожайын ие жасушасы. Арнайы трансдукция кезінде фагтар анықталған гендері тасымалдайды және әлсіз фагтардың қожайын ие жасушасының хромосомасының интеграциясына байланысты.

Бактерия фагтарының спектр әсері бойынша поливалентті, монофагтар және типоарнайы фагтар, түр ішіндегі бактерияларды ақуыз варианттары мен лизиске ұшырауына алып келеді. Бактерия қүрылымдарын бұзушы қасиеті бойынша фагтар емдік және профилактика ретінде көптеген ауруларға қолданады, стандартты фагтарды ауру қоздырғыштарының қатарын фаготиптеу үшін қолданады. Микроорганизмдердің генетикасының зертеуде фагтар кең түрде қолданады.

Вирулентті фагты алу үшін фильтрат дайындайды, бактериальды фильтр арқылы материалды (суды, нәжіс суспензиясын) өткізеді. Фильтратты осыған тиісті бактерия дақылын бульонға егіп 37^оС 18-24 сағатқа инкубациялайды. Дақылдың лизиске ұшырағаннан кейін қалған бактериальды жасушаларды центрифуга арқылы немесе фильтр қағазы арқылы алып тастаймыз. Фильтраттарға фагтарды сапалық және сандық әдіспен анықтаймыз.

Сапалық әдіс бойынша фагтарды анықтау үшін сорпаны дақылды қоректік агары бар Петри табақшасына егеміз және 37^оС-та кептіреміз. Сонан соң газон бетіне фагтың 1 тамшысын тамызып табақшаны еңкейтеміз, келесі бетіне ағуы керек. Термостатқа бір тәулікке қойылған табақшаны алып қарағанымызда, фаг тамшысының аққан жол бойында лизиске ұшыраған аймақты байқаймыз. Сандық әдіс бойынша бактериальды газонның жаппай бетіндегі дақтардың санын анықтаймыз. Егілген араласпамен фагты бөлшектің санына сәйкес келеді. Фаг суспензиясының 1мл-гі дақ түзуші бірліктің мөлшерін есептеп шығару. Бұл өлшем фагтың концентрациясы титр деп аталады.

Қоректік ортасы бар табақшаны квадратқа бөледі, әрқайсысына тиісті сорпаны дақылды тамызады және сыналатын фагты тамызады. Инкубацияланғаннан кейін қайсы квадратта бактерияның тегіс лизиске ұшырағанын белгілейміз. Сыналатын фагтардың әсері бойынша әртүрлі бактериальды дақылдардың лизиске ұшырауына байланысты, олардың литикалық әсерінің спектрінің кеңдігін анықтайды.

Зерттелетін тәуліктік сорпаны дақылды бактериядан фагтарды бөліп алу үшін центрафугациялаймыз, бірақ бактериялар тез арада фагтарды өндіріп шығарса, ерітіндінің тұнбасы болады. Тұнбадағы фагтарды анықтау үшін индикаторлы бактериальды дақылды газонға егеміз, бір тәуліктің инкубациядан кейін, лизис ошақтары пайда болады.

САБАҚТЫҢ МАЗМҰНЫ:

Өз бетімен жасайтын жұмыс:

1. Демонстрациялық препараттардан жасуша ішілік қосындыларды зерттеу Гварниери және Бабеш-Негри денешіктерін зерттеу.

2. Тауық эмбрионындағы және жасуша дақылындағы вирус репродукциясын анықтауға а/ ЦПД арқылы тауық эритроциті көмегімен ГАР-сын жүргізу.

3. Микрофотографияға және слайдтар бойынша бактериофагтардың құрылысын зерттеу.

4. Топырақ суспензиясының фильтратынан B. sybtіllіs фагын анықтау (сапалық әдіс).

5. E. сolі бактерифагын титрлеу (сандық әдіс).

6. Ыдыстарға бактериофаг препараттарын көру (дизентериялық, іш сүзегі, колипротеиндік ).

Оқытушымен бірге жасалатын жұмыс:

Вирустардың дақылдау әдістерін жүргізу және танысу:

1. Тауық эмбрионын жарақаттату.

2. Вирусы бар материалды лабораториялық жануарларға егу.

3. Вируспен жарақатталған тауық эмбрионын және лабораториялық жануарларды зерттеу ұлпаларды микроскопирлеу вирусты жобалап анықтау.

Вирустың ЦПӘ-рі

ЦПӘ - Вирустардың клеткаішілік даму нәтижесінде микроскоптан көрінетіндей (шыныдан ажырағаннан кейін алып келетін) морфологиялық өзгерістер.

Гварниери денешіктері

Плазма қосындылары (Гварниери денешіктері)

Қосындылар – арнайы бояған кезде микроскоппен анықтауға болатын вириондардың немесе олардың бөлек компоненттерінің цитоплазмада немесе ядрода жиналуы. Мысалы: шын шешек вирусы цитоплазмада – Гварниери денешіктері деген қосындылардың пайда болуына алып келеді; герпес және аденовирустары – ядроішілік қосындылардың пайда болуына алып келеді.

«Дақтар» (вирустың негативті колониялары)

«Дақтар» немесе «негативті» колониялары – агарды жабындының астындағы қоректік ортада дақылданған, вирустар бұзған жасушаның шектелген бөлімшелері, боялған тірі жасушалардың жанында ақшыл «дақтар» көрінеді. Бір вирион бір «дақтың» пайда болуына алып келеді, әр вирустардың «дақтары» өзіне ғана тән. Сондықтан бұл қасиет диагностикалық мағынаға ие.

Эритроциттер Вирустар Гемагглютинация

Гемагглютинация реакциясының кестесі

Гемагглютинация реакциясы дегеніміз – кейбір вирустардың вирустық гликопротеинді кірпікшелерінің гемагглютининнің арқасында эритроциттердің агглютинациясын (жабысу) шақыруын айтамыз.

Гемадсорбция реакциясы

Вирустармен инфицирленген жасуша дақылдарының өз беткейіне эритроциттерді адсорбирлеуі.

«Түрлі түсті» реакция дақылданған қоректік ортадағы индикатордың түсі өзгеруімен бағаланады. Егер вирустар қоректік ортада көбеймесе, тірі жасушалар метаболизм процесінің нәтижесінде қышқыл өнімдер бөледі, ал ол ортаның рН өзгеруіне алып келеді, яғни индикатордың да түсі өзгереді. Егер вирустар қоректік ортада көбейсе, тірі жасушалар метаболизмі бұзылып (жасушалар өліп), түсі сол бойы қалады.

ТАҚЫРЫП БОЙЫНША СИТУАЦИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕР:

1. Адам мәиіті нейронының цитоплазмасында (Аммонов мүйізі қиығында) (домалақ формалы қызыл түсті) Бабеш- Негри денешіктері табылады. Олардың пайда болуы қандай ауруға тән?

2. Осповакцинамен залалданған қоян көзінің мүйізді қабықшасы қиығының эпителиальды жасушасын микроскопиялағанда ядро жанында дөңгелекше келген денешіктер табылды. Қандай денешіктер табылды және олар немен сипатталады?

МЕДИЦИНАЛЫҚ- ЛАТЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ:

1. Вирустар-лат. vіrus – у

2. Прокариот - лат. pro – алғашқы karyon - ядро.

3. Эукариот - гр. eu – ақсы karyon - ядро.

4. Капсид-лат. capsa -қорапша.

Тақырыбы: Бактериялардың генетикасы. Генетикалық ақпараттың горизонтальды берілу жолдары. Модификация. Гендік инженерия және биотехнология бойынша реферат.

Тақырыптың өзектілігі:

Дәрігердің тәжірибесінде жұқпалы ауруларды дұрыс және рациональды емдеу барысында микроорганизмдердің дәрілік тұрақтылығының генетикалық механизімінің білудің маңызы зор.

Тақырыптын мақсаты:

Бактериальды популяциялардың рекомбинаттары мен мутанттары селекциясының әдістерін, сондай-ақ бактерия плазмидаларын айқындау әдістерін толық меңгере білу.

Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:

1. Бактериялардың генетикасының ерекшеліктері- бұл олардың табиғатта түр ретінде анықталуының негізгі талабының бірі. Бактериялардағы ДНҚ репликациясының ерекшеліктері, олардың типтері- вегетативті, конъюгативті, сексдукция.

2. Бактериялардың генетикалық информациясының ерекшеліктері.

3. Бактериялардың генетикалық материалдары мен алмасу түрлері: трансформация, трансдукция, конъюгация, сексдукция.

4. Бактериялардың өзгергіштігінің молекулалық механизмі. Геномдардың ұйымдасуы.

5. Транспонирлеуші генетикалық элементтер, олардың класстары: элементтер, транспозондар және эписомалар.

6. Бактериялардың плазмидтері өте қарапайым организмдер ретінде.

7. Бактериялардың хромосомдар кестесі, геномдардың ұйымдасуын зерттеу.

8. Плазмидтердің таралуы, олардың бактерия жасушаларының арасында тасымалдаушының генетикалық механизмдері.

9. Плазмидтердің жіктелуі, олардың медициналық маңызы.

10. Мутация, оның жіктелуі.

11. Бактериялардың модификациясы өзгергішітігінің сипаты? өзгеруді анықтайтын белгілер.

12. Бактериальды жасушадағы репарацияның процесі.

13. Бактериялардың диссоциациясы? Оның биологиялық маңызы.

Қосымша ақпарат:

1865 жылы Мендель гендерде тұқымқуалаушылықтың дискретті бірлігі ретінде анықталды.

1869 жылы Мишер алғаш рет ДНҚ – ң таза күйінде бөліп алады.80 ж.өткен соң гендердің тасымалдаушысы ДНҚ екендігін дәлелдеді.Оған дейін мұндай қызмет атқарушы белок деп түсінген еді. 1928 ж. Грифитс пневмококктарға жүргізген тәжірибе вирулентті пневмококктарға айналатындығына көз жеткізгенмен генетикалық ақпараттарының трансформациясының мұндай механизмдерін түсіндіре алмады. 16 ж. соң Эйвери, Мак – Мот және Мак Карти бұл механизмді іс жүзінде түсіндіреді. Олардың тәжірибесі капсуласыз вирулентті емес пневмококктар дақылына капсула вируленттік пневмококктардың ДНҚ-н қосқанда пневмококк дақылы вирулентті қасиетке ие болғанына көз жеткізді, осылайша тұқым қуалаушылық бірлігінің тасымалдаушысы ДНҚ екенін дәлелдеді. 1953 жылы Крик пен Уотсон ДНК қос спираліне негізделген ген құрылымын ашты.

Бактериялардың генетикалық жүйесі осы организмдерге тән 4 ерекшелікке ие:

1. Бактериялардың хромосомасы цитоплазмада бос орналасқан, бұл мембранамен шектелмеген, бірақ цитоплазманың мемебранадағы белгілі рецепторларымен тығыз байланысқан.

2. Бактериялардың генетикалық ақпаратты тасымалдауы тек қана вертикальды ғана емес, горизонтальды жолмен, де түрлі механизмдер көмегімен жүреді: Конъюгация, сексдукция, трансдукция, трансформация.

3. Бактериялар гаплоидты организдер болып табылады.

4. Бактерияларда қосымша плазмидті геном бар, олар маңызды биологиялық құрамымен ерекшеленеді. Олардың өзіндік көбею жылдамдығын реттеу мүмкіндігі, бактериялардың қоршаған ортадағы тіршілігі және табиғатта түрдің сақталуы үшін маңызды орын алады..

Бактериялардағы ДНҚ репликациясын 3 типке ажыратады:

1. Хромосомалық және плазмидтік ДНҚ-ң вегетативті репликациясы генетикалық ақпараттың вертикальды берілуін қамтамасыз етеді.

2. Конъюгативті репликация генетикалық материалдың-конъюгативті қиылысу алмасуымен іске асады.

3. Репаративті репликация ДНҚ-дан зақымдалған құрылымдық бөлімін немесе генетикалық рекомбинацияның аяқтаушы механизмі.Бұл процесс хромосомалық немесе плазмидалық гендермен бақыланады.

Генетикалық ақпараттың пайда болуы гендердің жұмысы - жасуша тіршілік циклінің аз уақытында іске асады. Ол бір-бірімен байланысқан көптеген биохимиялық репликациядан тұрады. Бұл ген жұмысындағы хромосоманың структуралық функционалдық бірлігі оперонмен белгілі бір тура және қатаң басқаруын тұжырымдайды. Ол ген оператормен байланысқан құрылымдық ген топтары дистроннан тұрады. Ол кезегінде оперон немесе олардың тобы бір ген реттеуші басқаруында болады. Осылайша күрделі структуралы функционалдық бірлік-аперон пайда болады.

Кәзіргі кездегі молекулярлы генетиканың жетістіктері генндік инженеряның әдістерін дамытуға байланысты – жеке гендерді бөліп алып прокариот немесе эукариот немесе басқа жасушаларға тасмалдау. Осының арқасында бактериялар мен вирустардың белгісіз генотиптерін бөліп алуға, ең бастысы вакцина, интерферон, гормондар тағы басқа биологиялық активті заттарды өндіру биотехнологиясының негізі болып табылады. Медициналық микробиологяның келесі даму кезеңі, патогенді микроорганизмдердің жаңа тұрлерінің ашылуының молекулярлы-генетикалық заңдылығымен байданысты.

а) Трансформацияда ДНҚ молекулалы бір штамманың клеткасынан басқа штамманың клеткасына ауысады. Генетикалық маркерлердің көмегімен рецепиент фенотипі өзгереді.Трансформацияның механизміне тоқталатын болсақ, онда алдымен донор клеткасының ортаға ДНҚ молекуласы немесе оның фрагменті бөлінеді. ДНҚ молекуласы реципиент клеткасының қабығына жиналып болғаннан соң, ДНҚ ерекше белок көмегімен клетканың ішіне енеді. Молекулалық массасы 5*15(5) аз ДНҚ клеткаға ене алмайды. Бактерия енген қос тізбекті ДНҚ бір тізбекті ДНҚ-ға айналады. ДНҚ-ның бір тізбегі деградацияланады. Соңғы стадияда жалғыз тізбекті фрагменттің реципиент клеткасы ДНҚ-сымен байланысуы өтеді. Трансформацияның барлық процессі 10-30 минут ішінде аяқталады. Трансформация жиілігі әртүрлі бактерияларда шамамен 1 пайызға тең.

Кейбір бактерияларда трансформация табиғи жағдайда да өтетіні дәлелденді,яғни, трансформация құбылысы – генетикалық талдаудың экзотикалық әдісі емес, табиғи биологиялық процесс.

б) Трансдукция деп геннің бір бактериялық штамнан (донордан) басқаға (реципиентке) бактериофагтың көмегімен тасымалдануын айтады. Трансдукцияны орташа фагтар ғана іске асырады. Бұл құбылысты 1951 ж. Дж. Ледерберг және оның шәкірті Н.Циндер ашты. Трансдукцияның үш түрін ажыратады: жалпы, ерекше және абортивті. Жалпы трансдукцияда фаг бактериялық хромосоманың кез келген фрагментін үзіп, тасымалдайды. Кейбір профагтар донордан реципиентке бактериялық хромосоманың белгілі бөлігін ғана тасымалдайды. Мұны ерекше трансдукция деп атайды. Клеткаға енген донор фрагменті реципиент хромосомасымен байланыспай қалуы да мүмкін, сондықтан олар репликациялана алмайды.Бактериялар бөлінгенде мұндай фрагменттер бір ғана ұрпаққа беріледі, мұны абортивті трансдукция деп атайды.Фагтардың қатысуымен жүретін алмасу формасы.

в) Конъюгация бкатерия дегеніміз – генетикалық материалдың клетка-донорынан клетка-рецепиентіне ауысады.

Ерлер клеткасының құрамында F фактор бар,F фактор жоқ клеткалар әйелдер клеткасы деп аталады. F факторды алғанда ерлер клеткасына айналады, өздері донор болып табылады.F фактор молекуласында хромосомасы аз ген болады,конъюгация процессін бақылайды, сонда F талшық синтезі болады. F талшық конъюгация кезінде еркек және әйел клеткалары қосылады. Клетка цитоплазмасындағы F фактор F (+) болып белгіленеді, F (-) белгіленуі донор қасиетін жоғалтпайды, F фактор көшірмесін қалдырады. Егер F фактор хромосомасына қосылған жағдайда,бактерия ДНҚ хромосомасының фрагментін беру қасиетіне ие болады, оларды Hjr клеткасы деп атайды. Конъюгация кезінде клеткасы Hfr және F(-) клеткасының хромосомасы үзіледі және F(-) участігіне беріледі, ол ары қарай реплицирленеді.

Хромосоманың тасымалдануы 100 минут жүреді. Конъюгация кезінде генетикалық материалдың кішкене бөлігі тасымалданады. Генетикалық өзгерудің негізгі факторы болып плазмидалар табылады.

Трансфекция - жасуша қабығынан айырылған бактерия жасушасының трансформация тірі. Ол вирустық нуклеин қышқылының көмегімен іске асады. Трансфекция көмегімен мұндай бактерияларда вирустық инфекция туғызуға болады.

Бактерия өзгергіштігі негізіне мутация және генетикалық рекомбинация жатады. Транспонирлеуші элементтер қатысына жүреді. Мутация- гемотиптегі өзгеру. Ол спонтанды немесе индуцирленген болуы мүмкін. Біріншісі яғни спонтанды арнайы әсер етусіз болады, олар репликация және репарация кезіндегі қатеден болады, екіншісі өте жоғары бірлікте болады, олар әртүрлі мутагендер әсер ету нәтижесінде туады.

Бактерия және басқа организмдердің өзгергіштігінде транспонирлеуші генетикалық элемент негізгі роль атқарады:

1. Элементтер - олар ақуыз транспозоны қолдайтын бір ғана ген тасымалдайды. Нәтижеде 1-элементтер хромосомның қр жеріне тізіледі.

2. Транспозон - ДНҚ-ң үлкен сегменттері.

3. Эписома - оданда үлкен және күрделі өзіндік реттеуші жүйе.

Хромосомада ген қатарымен орналасады, сондықтан трансформация, трансдукция, конъюгация әдістерінің көмегімен олардың тұқым қуалаушылығын зерттеп және хромосомалық карта жасауға болады. Қазіргі кезде геномды зерттеу гендік картамен ғана емес, сонымен қатар әртүрлі гендегі нуклеотидтердің орналасуының тұқым қуалаушылығын зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл сұрақтарды шешуде, шешуші қадам рестрикционды эпиденуклеаза ферменттерін пайдалану және гендерді клондау әдісі пайда болады

Плазмидалар – хромосомалық емес, бактериялардың генетикалық құрылысы қос жіпті ДНҚ сақинасын ұсынады. Көлемі жағынан ДНҚ хромосомаларының 0,1-5% құрайды. Плазмидтер автоматты түрде репликациалданады және клетка цитоплазмасында болады, сондықтан плазмидтердің бірнеше көшірмесі болады. Плазмидтер хромосомаға ене алады және онымен реплицирленеді. Плазмидтер ген алып жүреді, бактерияларға қосымша қасиет береді. Бактерияның 2р түрінде R – плазмидалар табылады, ген алып жүреді дәрілік препараттарға тұрақты болады. Плазмидтер мутацияға ұшырағанда бактериядан бөлінеді, олардың қасиетіне әсер етпейді. Плазмидтер эксперименттерге өте жақсы, әсіресе генетикалық инженерияда, рекомбинант штамды алу үшін кеңінен қолданылады. Плазмидтер эволюция бактериясында үлкен роль атқарады.

Плазмидалар-ең қарапайым организм. Қабықшасы жоқ, ақуыз және энергия синтезі болмайды, жасуша ішілік паразитке иелік бактерия пайдалы заттар бөледі.

Плазмидалар бактериялар арасында 2 жолмен тарайды: жасушалық бөліну кезінде аналық жасушадан балалық жасушаға вертикальды берілу жолымен және бактерия популяциясындағы жасушалық бөлінуге байланыссыз жасушалар арасында горизонтальды тасымалдау. Бактериялық жасушалар арасында плазмид тасымалдаудың бірнеше генетикалық механизмі бар:

• Трансформация жолымен.

• Конъгативті плазмида көмегімен мобилизация жолымен.

• Трансдуцирлеуші фагтар көмегімен.

• Спораға біріккен, ген жүйесімен реттелетін өзіндік тасымалдау механизмі көмегімен.

Плазмидаларды жіктеу негізіне олардың ерекше генетикалық құрамы жатады. Сайыспайтындығы туыс плазмидалардың бір жасушада болмауы, плазмидалар бір-бірімен сиыспайды. Ал басқалармен биологиялық түрге сәйкес бір тобына бірігеді. Плазмиданы медицинадағы маңызы көптеген бактериялардағы әртүрлі патогендік факторлар синтезін реттейді. Жалпы биологиялық маңызы, олар 3 маңызы қызмет атқарады, бір мезгілде бактерия тіршілігін және құрамын қамтамасыз етеді.

Мутирлеуші гендер арасына қарай гендік және хромосомалық мутацияға жіктеді. Біріншісі бір ген жұмсайды және жүйелік болып табылады. Екіншісі бірнеше генге тарайды, хромосомалық мутация жеке ДНҚ фрагментінің күрделі өзгерістерінен тұрады:

• Делеция-нуклеотидтердің аз және көп санының түсіп қалуы.

• Инверсия-ДНҚ бөлімінің 180-қа бұрылуы.

• Дупликация-ДНҚ фрагментінің қайталануы.

Фенотиптік тұқым қуалауына байланысты мутация: нейтрал, шартты летальды және летальды болып бөлінеді.

1. Микроорганизмдер бірнеше немесе бір белгісінің фенотиптік өзгеруін модификация деп атайды. Геном реттелуінде болса да мутациядан ерекшелігі ДНҚ-ы ү-реттік құрылымының өзгеруімен жүрмейді және таза арада жоғалады. Модификация морфолоиялық және биохимиялық және т.б. белгілерінің өзгеруімен оның пайда болуын шақырған фактор әсерін патогенсіз біріншілей фенотипке ізінше қайта оралуымен көрінеді.

2. Зақымданған генетикалық материалдық қалпына келуі репарациялық деп аталады. Ал жасушалық ДНҚ геномының қалпына келуі-репарация деп аталады.

Репарация процесі мынадай жолмен ұсынылады:

1. Эндонуклеазамен ДНҚ фрагментінің зақымданған жерін табу және қөсу.

2. Кесілген ДНҚ фрагментін полимераза1 алып тастау.

3. ДНҚ-полимераза 1 немесе ДНҚ-полимераза 2 сақталған жолымен нуклеотиптерді синтездеу.

4. Негізгі жолмен қалпына келген ДНҚ фрагментінің тізілуі лигазамен іске асады.

Диссоциация

Диссоциация - бактериялардың өзгергіштік тірі, нәтижеде тығыз қоректік ортада бактериялардың 2 түрлі формасы болады:

- тегіс емес шетімен және кедір бұдырлы беткейімен ерекшеленеді. /R- колониялар/

- колония - домалақ формалы, тегіс беткейлі. / S - колониялар/

Диссоциация дегеніміз R- колониялардың S – колонияларға өтуі немесе керісінше.

Диссоциацияның биологиялық маңызы: сұрыптаушы артықшылықты пайда етуі, яғни бактериялардың сыртқы ортада және адам организмінде тіршілігін қамтамасыз етеді.

Сабақтың мазмұны:

Оқытушымен жүргізетін жұмыс:

1. Ішек таяқшасының және басқа бактериялардың формалы колонияларын зерттеу.

2. Бактерия генетикалық әртүрлі зерттеу тәсілдерін меңгеру.

3. Бактериялардың бактериогенотипирлеу және бактериоцинотипирлеу.

Өз бетінше жұмыс:

Бактериялардың генетикалық рекомбинациясының трансформация, трандукция тәжрибиелерін зерттеу.

Ситуациялық есептер:

1. Созылмалы стафилококкты инфекциямен ауыратын науқастың, ұзақ уақыт химиотерапиялық препараттармен емделгеннен кейін, ЖСА-да колония терінде алтындатылған стафилококк дақылы бөлініп алынды. Стафилококктардың колониясын, колониясында ауысуын қалай түсіндіруге болады?

2. Ультракүлгін сәулелермен сәулелендіргенде капсула түзуші клебсиелла дақылдары капсула түзу қабілетітілігін жоғалтады. Сондай-ақ тышқандардың аурушаңдық қасиеті де жоғалады. Аурушаңдықтың жоғалуы мен капсула синтездеу қабілетітілігін қалай түсіндіруге болады?

МЕДИЦИНАЛЫҚ-ЛАТЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ:

1. Рекомбинация - құрал алмасу - (re лат.combіnatіo - байланысу).

2. үs-тізбeк (реттелуі), іnsertіon - орналасу.

3. R-колония rough - тегіс емес.

4. S-колония - тегіс.

5. Репарация - қалпына келу.

6. Трансформация - лат. Transformatіo -айналу.

7. Трансдукция – transdustіo - тасымалдау.

8. Конъюгация - conjugatіo - бірігу.

9. Hfr-жасушалары - hіgt fregnency of recombіnatіon - рекомбинациялық жоғары жиілігі.

10. mutatіo

11. Диссоциация-dіssocіatіo-ыдырату.

12. Д-бөлініп түсу.

13. Инверсия – бұрылу.

14. Дупликация - қайталау.

15. Транспозиция – орын ауыстыру.

16. Суперссия - түсу.

17. Репликон - өзін репликация құрылымы.

18. Локус - хромосомадағы геннің белгілі орны.

19. R-плазмидалар өрң тұрақтылық.

Тақырыбы: ХТП және антибиотиктер. Бактериялардың анибиотиктерге сезімталдылығы және оны анықтау. Антибиотиктердің организмге кері әсері. Асептикалық, антисептика, дезинфекция және стерилизация әдістері, олардын тиімділігін бағалау

Тақырыптын өзектілігі. Инфекциялық ауруларда ХТП-ның маңызы зор сондықтан лабораторияда ХТП-ның ерекшелігін біле отырып микроорганизмдердің ХТПіға сезімталдығын дұрыс тексеруіміз тиіс. Стерилизация әдістері, медициналық практикада кенінен қолданады, бұл ұғымды білмей науқасқа элементарлы манипуляцияны қолдана алмаймыз.

Сабақтың мақсаты.

Антибиотиктер терапиясының эффективтілігін анықтау әдісін игеру. Бактериялардың антибиотиктерге сезімталдығын анықтау.

Стерилизация және дизенфекция эффективтілігін анықтау әдістерін меңгеру.

Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:

1. Химиотерапевтикалық препараттарға анықтама беріңіз.

2. ХТП-ға жалпы сипаттамалар беріңіз.

3. ХТП негізгі топтары, атап өтіңіз?

4. Химиотерапевтикалық индекс, және химиотерапиялық препараттардың антимикробтық спектүріне түсініктеме беріңіз.

5. “Антибиотик” терминіне анықтама беріңіз. Ашылуының қысқаша тарихы.

6. Антибиотиктердің шығу табиғатына, химиялық құрамына байланысты классификациясы.

7. Антибиотиктердің микроорганизмдерге әсер ету механизі бойынша жіктелуі.

8. Антибиотиктердің микроорганизмдерге әсер ету спектрі бойынша жіктелуі.

9. Антибиотиктердің тұрақты микроорганизмдердің формасын қалыптасу механизмі, осы процестегі антибиотиктердің ролі.

10. Бактериялардың антибиотиктерге тұрақтылған бақылауға генетикалық элементтер.

11. Вирустардың ХТП-ға тұрақтылығын біріншілік себебеі.

12. Вирустық инфекция емдеудегі ХТП-ның аз қолдану себептері.

13. Инфекциялық ауруларды емдеудегі антибиотикотерапиялық жанама әсері.

14. Бактериялардың антибиотиктерге сезімталдығын анықтау әдістері.

15. Аурудың қаныңда, зәріндегі және т.б. аурудың биологиялық сұйықтықтарын антибиотиктердің анықтау әдістері.

16. Сыртқы ортадағы физикалық, химиялық факторлардың микроорганизмдерге әсері.

17. Микробиологияда және медицинада әртүрлі температура параметрлерін практика жүзінде қолдану.

18. Медицинада және микробиологияда физикалық фактордын маңызы /РН/ орталардын реакциясы, ылғал не болмаса кептіру иондық радиация, ультрадыбыс және қысым.

19. Микроорганизмдерге химиялық заттардың әсері, дәрігерлердің медициналық практикада қолдануы.

20. Химиялық заттардын негізгі кластары, микробқа қарсы әсері бар асептикалық және дезинфекциялық препараттар ретінде қолдану.

21. Микробқа қарсы әсер ету қасиеті бойынша және асептикалық және дизенфекциялық препараттар ретінде қолданатын химиялық заттардың негізгі кластары.

22. Инфекциялық аурулармен күресу үшін және профилактикасы үшін қолданатын тікелей микробтық деконтаминация әдісі: Стерилизация және дезинфекция.

23. Асептика және антисептика ұғымына анықтама беріңіз. Дәрігерлердің практика жүзіндегі медициналық маңызы.

24. Стерилизацияның негізгі мақсаты.

25. Стерилизация әдістері және оларды медициналық практикада қолдану.

26. Стерилизация әдістері және оларды медициналық практикада қолдану.

27. Антисептикалық және дизенфекциялық заттардың микробқа қарсы әсерін анықтаңыз.

Қосымша ақпарат:

Инфекциялық аурулардың химиотерапиясы дегеніміз - бактериялардың вирустардың, саңырауқұлақтардың және протеилардың қоздыратын аурулардың химиотерапиясылық дәрі-дқрмектер арқылы емдеу, яғни дәрі дқрмектермен адам организміндегі инфекциялық агенттердің өсуі мен көбеюін тандаулы түрде тежеу.

ХТП жалпы сипаттамасы.

1. Организмге деген улы әсерінің болмауы.

2. Микроорганизмдерге аса таңдаулы әсері.

3. Бактериостатикалық және бактериоцидтік әсері.

4. Микроорганизмдердің дәрілік тұрақтылығының қалыптасуы.

ХТП негізгі топтары:

1. Сульфаниламидтер /норсульфазол, сульфазин, сульфадимизин және т.б.

2. Комбинерленген сульфаниламиды /бактрим, триметоприм/.

3. Изоникотин қышқылының аналогтары /изониазид, тубозид/.

4. Нитрофурананың туындылары /фурациллин, фуразолидон, фурагин,/.

5. Оксихинолты туындылары /нитроксолин/.

6. Нафтиридин туындылары /налидикс қышқылы/.

7. Тиосемикарбозон туындылары /фарингосепт/.

8. Антибиотиктер.

Химиотерапевтік индекс – минимальды терапевтік доза максималды дозада қатынасы.

Антимикробтық спектр - антимикробтық дәрі-дқрмектердің микробостатикалық және микробоцидтік әсер ету диапозоны.

Антибиотиктер

Антибиотиктер – микроорганизмдерден, жануарлар жасушасынан, өсімдіктерден өндірілетін химиотерапевтикалық заттар. Олар микроорганизмдердің және қауіпті ісіктің өсіп және көбеюін тоқтады.

Өндіруіліне байланысты антибиотктер 5 тобқа бөлінеді:

1. Саңырауқұлақтардаң алынатын антибиотктер.

2. Актиномицеттерден алынатын антибиотктер.

3. Бактериялардан алынатын антибиотиктер.

4. Жануарлардан алынатын антибиотиктер.

5. Өсімдіктерден алынатын антибиотиктер.

Химиялық құрамына байланысты АБ бірнеше түрге бөлінеді:

1. Беталактамды антибиотиктер.

2. Стрептомицинді антибиотиктер.

3. Макролидті антибиотиктер.

4. Аминогликозидті антибиотиктер.

5. Тетрациклинді антибиотиктер.

6. Туберкулезге қарсы антибиотиктер.

7. Фосфомициндік антибиотиктер.

8. Табиғи емес антибиотиктер /фторхинолиндер/.

Антибиотиктердің әсер ету механизмі бойынша бір-бірінен ерекшелінеді:

Жасуша қабырғасына, ЦПМ-ға, рибосомаға және нуклеодке әсер етеді, яғни жасуша синтезіне және функциясына әсер ететін морфологиялық компонентер және органеллалды тежейді.

Антибиотиктер әсер ету спектрі бойынша шағын және кең спектрлі болып бөлінеді:

Бактериялардың дәрілік тұрақтылығының екі типі болады: табиғи және жүре біткен.

Табиғи дәрілік тұрақтылық түрдің өзіне тән сипаты яғни берілген антибиотикті түр қабылдамайды, ол антибиотиктердің әсер ететін нысанасының болмауына байланысты.

Жүре біткен дәріге тұрақтылық кейбір бактериялардың түрлерінде геномның өзгеруіне байланысты болып келеді.

Гендік өзгерістің 2 варианты мүмкін.

Антибиотиктерге тұрақтылық біреуге бактериальдық хромосомадағы мутацияға байланысты, екіншілік – плазмидалар беретін қосымша қасиеттерге байланысты.

Вирустарға деген ХТП-ның эффективті болмауы олардың өзіндік энергия көзі, синтездеуші материал метаболизмі болмауы себебінен.

Кейбір вириондар өзінің құрамында вирусарнайы ферменттерді немесе вирусарнайы өнімдердегі биосинтез реакциясын катализдейтін, қожайын жасушасы үшін маңызды информацмяны алып жүреді. Бұл реакциялардың ингибиторларын табу қиындығы олардың қожайын-жасушасының ферменттерімен өте ұқсастығы, сол себептен қожайын жасушасы да зақымданады. Вирустарға қарсы препараттар интерферон, амантадин, ремантадин, ацикловир, азидотимдии.

Антибиотиктермен емдеудің жаңама әсерлері:

1. аллергиялық реакциялар - антибиотик аллерген ретінде әсер етеді /анафилактикалық шок, дерматит, бөртпе /сыпь/ және т.б.

2. Токсикалық реакция - ұзақ уақыт емдегенде антибиотиктердің фармакодинамикалық органотропты әсеріне байланысты.

3. Эндотоксикалық реакция - АБ-дің әсерінен грам – бактериялар жаппай бұзылуына байланысты, эндотоксиндердің қанға түсуі.

4. Дисбактериоз - қолданылған АБ-тен патогенді қоздырушыға ғана емес сонымен қатар қалыпты микрофлораға әсер ететіндіктен пайда болады.

Бактериялардың антибиотиктерге деген сезімталдығын анықтаудың бірнеше әдісі бар, көбінесе қолданылатын мына екеуі: Антибиотиктер бар стандартты дискілер агар ішіне қойып, диффузиялық әсер ету арқылы, Антибиотиктерді сериялы түрде араластыру әдісі.

Адам организмдегі антибиотиктердің концентрациясы. Олардың негізгі қасиеттерінің біріне жатады. Антибиотиктердің фармакокинетикасы олардың ұлпалар мен сұйықтықтар сіңірілуі енуі таралуына және шығуына байланысты. Қандағы антибиотиктердің концентрациясын біліп салыстыру, олардың науқасты емдеу жоспарын, антибиотикотерапиясын схемасын белгілеу үшін және қажет.

Микроорганиздердің өмір сүруі сыртқы ортаның әсеріне байланысты болады, олар бактериоцидтік, яғни жасушаны өлтіру әсері немесе бактериостатикалық микроорганиздердің көбеюін тежейді. Мутагендік әсері – тұқымқуалаушылық қасиеттерінің өзгеруіне алып келеді. Сыртқы ортаның физикалық, химиялық және биологиялық факторлары микроорганиздерге әртүрлі әсерін тигізеді.

Микроорганиздер температуралық параметрлеріне байланысты 3 топқа бөлінеді: термофильді, психрофильді, мезофильді. Термофильдер - үшін оптимальды өсу зонасы 50-60^оС, өсудің жоғарғы тежелу зонасы 75^оС, төменгісі 45^оС. Психрофильдер /салқынсүюшілер/ - оптимальды өсу зонасы 10-15^оС өсудің максимальды тежелуші зонасы 25-30^оС, минимальды 0-5^оС. Мезофильдерді негізгі патогенді және шартты патогенді бактериялар тобына енгізеді. Олар температураның 10-нан 47^оС – диапазонында өседі, көбісі үшін өсу оптимизмі 37^оС.

Көптеген бактериялар әлсіз негіздік нейтральды не болмаса әлсіз қышқылды реакциялы ортада өседі, көбеюі процесі кезінде рН-тың ауытқуына байланысты өсу тоқтайды да, микрорганизмдердің өлуіне алып келеді. Ылғалдағы жоғары ортада микроорганизмдердің көбеюі мен өсуі жүреді. Ортаның ылғалдығы төмендегенде жасуша баяу стадиясына ауысады да, соңынан өледі. Иондаушы радиация жасушаға енуі басымырақ және жасушалық геномды зақымдалуына әсерін тигізеді. Ультрадыбыстар локальды қыздыру не болмаса қысымды көтерілуіне байланысты микробтық жасушалардың органллаларының деполимеризациясына алып келеді. Осматикалық қысымның көтерілуіне не болмаса төмендеуінің нәтижесінде жасушалық мебрананың үзілуіне және микробтық жасушаның өлуі болады.

Микроорганизмге химиялық заттар әртүрлі әсерін тигізуге мүмкін, қоректену көзі болып, кейбір әсерлердің болмауы, өсуді нықайту не болмаса тежеуды. Сыртқы ортадағы микроорганизмдердің химиялық заттармен өлтіру – дезинфекция деп аталады.

Микробтарға қарсы химиялық заттар класына мыналар жатады:

1. Галогендер және олардың байланыстары,

2. Тотықтырушылар,

3. Қышқылдар және олардың тұздары,

4. Негіздер,

5. Спирттер,

6. Альдегидтер,

7. Ауыр металдардың тұздары, фенол және олардың туындылары,

8. Оксихинолин, 4- хиноксалин және хиноксалин туындылары,

9. Нитрофуран туындылары,

10. Беткейлік – активті заттар,

11. Триклозан,

12. Ұзын тізбекті май қышқылдары,

13. Фитонцидтер,

14. Антибиотиктер,

15. Бояғыштар.

Микробтарға қарсы заттар әсер ету механизмі бойынша:

Антибиотиктер бактерия жасуша қабырғасының поптидогликанын деполимеризациялаушы, б/ жасуша мебранасының өткізгіштік қасиетін арттыруын, в/биохимиялық реакцияларға ақуыздық әсері, г/ денатурациялауын ферменттер, д/ тотықтыратын метаболиттер және микроорганизмдердің ферменттері, е/ липопротеинді құрылымдары ерітушілер, ж/ генетикалық аппаратты зақымдаушы не болмаса олардың функциясына ақуыздық әсерін тигізеді.

Микробтық деконтаминация дегеніміз не болмаса сыртқы ортадан және адам биотоптарынан микроорганизмдерді толық не болмаса бөлшектеп алып тастау.

Стерилизация - сыртқы ортадағы әртүрлі ортадағы микроорганизмдерді физикалық және химиялық әсерлермен жою жиынтығын айтамыз.

Реинфекция - адамға шартты-патогенді микроорганизмдердің вегетативті және спораны пішінін химиялық, физикалық және механикалық әсерлер жиынтығымен толық залалсыздандыруды айтамыз.

Асептика – емдік және диагностикалық манипуляцияларда адам организмінің тканіне немесе қуыстарына қоршаған ортадан микроорганизмдердің түсіп кетуінің және зерттеу материалдарының қоректік ортаның дақылдарының лабораториялық зерттеулері кезінде залалдануының алдын алатын шаралар жүйесі. Асептика инструменттердің, материалдық стерилизациясын, медицина қызметкерлерінің қолының тазалығын, негізгі санитарлы-генетикалық шаралардың сақталуын қамтамасыз етеді. Антисептикалық - тері мен кілегейлі қабықшаның жарақаттанған немесе жанасқан жерлерінде инфекциялық процесс тудырушы микроорганизмдерді жоюға бағытталған емдік-профилактикалық шаралар комплексі.

Микробиологиялық және иммунологиялық зерттеу бойынша қоректік ортаның контаминациясынан және жасуша дақылынан тыс, микробты жасушаның адам организміне енуіне кедергі жасауда стерилизация негізгі мақсатта пайдалады.

Стерилизацияны физикалық, химиялық және механикалық әдістермен жүргізеді. Физикалық факторларға спиртовка отында қыздыру, мысалы: Бактериологиялық тұзақтар мен цинцеттерді. Пастер пешімен құрғақ буы арқылы стерильдеу – 45 минут бойы 165-170^оС-та қыздырып бактериоцидтік әсер беруге негізделген. Құрғақ бумен шыны ыдыстарды стерильдейді.

1. Автоклавтағы қысым асты бу - қоректік орталарды орама-тану материалдарын, төсек материалдарды стерилизациялауға негізделген.

2. Тиндализация – жоғарғы температураға төзімсіз заттарды /қан сарысуы, витаминдер/ стерилизациялау тәсілі.

3. УК сәулелермен бокстардың, операция бөлмелерінің, бала мекемелерінің ауасын стерильдейді.

4. Қайнату – шприцтерді, ұсақ хирургиялық инструменттерді, жабын және бұйым шыныларын стерильдеуге негізделген.

5. Пастеризация – сусындар мен азық-түліктерді стерильдеу.

6. Механиалық стерильдеу – микроорганизмдерді ұсақ санлаулы фильтрлерде ұстап қалуға негізделген.

7. Химиялық стерильдеу әдісінде бактериоцидтік қасиетке ие химиялық заттарды қолданылады.

Стерилизация режимін таңдағанда бастапқы контаминацияға көңіл аудару қажет, оны сандық ғана емес сапалық тұрғыда бағалайды, яғни микробтын стерильдеуші фактроға төзімдіоігін анықтайды.

Стерилизация режимін қадағалау үшін жаңа диагностикумдар құралуда. Тест – дақыл ретінде қолданылады, оның спорасы 121^оС-та 15 минут ішінде жойылады. Автоклавтық әсерін бақылау үшін физикалық әдістермен қадағалайды, мысалы: бензонафтоллин – балқу температурасы 110^оС, антипирин-113^оС, бензоидты қышқыл-120^оС. Автоклавтағы температура жеткілікті болса алынған бояуға тиісті заттар балқытып белгілі бір түске боялады.

Екі тест объектілерін дайындау:

а/ жібек жіп, Е, дақылынан алынған.

б/ жібек жіп, спора түзуші дақылмен алынған жіптерді 5%-ті фенол ерітіндісіне, 5%-і лидол ерітіндісіне, 10%-і хлор извест ерітіндісіне 5 және 60 минутқа салып қоямыз, кейін зерттелетін заттардан жуып тастаймыз. Қоректік буьонға егіп, термотатқа қоямыз. Қойылған тәжірибиенің нәтижесіне қарап, қорытынды жасаймыз.

Петри табақшасындағы төстік – дақыл егілген қоректік ортаның бетіне фильтр қағазынан жасалынған дискілерді зерттелетін ерітінділерге алып, бетіне қоямыз. Инкубациядан кейін антибактериальдық әсерді бактерия өсуінің дискілердің шетіндегі зоналарға қарап білеміз.

Сабақтың мазмұны:

Оқытушымен бірге жұмыс:

1. Негізгі антибиотиктердің бактерияларға қарсы спектүрін анықтау.

2. Диск және сериялық араластыру әдістерімен микроорганизмдердің антибиотиктерге сезімталдығын анықтау.

3. Антибиотиктердің адам организмінің сұйықтықтарына сезімталдығын анықтау.

4. Бета-лактамазаны анықтау.

Өз бетінше жұмыс:

1. Стафилококктардың диск әдісі арқылы қр түрлі антибиотиктерге сезімталдығын анықтау бойынша тәжірибе жүргізу.

2. Қойылған тәжірибе бойынша мынаны анықтай: а/ Сериялық араластыру әдісі арқылы бактериальды дақылдар үшін пенициллиннің минимальді ингибирлеуші концинтрациясын. б/ науқастың қан сарысуындағы пенициллиннің концентрациясын. Бета-лактамоза өндіретін стафилококк штамдарының, в/ пеницилинді инактивирлеуші қабілетіін.

1. Қайнату және автоклавтау әдістермен жүргізілген. Объекттер арқылы стерилизация эффектісін бақылау және бактерияларға тетс қою тәжірибесінің нәтижесін ескеру. Қорытынды жасау.

2. Егілген стафилококктар мен БГКП-нің ультракүлгін сәулесінің антибактериальды әрекеті арқылы анықтау.

3. Анитсептикалық және дезинфекциялы заттарды антимикробтық әрекеті арқылы қойылған тәжірибиелердің нәтижесін ескеріп, анықтау. Қорытынды жасау.

Тақырып бойынша ситуациялық есептер:

1. Науқастан бөлінген дақылдың антибиотиктерге деген сезімталдығын анықтады. Полипептидті антибиотиктерге-полимиксинге және ристамицинге қоректі агарда диск бойынша қайталап зерттегенде тұрақтылық байқалады. Бірақ сериялы түрде араластырғаннан кейін осы микроорнаизмдерде осы антибиотиктерге сезімталдығын өте төменгі концентрацияның өзінде байқалды. Осы зерттеу әдістерінде сезімталдықтың әртүрлі болу себебін дәлелдеңіз.

2. М. науқасының сарысуынан бөлінген микроорганизмдер пенициллиннің терапевтикалық дозасына сезімтал, ал стрептомициннің максмальды дозасына ған сезімтал. К. науқастан бөлінген дақыл гентамициннің максимальды концентрациясына сезімтал емес. Аурулардан бөлінген дақылдардың АБ деген сезімталдылық дәрежесін анықтаңыз.

3. Аурудан дақылы бөлінді. Осы қоректік ортада диск әдісі бойынша зерттегенде пеницилинге сезімтал болып шықты. Бір тәуліктік инкубациядан кейін аурудан бөлінген дақылдың қасында стандартты штамм өсіп шықты. Неге стафиококтың пенициллинге сезімтал стандартты штамм өсіп шықты.

4. Автоклав жұмысының эффективтілігін бақылау үшін автоклавқа стерилизацияланатын обьектпен бірге бензой қышқылын орналастырамыз. Автоклавтаудың барлық жағдайын ескере отырып, стерилизация жасап болғанан кейін /-ны, уақытты, қысымды/ бензой қышқылы еріген.

5. Автоклавтау температурасын және стерилизация эффективтілігін анықтаң.

6. Қоректік ортаның стерилизациялау нәтижесіндегі стерилизация эффективтілігін бақылау үшін автоклавқа балқыту температурасы 110^оС-тан бензонафтол орналастырады. Стерилизация нәтижесінен кейін бензонафтол ерімеген. Автоклавтаудың дұрыс жүргізгендігі және қоректік ортаның стерилизациялау сапалығына мінездеме беріңіз.

Медициналық - латын терминологиясы:

1. Антибиотиктер – қарсы, - өмір, тіршілік.

2. Резистенттілік – тұрақтылық.

3. Цидтік әсер - өлтіретін әсер.

4. Статикалық әсер - өсудін және көбеюін тоқтату.

5. Трапеция – емдеу.

6. Ингибирование – тежеу.

Антибиотиктердің бактерияларға қарсы әсері

Диск-диффузионды әдіспен антибиотиктерге сезімталдығын анықтау

Қоректік ортаның бетіне бактерия культурасын қондырғаннан кейін антибиотигі бар диск енгізіледі. Дисктегі антибиотиктің диффузиясы нәтижесінде сезімтал қоздырғыштың өсуі тоқтайды (өсу аймағының тоқтатылуы). Бұл әдіс инкубацияның 18-20 сағатынан кейін тығыз қоректік ортада тез өсетін микроорганизмдер үшін ғана стандартталынған. Көкіріңді таяқша (Pseudomonas aeruginosa) табиғатынан көптеген антибиотиктерге тұрақты. P.aeruginosa тудырған ауруларды емдеу үшін бета-лактамды антибиотиктер,аминогликозидтер және хинолондар қолданылады.

Көкіріңді таяқшаның антибиотиктерге сезімталдығын анықтау

Тақырыбы: Санитарлық микробиология негіздері, эколоия. Адам денесінің қалыпті микрофлорасы. Дисбактериоз.

Тақырыптың өзектілігі: Адам денесінің қалыпты микрофлорасын, оның жастық ерекшелігін дисбактериоздың маңызын білу, адам организімін дұрыс түсініп, микробиологиялық диагностикасында және микроорганизмдердің экологиясын және оның санитарлық негіздерін яғни қоршаған ортаның микрофлорасын зерттеу санитарлық-эпидемиологиялық маңызы зор.

Тақырыптын мақсаты: Адам организімінің қалыпты микрофлорасын және ауа, су, топырақтың санитарлы-бактериологиялық зерттеу әдістерін игеру. Дисбактериоз кезіндегі препараттардың қолдануымен танысу.

Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:

1. Биосферада түраралық қарым-қатынастың қандай түрлері болады?

2. Топырақ микрофлорасы.

3. Қандай организмдер санитарлық көрсеткіш деп аталады?

4. Топырақтың Нәжіс арқылы залалданғанын немен куқландырады?

5. Су микрофлорасы, ластану дәрежелері.

6. Судың санитарлық-микробиологиялық жағдайы қалай бағаланады? “Коли-титр”, “коли-индекс” түсінігіне анықтама беріңіз?

7. Ауа микрофлорасы.

8. Ауа санитарлы микробиологиялық бағасы.

9. Табиғаттағы зат айналу микроорганизмдердің ролі (азот, көмірсу, күкірт, фосфор, темір және оған қатысатын микробтар).

10. Адамның қалыпты микрофлорасы, динамикалық, экологиялық жүйе ретінде және ол жердегі өзара қарым-қатынас.

11. Адам денесінің микрофлорасы, оның сапалық және сандық құрамы, микроорганизмдердің жағдайының көрсеткіші ретінде.

12. Жоғарғы тыныс жолдарының микрофлорасы, оның негізгі өкілдері.

13. Адамның зқр шығару және жыныстық трактісінің микрофлорасы, ондағы ерлер мен әйелдердің айырмашылығы.

14. Асқазан ішек трактісінің микрофлорасы: ауыз қуысының, өңештің, асқазанның, аш ішектің.

15. Тоқ ішектің микрофлорасы, олардың сандық және сапалық құрамы.

16. Тоқ ішектің микрофлорасының маңызы мен микрорганизмге әсері.

17. Медициналық бұйымдармен қызметкерлерінің қолын санитарлық бактериологиялық зерттеу. Дисбактериоз оның себептері. Дисбактериозға коррекция жүргізуге арналған препараттар (эубиотиктер).

Қосымша ақпарат:

Симбиоз - екі түрге жататын микроорганиздердің бірге өмір сүру нәтижесіне екі популяцияның өсуіне, көбеюіне зиян келмейді. Метабиоз - микрорганиздердің бір-бірімен қарым-қатынасы, бір микроорганизм өмір сүру үшін, екінші микрорганизнен қорек алып отырады. Мутуализм - өзара пайдалы әртүрлі организмдердің өзара қарым-қатынасы. Коменсализм - қр түрлі особтардың бір-біріне зиян келтірмей, біреуінің одан пайда көріп бірге өмір сүруін айтамыз.

Саттелизм - микроорганизмнің бір түрінің өсіп шығуының күшеюі. Антагонизм - бір популяцияның өмір сүруі екіншісі нәтижесінде басылуы. Микробтық контабинация (ластануы). 1. Адам организміне потенциалды қауіпті микроорганизмдердің қоршаған ортадаға заттарға, азық-түлікке, күнделікті қолданатын заттарға медициналық құрал - жабдықтарға түсіп, ол заттар арқылы басқа адамдарға ауру таралады. Контаминді объектілерден микрорганизмдер қдетте көбеймейді және уақытша өмір сүреді. Объектінің деконтаминациясын стерилизация және дезинфекция әдістерінің көмегімен жүргізеді.

Қоршаған ортадағы микробтардың таза дақылдарға, қоректік орталарға, зерттелетін материалдарға микробтардың түсуі, ол қате диагнозға себепкер болады. Контаминацияның бұл түрін алдын-алу үшін микробиологиялық процедура кезінде асептиканы сақтай білу қажет.

Паразитизм - бір популяция (паразит) өзіне пайда келтіріп отырған басқа популяцияға (қожайын) зиян келтіріп түрлердің түраралық қарым-қатынасы.

Топырақ микрофлорасының құрамы оның түріне, ылғалдығына, температурасына байланысты құбылмалы келеді. Микрофлора тығыздығы 10-20см. тереңдікте жоғары болып келеді. Топырақ микрорганизімі зат және энергия алмасуының барлық процесіне қатысады: биомасса синтезі мен энергия аккумуляция, нитрификация, дезинтрификация, күкірт трансформациясы т.б. Топырақта көптеген патогенді микрорганизмдер әртүрлі уақыт ұзақтығында сақталуы мүмкін. Микробтар судан, ауадан, жануарлардан, өсімдіктерден түседі. Топырақта өзі тазарту процесі жүреді. Нәтижесінде органикалық заттар гумусқа қайта өңделеді. Вирустар топырақта бірнеше күн және ай сақталады. Ал спор түзуші ботулизм, сіреспе, анаэробты жарақат қоздырушылар бірнеше жылдар бойы сақталады. Ботулизм актиномикоз, терең микоздар мен микотоникоз қоздырушылары үшін қалыпты өмір сүру (меншікті) орны болып табылады.

Санитарлық-көрсеткіш микрорганиздер адамнан бөлінген бактериялар, олар басқа да сол жолмен бөлінген патогенді бактериялардың өмір сүруіне ұқсас, олар қоршаған ортада белсенді көбейіп қазіргі кездегі микробиологиялық әдістер арқылы табылып, сапасы анықталады.

Топырақтың санитарлық микробиологиялық жағдайы термофильді бактериялардың және фекальды ластану көрсеткіші бактерияларды салыстыру арқылы бағаланады. Нәжістік залалдануға душар болып, шамадан тыс бактерия саны көбейген топырақ санитарлы қолайсыз болып есептеледі. Топырақтың қаншалықты бұрынырақ залалданғанын бірнеше санитарлы көрсеткіш микроорганизмдер арқылы анықталады, яғни E.colі және Стаф. және энтеробактерия болса ескілеу, ал кластидиум перфрингенс болса ескі залалдану болғаны. Анықтау, бағалау коли-титр топырақтың бір грамындағы сапрофитті термофильді және нейтрофицирлеуші бактериялардың саны анықталады. Клостридиум перфрингенс титр арқылы анықталады.

Судың микрофлорасы. Су микрорганизм үшін қалыпты орын болып табылады. Судағы микрорганизмдер сырттан түскен және өзінің микрофлорасы болып табылады. Патогенді микроорганиздердің өмір сүруі оның түріне, контаминорленген санына, микробтардың сапрофитикалық санына, судың температурасына, судың органикалық заттарының санына байланысты. Сол себептен су ішек инфекцияларының негізгі тарату жолы болып табылады (іш сүзегі, дизентерия, тырысқақ, полимиолит, гепатит).

Судың ластану дәрежесі үш категорияға бөлінеді:

1. Полисапробты зона- өте лас, кислороды кем, органикалық заттары көп су. 1мл судағы микробтар 1 мл-ден көп.

2. Мезосопробты зона - өте ластанбаған су бір жерде органикалық заттардың активті минерализациясы жүреді. 1 мл суда 100-деген мың бактерия бар.

3. Олигосопробты зона- таза су 1мл суда ондаған, жүздеген бактериялар бар.

Судың санитарлы микробиологиялық саны мынамен бағаланады:

1. Микробтық саны

2. Коли-титр белгілі аз мөлшердегі ішек таяқшасының саны.

3. Коли индекс таяқшасының 1л судағы саны.

Бұл көрсеткіштерді титрациялық және мембранды фильтр арқылы анықтаймыз.

Ауа микроорганиздердің көбінесе қолайсыз орын, себебі ол жерде ылғал мен қоректік заттар аз, ол күн сәулесін микробтарды жойып жібереді.

Ауа-тамшылы жолмен респираторлық инфекциялар қоздырғыштары – грипп, туберкулез, көкжөтел, дифтерия, паротит т.б. таралады. Микробтық аэрозольдар аллергиялық ауруларды туғызуы мүмкін, әсіресе ауада саңырауқұлақтар мен актиномициттер көп кездеседі.

Ауаны санитарлы-микробиологиялық зерттеу әдістері арқылы операциялық, байламдық және хирургиялық, акушер-гинекологиялық бөлімдер мен палаталар, блоктар, бокстар, балалар мекемелері, аптекалар, биотехнология өндірісі және лабораториялық бөлімдер ауасы тексеріледі.

Түрлік және сандық құрамы. Күннің радиациясына, метео жағдайда, тұрғындардың тығыздығына т.б. байланысты. Ауада микроорганизм көбеймейді. Онда кокк тәрізді таяқша бактериялар, бациллалар, клостридиялар, актиномицеттер саңырауқұлақтар мен вирустар кездеседі. Тұрғын үй ауасында көбінесе адамның тыныс жолдары мен тері микрофлорасының өкілдері кездеседі. Жабық бөлмелердегі ауаның санитарлы-бактериологиялық көрсеткішін 1м³ тағы кездескен жалпы микроб санымен және санитарлы көрсеткіш бактериялар гемолитикалық стрептококк пен алтынша стафилококктың болуымен бағалайды.

Микроорганизмдер зат энергия айналуға активті қатысады, жануарлармен өсімдіктерге қарағанда бұлар барлық органикалық заттарды трансформирлейді. Бұлар өздері биомассаны синтездеп алғашқы элементтерге дейін ыдыратады. Микроорганизмдердің атмосферасының климатын белгілейтін булану элементтерін синтездеудегі маңызы зор.

Бала жатыр қуысында стерильді жағдайда дамиды және стерильді туылады, бірақ туылған соң 1-ші минуттан бастап-ақ қоршаған орта микрофлорасымен байланысқа түседі. Нәтижеде микрофлора қоныстанған адам организмінде жаңа экологиялық жағдай түзіледі. Яғни ондағы қарым-қатынас микрооргнизмнің микроорганизммен симбиозы - мутуализм, комменсализм немесе паразитизм өзгешілігін алып жүруі мүмкін. Қалыпты микрофлорасындағы сандық және сапалық қатынас қр жерде бірдей емес.

Адам организмі өмірдің бірінші сағатынан бастап қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түсіп, микроорганизмдер шартты-патогенді микроргнаизмдерге жатады, гигиенаны сақтамаған жағдайда немесе организм қлсіреген кезде олар активті болып шақыруы мүмкін. Мысалы: импетиго, фурункулез т.б.

Ауыз қуысының микрофлорасы мөлшері көп және алуан, себебі ол жердегі ылғалдылық қоректік ортаның көптігі микрорганизмдердің көбеюі үшін қолайлы жағдай болып табылады. Жоғарғы тыныс жолдар микрофлорасы стрептококктар мен дифтериондармен, моракселлалармен, псевдомонадалармен көрсетіледі. Микрофлора құрамына сілекейдің бактериоцидтік заттары, лейкоциттердің фагоцитарлық активтігі, шырыштың адсорбциялық құрамы, эпителий жасушасының кірпікшелері әсер етеді. Дені сау адамның кеңірдегінің, бронхтың және альвеоло шырышты қабығында микроорганизмдер болмайды.

Жынысты органдар. әйелдің жыныс органдарының кілегейлі қабатында сүт қышқыл бактериялары (дедерлейн таяқшалары) кокктар аз мөлшердегі анаэробтар, микоплазмалар, кандида туыстығындағы саңырауқұлақтар. Несеп жыныс жолдарының микрофлорасы стафилококктармен, микобактериялармен, бактериодтармен, фузобактериямен көрсетіледі. Дені сау әйел қынабында дедерлеин және дифтероид сүт қышқыл таяқшаларынан тұрады. Жатыр қуысы, фаллопиев түтігі және несеп қуығы дені сау адамдарда микроб болмайды. Несеп жынысы микрофлорасы құрамында жыныс жолы секретінің бактероцидтік құрамы әсер етеді. Ал әйелдерде-қынап секретінің жоғары қышқылдығы әсер етеді.

Ауыз микрофлорасы көптеген аэробты және анаэробы микроорганизмнен тұрады. Ауыз қуысында үздіксіз микробтармен ластану және өзіндік тазалау лизоцим, ингибин және т.б. факторлардың әсерімен жүреді. өңеш дені сау адамдарда микрорганизмнен таза немесе өте аз болады. Қарында қышқыл реакция ортасына байланысты арнайы микрофлора қалыптасты: ашытқылар, сарциндер, саңырауқұлақтар, лактобактериялар және т.б. аш ішек микрофлорасы көп емес және өте біркелкі, лактобактериялар, энтерококктар, бифидумбактериялар және т.б. Бактериялардың көбеюіне еттің бактериостатикалық әсері шырышты қабық секреті және секреттік иммуноглобулиндер класы тежейді.

Микрорганизмдердің тоқ ішекте тірішілік жағдайы ерекшелігі мынада: ол секреттік орган, онда лизоцим болмайды, лимфоидты ткань төмен көрінеді және қолайлы рН орта, температура, қоректік заттардың көптігі және т.б. Тоқ ішекте 250 бактерия тірі табылған, негізгісі туысы Bіfіdobacterіum және bacter**** қулетінен, энтерококктардан табылады.

Микрофлора жағдайы мен құрамы микроорганизмге байланысты, яғни тоқ ішектің микрофлорасы, микрорганизмге әсері бар. Ол мынамен белгіленеді:

1. Ол организмнің шынайы резистенттік факторы болып табылады.

2. Микрофлора лимфоид ткань дамуын стимульдейді.

3. Микрофлора асқорытуға қатысады.

4. Ол адам организімін түрлі витаминдермен қаматамасыз етеді.

Столдың, аптекалық ыдыстардың, жабдықтардың, сүлгілердің, жұмысшылардың қолының микробты ластануының анализі үшін тампонды және жуынды әдістері қолданылады. Бірінші жағдайда мақтадан тампон дайындап, стерильдеп 2мл 0,1 пептон суы немесе изотоникалық ерітінідісі бар түтікшеге салады, бірақ тампон сұйықтыққа тимусі керек. Оны егу алдында сулаймыз 1 мл жуындыны ЕПА-ң тереңдігіне егіп, 24 сағаттан кейін өскен колониялардың санын санап жалпы микробпен ластануын анықтайды. Қолдың фекальды ластануын анықтау үшін жуындыны 5мл кесселер ортасына егеді (ішек таяқшасын көбейіту үшін) 24 сағаттан кейін өсу байқалса Эндо ортасына егеміз және оксидазды тест жүргіземіз. Алтын тәрізді стафилококкты анықтау үшін ЖСА-ға егеміз (жұмыртқа уыз агары). Дәріханадағы ыдыстың жуындысын былай аламыз: 10 мл натрий хлоридісінің изотоникалық ерітіндісін шыны ыдысқа құйып, араластырып онымен ыдысқа құйып жуып жуындысының 1мл ЕПА-ға егеміз.

Адамның қалыпты микрофлорасы қорғаныс қызметі (тері жабындысының өкілдері, патогенді микроорганизмдер антогонистер) зат алмасуға қатысуы қызметін т.б. атқарады. Дисбактериоз (эубиоз) дегеніміз адамның қалыпты микрофлорасының сандық, сапалық өзгеруі. Эубиоз жағдайы (организмдегі микрофлораның динамикалық тепе-теңдігін) қоршаған орта факторларының әсерінен немесе стрестік жағдайдан, кең және бақылаусыз антибиотик қолданғаннан, сәуле және химиотерапиядан бұзылуы мүмкін. Мұның нәтижесінде колонияның резистенттілігі бұзылады. Микроорганизмдер токсикалық өнім бөліп шығарады. Микрофлораның қалыпты функциясының нәтижесінде туылатын жағдайды дисбактериоз деп атайды. Қалыпты микрофлораны толықтыру үшін эбиотиктер қолданылады. үшектің қалыпты микрофлорасының өкілдері-лиофильді кептірілген тірі бактериялар-бифидумбактериялар, колибактериялар, лактобактериялар.