Саясаттағы ұжымдық санасыздық. 11.03.2014жыл

Саяси санамен сана-сезімнен басқа саясатта біз әдетте иррационалды немесе мағынасыз үлкен рөл ойнайды. Оны «ұжымдық санасыздық» ұғымы мысалында қарастырайық.

Кең мағынада бұл саяси әрекеттің индивидуалдық субъектісінің «санасында көрсетілмаген операциялар және жағдайлар, психикалық үрдістердің қосындысы (немесе жеткіліксіз сана дәрежесімен көрсетілген), бірақ бұл белсенде кей жағдайларда адамдардың құрамсыз конгломератарының әрекетіне анық әсер етеді (мысалы, топ) . «Ұжымдық» сын есімі берілген сөз тізбегінде ресей әдебиетте қабылданған ұғыммен сәйкес келмейді және бұл ұжымның саналы адамдар қоғамы ретінде ұғыммен байланыссыз тіпті бұған қайшы. Ұжымдық санасыздық ұғымы әрекетін спецификалық формасын туғызады, шатаспау үшін әдетте, стихиялық, «ұжымдық» емес (жалпылық) әрекет.

Ұғымның тарихы өте қызық: «Ұжымдық санасыздық» ұғымын З. Фреидтің жолын жалғастырушы, К.Юнгпен жеке санасыздықтан ерекшеленетіні адамзаттың филогенетикалық даму тәжірбиесін ұстаушылары болатын психикакалық құбылыстардың ерекше табың белгілеу үшін енгізеді.

К. Юнг үшін ұжымдық құрамы санасыздықтың басты құрамы болып, архиптер – адамның шын өмірінде нақты құраммен толтырады, яғни әрекеттің түрлі априорлық тізбектер; ерекше текті тұлғаүстілік адамның маңында болып жатқанға әсер ету және қабылдау әдістері (түрлік, топтық); филогенетикалық мағынадағы кейбір «ұжымға» жататын адамдардың әрекетінің ұқсастығын анықтайды (мысалы, бір этносқа).

Саяси психологияда ұжымдық санасыздық анықтамасы XIX ғасырдың аяғында Э.Дюркгейммен «ұжымдық көріністер» ұғымымен толықтырылады, бұл ұғым үйреншікті, автоматталғандық жағдайында әлеуметтік топтармен қоғамдастықтар мүшелерінің тәжірбиесінде құрылған әрекет тәртібі, пікірлер білімнің қосындысы. Осындай көріністер, адамдардың жеке санасын басып, В. М. Бехтерев мазасыздық, жалпы толқулар, топтың жиындағы әрекеті сияқты феномендермен байланысты әлеуметік және саяси психологияның арнайы саласы – «ұжымдық рефлексология» деп туғызуы мүмкін.

Ұжымдық санасыздық шегінде құрамды түрде ұжымдық эмоциялар, сезімдер, көңіл-күйлер, пікірлер, білімдер, бағалар және ойлар бөлінеді. Басты рөлдерге эмоционалдық құрамында рационалды элементтер тек көбінесе иррационалды сәттерге көмекші рөл, бағынышты рөл ойнайтын, дәстүрлі көзқарастар мен сенімдер, көптен қалыптасқан стереотиптер түрінде өмір сүреді.

Ұжымдық санасыздық екі әр түрлі түрлердің жалпылық әрекетінде көрінеді. Жалпылық әрекеттің бірінші түрі оның ұжымдық санасыздықтын барлық мүшелеріне жалпы негіздегі толыққанды бүтін монолиттік салмаққа индивидтерді қосатын біртекті ұқсас бағалар мен іс-әрекеттерге тіреледі. Әдетте бұл жалпылық көңіл-күйлері мен бірегей эмоционалдық күйлермен көп адамдар санының жұқтырылуы нәтижесінде өтеді – мысалы, өз көшбасшысын көргендегі бірегей серпінмен көтерілген жан-күйерлер тобы, оның атына сәлемдеулер мен лозунгтарды айтады.

Жалпылық әрекеттің екінші түрлі, мұнда маңызды рөлге ұжымдық ие болады және керсінше, адамдарды қоспай, ажырататын эмоционалдық соққылармен байланысты себептермен түсіндіріледі. Мұнда әрекетке жалпы емес, тіпті түрлі, бірақ адамдардың көбіне бірдей әрекеттік механизмдер түседі және әрекет туады, оның басты құрамы болып адамдардың көпшілігіне объективті және кенеттен туындайтын критикалық («шекаралық») жағдайларға біртекті, бірсәтті әсерлі табылады. Осындай жағдайларға стихиялық құбылыстар мен қатар соғыстар, төңкерістер жатады.

Осындай жағдайлардың негізгі себебі болып және сипаты болып олардың болжамнын жоқтылығы үйреншіліктің болмау және жаңашылдық. Берілген ерекшеліктерге байланысты, адамның жеке тәжірбиесі осындай түрлі жағдайларға назар салуға және дұрыс бағалауға қарсы болады және сонда тұлғаларға жеке әрекеттің тәсілдерін көмекші ұжымдық санасыз, жалпылық биологиялық немесе әлеуметтік тәжірбиемен тексерілген тәсілдер. Осындай әсерлердің мысалы болып алаңдаушылық болады.

Ұжымдық санасыздық бір жағдайда тірек болады – ол теріс оқиғалардың себепшілеріне түсініксіз жаушылықпен қосылған немесе күшті көшбасшыға үлкен сеніммен жанданған адамдардың үлкен адамдардың үлкен тобының саяси бірлігін тудырған болады. Осы жағдайларда ұжымдық санасыздық саяси ұжымдасқан әрекеттің негізгі ретінде болады.

Бұл тәжірбиеде манипулятивті әсер ету ретінде адамдардың үлкен тобына әсер етеді – мысалы жиындарда. Керісінше, ұжымдық санасыздық әлеуметтік-ұжымдасқан әрекет формаларын бұзғанда және саясатқа қарсы тұрғанда: «әлсіз үкіметпен бағынбай бағытталған халық арасындағы қатыстарда биіктің әр-бір актісі топты шарасыздыққа жеткізгенде және оның өзіне мейрімсіздік сәт туғызады». Осындай жағдайларда тұрақсыз саяси үсті әрекеті, көбіне әлеуметтік саяси бұзылуға әкелетін және өзінің бұзушы нәтижелерін түзеуге көп уақыт талап ететін әрекет басым болады.

Негізінен ұжымдық санасыздық адамзаттың бұрынғы даму кезеңдерінде маңызды рөлге ие болды. Қазіргі дамыған қоғамда оның маңызы төмендеді, тек саяси әрекеттің саналы реттеу элементтерінің рөлі күрт түскендегі, дағдарысты, экстремалды жағдайларда байқалады. Кәдімгі өмірде тұрақты әлеуметтік саяси жүйеде ұжымдық санасыздық кәдімгі саннын өте өшірілген түрлерінде көрінеді. Дамыған елдерге қарағанда, ұжымдық санасыздықтың рөлі «үшінші әлемде» әліде жоғары.