Саяси сана-сезім. 4.03-2014

Саяси сана-сезім – бұл қазіргі саяси психологияның ұғымдық координаттар жүйесіне кіретін және субъектінің өзі кіретін, сонымен қатар оның саясатпен байланысты әрекеттері және жағдайлары, олардың шындықпен байланысты субъектінің қабылдау нәтижелері көрсететін қазіргі саяси психология ортаңғы категорияларының бірі.

Құрамдық тұрғыда зерттеушілердің көбі саяси сананы көп деңгейдегі ішкі қайшылықты, «соғысып» байқалатын, біртексіз, көпшамалы құрылым ретіндегі қарастырады, жалпылаған түрде субъектінің саясатпен және оған рационалды көзқарасымен (саясаттағы ұжымдық санасыздыққа қайшылыққа дейін) танысу деңгейін көрсетеді.

Гносеологиялық тұрғыда саяси сана басқа негіз құрайтын саяси – психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты, жекеленген, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты-генетикалық тұрғыда, саяси сана, оның туынды, жоғары деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формалаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана,саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекететің субъективтік механизмдерінің рационалды негізі ретінде болады. Ол саяси жүйемен байланысты - психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты. Жекелегенде, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты – генетикалық тұрғыда, саяси сана оның туынды, жоғарғы деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекеттің субъективтік механиздердің рационалды негізгі ретінде болады.Ол саяси жүйемен байланысты – саяси сана өзімен оның субъективті фундаментің – «адамның негізін» көрсетеді және т.б.

Ресейдің дәстүрлі түсінікте саяси сана ең әуелі адамдардың өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларының туындайтын бейнесі болып қоғамдық сананың үлгісі ретінде беріледі. Жалпы қабылданған әлемдік дәстүрге саяси сана саясаттың психологиялық бейнесінің барлық қосындысы, оның субъективті компоненті, түрлі жағдайлармен түрлі деңгейлерде өзін көрсететін компонент болып кең мағынада қарастырады.

Саяси сана ұғымының қоғамтанудың түрлі салаларында қолданудың ұзақ тарихына ие, бірақ негізінен біз алдыңғы бөлімде нақты айтқан саясаттанудағы әрекеттік бағыттың шегінде арнайы жасалады. Ол ерекше танымдылыққа ХХ ғасырдың ортасына қарай, ортодоксальдық бихевиористік ағымның шектеулілігі байқалғасын және саяси әрекетті және де одан кең саяси үрдістердің динамикасының негізінде саяси сана сияқты «тәуелсіз ауыспалылар» сияқтыларға назар қажет етеді және одан кең осы әрекеттің субъектісінің психикалық ортасы байқалғаннан кейін.

Саяси сананың категориясы оған салынатын құрамның кеңдігіне, түсіндірмелі күштің кеңдігіне байланысты қолайлы болды, және өздік түйіндік ұғым түрлі ғылыми пәндердің бұған дейін көзқарастарымен шығарған. Мұндай синтетикалық қасиет сана ұғымына жаңа көбіне синтетикалық, тегі бойынша саяси-психикалық ғылымның негізін салушылардың бірі болды.

Тіпті саяси психологияның шегіндегі сана саяси ғылымның жалпылағандағы түрлі бағыттардың зерттелетін түрлі көзқараспен, пәнаралық, кешенді категорияларға жатады. Мысалға, жеке алғанда, қоғамдық сананың басты компоненттерінің бірі ретінде, саяси сана саяси философиямен қарастырылған, марксистік нұсқада саяси сананы өмірдің материалды үрдістерімен теңейтін және оны әуелі нақты – тарихы, «таптық» бағалар жүйесінің субъективті призмасы арқылы сынған саяси қатынастарымен саяси шындықтың теориялық бейнесі ретінде қарастыратын және соңында белгілі таптың қоғамдағы экономикалық жағдайымен шартталған. Осындай негіздеуде саяси сананың ішінде екі негізгі деңгей бөлінеді: «теориялық» және «мемлекеттік бюрократиялық», яғни, саяси шешімдерді қабылдау деңгейі.

Саяси әлеуметтану саяси санада бірнеше кішкене басқа, алдымен идеологиялық және жалпылық деңгейлерді бөледі және оны алдымен саяси санадан тыс құрылған бір жағынан, шарттарымен стеориптер қосындасы екінші жағынан, жеке адам немесе топпен оған маңызды қате әсер ететін ерекше факторлар ретінде саяси сананың идеологиялық компоненттерін бөліп әлеуметтік саяси шындықтың өздік анализі нәтижесінде алынған болып, қосындысын қарастырып, консервативті, либералды, революциялық, тоталитарлық, авторитарды, демократиялық және басқада саяси сананың нақты түрлерінің сипаттамаларын ашуда назар аударды.

Саяси сананы саяси психологияның және саясаттың психологиясының әдістерімен зерттеу оның әлеуметтік-саяси құрамының және оның әрекет етілуінің жеке механизмдерінің анализін қосуға ұмтылыспен сипатталады, бұл үшін жалпы және әлеуметтік психологиялық ұғымдарды қолданады (қажетіліктер, қызығушылықтар, бағыттар, бағдарлар және т.б), құндылықтар жүйесі, адамдардың дүниетанымының сипаты, саясаттағы біліміне қатысты мәлімет негізінде саяси сананы бағалайды. Бүтін, саяси сананы саяси психологиялық зерттеу алғашқы кезекте өзіне оның субъектілер – «ұстаушылар», саяси сана және оның негізгі функционалды формаларының даму динамикасының анықталуын құрайды. Саяси сана субъектісі көзқарасынан, саяси психология субъектілері жалпылық, топтық және жеке саяси санаға бөлінеді.

Бірінші өлшемде саяси сана қоғамның жалпылық санасының маңызды саяси құрамға ие және белгілі саяси нәтижелерге ие сұрақтарға қатысумен анықталады, және ерекше спецификалық (саяси) детерминация механизмдеріне және сәйкесінше, белгілі салыстырмалы «жалпылық сана» жүйесінің кіші жүйе автономиясы болады. Осы мағынада саяси сана – жалпылық сананың ерекше саясатталған бөлігі. Осындай саяси сана құрамды түрде статикалық (жалпы бағыттар және құндылықтар) және динамикалық (жалпылық көңіл күйлер) компоненттерін енгізеді.

Нақты мағынада бұл, біріншіден, адамдардың күтуінің деңгейі және олардың саяси жүйедегі бар күтулерді іске асыру мақсаттарында әсер ету мүмкіндіктерін бағалау. Екіншіден, бұл идеологиялық таңдау негізінде жатқан әлеуметтік-саяси құндылықтар (мысалы, әділеттік, демократия, теңдік, тұрақтылық тәртіптілік және т.б) .Үшіншіден, бұл қазіргі жағдайдың үкіметтің көшбасшылардың, нақты саяси шаралардың бағаларымен байланысты тез өзгеретін пікірлер және көңіл-күйлер.

Саяси сана қоғамның саяси мәдениетінің түрін,деңгейін және саяси әрекеттің ең кәдімгі жалпы нұсқаларын анықтайды. Осындай саяси сананы анықтау тәсілі – саяси сұрақтар бойынша қоғамды пікірді сұрау.

Екінші өлшемде саяси сана саясатпен байланысты,нақты анықталған және ұйымдастырылған үлкен (әлеуметтік топтар, ұлттық этникалық құрылымдар,халықтың топтары және қабаттары) және кіші (мысалы, саяси элита, әскери үкіметтік хунта) бюросы, қысым топтары сияқты түрлі лоббистік құрылымдар және т.б. топтардың жалпыланған санасы ретінде қарастырылады. Топтың әлеуметтік саяси жүйедегі объективті орны,және топтық сана-сезімнің ерекшеліктеріне негізделіп, осындай саяси сана топтың саяси белсенділігінің құрамын, бағытын және интенсивтілігін анықтайтын бейнелер қосындысы ретінде түсіндіріледі. Ең кең таралған осындай саяси сананы анықтау тәсілі – қызықтыратын топтардан шығатын саяси сипаттағы құжаттарды зерттеу.

Үшінші өлшемде саяси сана саяси жоспарда салыстырмалы мақсатты әрекет етіп,саясатты қабылдап және оны нақты бағалайтын «саяси адамның», тұлғалық қабілеті және қасиеті деп анықталады. Мұнда ең үлкен қызығушылыққа субъективті психологиялық ерекшеліктер, адам әрекетінің ерекше сферасы ретінде саясаттың ішіндегі адамның әрекетімен,санасының құрамдық компоненттері және түрдік сипаттамалары ең үлкен қызығушылық туғызады. Тұлғаның саяси әлеуметтену үрдістерін зерттеу, жеке адамның саяси санаға қол жеткізудің жалпылық және түрлі топтық нұсқауларды, тәсілдерді және жеке деңгейдегі өздік саяси сананы жасау. Осы деңгейдегі саяси сананың әрекет етуінің басқаратын механизмдердің анализі онда екі блок компонентті бөлуге мүмкіндік береді. Бұл мотивациялық (саяси қажеттіліктер, құндылықтар, бағдарлар, сезімдер жәнеэмоциялар) және танымдық (білім, информациялану саясатқа ұмтылыс, пікірлер) қосындылар.

Осындай саяси сананы анықтаудың ең кең таралған әдісін тұлғалық-психологиялық зерттеу және саяси санаға қатысты тұлғанаң әлеуметтік саяси типтерін болу.

Осы рекрустан басқа, алдымен саяси сана субъектісінде негізделетін, саяси сананың динамикалық аспектлерін зерттеумен байланысты бағыттар бөлінеді. Осы бағыттар екі салада дамиды.

Бір жағынан, бұл саяси сананың бір қоғам шегіндегі реттік кезеңдерімен трансформацияларын зерттеу (мысалы, тоталитаризмнен авторитарлық, содан соң демократиялық саяси санаға өту үрдістерін зерттеу, бұл өту үрдістері салыстырмалы-тарихи,саяси-психологиялық бағыт шегінде дамитын елдердің басты негізгі болып табылады). Басқа жағынан, бұл кесіп алу тәсілімен «іске асырылатын» таза салыстырмалы саяси – психологиялық зерттеулер. Осыған түрлі қоғамдардың саяси сананың түрлерінің анализі жатады (мысалы, кросс-мәдениетті бағыт шегіндегі осындай түрлі салыстырмалы зерттеулер).