Қайта жаңғырту кезеңі. 25.03.2014жыл

Тарихтағы алғашқы толық құқылы саясаткер және саяси психолог Н.Макиавеллидің ұлы еңбегі «Мемлекет басшысы» саяси көшбасшылықтың проблемаларының саяси-психологиялық анализінің жарқын үлгілірінің бірі және сол сәтте, адамдармен басқарудың саяси өнерінің қазіргі уақытқа дейінгі өте сапалы көмекшісі болып табылады. Бұдан басқа, осы жұмыста монархтың саяси әрекетінің жасырын психологиялық сәттері жақсы жазылған және көрсетілген, (монарх - «тиран»), оларды қолдану, автордың пікірінше, тек ақталған жоқ, сонымен қатар, жиі дағдарысты кезеңдерде өте қажет.

Негізінен, адамдар табиғаты бойынша Н. Макиавелли өте төмен пікірде еді: «Адамдар туралы негізінен, мынандай ойда болды: Адамдар рақымсыз және тұрақсыз, алдауға және екіжүзділікке бейім, оларды қауіп сескендіреді және байлық қызықтырады». Адамдар, Макиавеллидің есептеуінше, табиғатынан иррационалды және өзімшіл, сондықтан олардың мақсаттарына жету үшін, жақсы жағдайлылық туралы сөздер болмайды, әсіресе, әрекет құралдарын таңдауда: мақсатқа жету жолдары мен тәсілдерін ақтайды. Н. Макиавелли өз кезеңінің сенімді ұлы және иезуит – әкелердің алдыңғы шәкірті болады. «Мақсат тәсілдерді ақтайды» – бұл иезуиттер орденінің негізін салушы Игнаций Лойоланың белгілі сөз ұраны сол кездегі саясаткерлер үшін танымал болды. Н. Макиавелли осы қағиданы былай дамытқан: «барлық жануарлардан мемлекет басшысы екеуіне ұқсасын: арыстанға және түлкіге. Арыстан апанды, ал түлкі қасқырдан қорқады, яғни, осыдан, апанжарды айналып өту үшін түлкідей және арыстандай, қасқырларды қорқытушы болу керек».

Бірақ, өзінің нақылдарының барлық иезуиттілігінің екіжүздігіне қарамастан, Н. Макиавелли, мемлекет басшысының қарапайым адамдары бағыныштылары туралы ұмытқан жоқ: «Мемлекет басшысы бағыныштыларының наразылығын немесе жақтыртпастығын туғызбау үшін өзі ешқандай теріс әрекет жасамауы тиіс. Егер иұны ол игерсе, онда ол өз ісін жасайды және оның басқа нәпсілері оған еш қауіп тудырмайды».

Макиавеллилық «арыстан» бейнелері тек атаулы ғана болып қалмай отырды, теориялар және тәжірибелер саяси психологияның бейнелері. Бұл тірі және өте бейнелі ұғымдар әлі күнге дейін маңызын жоғалтқан жоқ. Олар кез келген саясатқа, имиджелогия – саясаткерлердің тиімді бейнесін құрауда әлі де кең қолданылады.

Адам табиғаты, психология және сәйкесінше адамдардың түрлерінің белгілі типтерінің саяси әрекетімен байланысты. Тұрақты сұрақтардан басқа, Н. Макиавелли дағдарысты қоғамдағы «өткір әлеуметтік қақтығыстарды» қарастырды. Саясаттағы жалпылық психологияның күрделі сұрақтардың бұдан да қиын екенін мойындау керек, өйткені, Н. Макиавеллидің кезінде және оның алдындағы ғалымдар кезеңінде, қазіргі сөздер мағынасындағы «топтар» сөзі болған жоқ. Адамдардың қоныстануының тығыздығының көрсеткіштері сондай болған, әрбір «топ» бірнеше ондық, ең көбі, жүздеген адамды өте сирек асырып, топтасқан. Бұған қарамастан, мысалға, өте терең оймен жазған:

«Терең және өте табиғи жаушылық, біреулердің билік құмарлығымен және басқалардың бағынуға құлқының болмауымен туындайды, бұл «мемлекетте болып жатқан алаңдаушылықтардың негізгі себебі» деген және түсіндіруі бойынша: «бұл айырмашылықта, әсіресе үрлі ақыл-күйлерінің республикаларда төңкерістер туғызатын басқа себептер табылады».

Басқа сөзбен, Н. Макиавелли дағдарысты қоғамды (мұнда біреулер билеуге бағынғысы келмейді, бұның «жоғарыдағылар» істей алмайды, алайда әрине, тырысады), ал «төмендегілер» қаламайды, деген лениндік революциялық жағдайдың белгілеріне ұқсайтынына, назар аударайық) – тұрақты қоғамға (мұнда біреулер билейді, ал басқалар бағынады) қарама-қарсы, және қоғамды құрайтын адамдардың ірі топтарының психологиялық жағдайларындағы айырмашылықтарының негізгі себебін іздеген. Оның пікірінше, тарихи үрдістің өзі мемлекеттілік формаларының ауысуын қоса, әдетте «өте міндетті өмірлік жағдайлар» мен «өте міндетті оқиғалар кезеңімен» ондағы әрекет әсерімен байқалады, мұнда ең әуелі адамдардың әрекеттері, жеке алғанда, «белгілі көңіл-күйге бос ұсынған адамдардың әрекеттері көрінеді. Н. Макиавеллидің өз кезеңіндегі бейнеде көзқарасының антифаталды екініне назар аударайық, ал соншалықты «гуманисті» – егер де бұлай саяси-психологиялық мағынада әрине айтуға болса. Шын саясатты мораль мен діннен бөліп, барлық саяси ғылымдардың негізін салушы саяси үрдістердің өзін бірінші болып зерттеуге кірісті, және әрине, саяси-психологияны ескермей өте алған жоқ.

Бірақ, әрине, сол уақыттың қоғамдық ғылымдарының деңгейінің жеткіліксіз дамуының арқасында, тіпті ұлы ойшыл Н. Макиавеллидің саяси-психологиялық әрекеттердің кейбір қатарының жеке сыртқы жақтарын ғана түсіндіріп олардың ішкі механизмдерін, жұмыс істеу принципін түсіндіре алған жоқ. Бірақ, оның істегенінің, саяси өз кезі үшін ұлы жетістік еді.

Н. Макиавеллидің «Мемлекет басшысы» қазір де тек қана белгілі емес – ол саясаткерлердің бір қатарына қажетті кітап болып табылады (әсіресе бастапқыларға). Бірақ өз мағынасында, Макиавеллилік «мемлекет басшысы» еңбегі болды және қала береді, адамдарды шын, нақты, және тәжірибелік саяси психологиялық құлдық бойынша алдыңғы құрал болып табылады. «Макиавеллизм» терминінің қазіргі уақытта ең қу, екіжүзді және адал еместі, яғни шын саясатта болу мүмкін құбылыстарды атау үшін бекер қолданбайды. Ол алдына қойылған мақсат – кейде адамдардың үстінен билік ету, мақсаты үшін, ешбір амал, тәсіл әрекеттен бас тартпайтын тәсілді білдіреді.