8. Мұнай және газдың әлемдік экономикадағы мәні және Қазақстандағы көмірсутек шикізаттарын терең өңдеу өндірістерінің дамуы

Мұнай ресурстары мен кен орындары. Әлемдік мұнайдың өндірілмелік қоры 141,3 млрд. т бағаланады. Әлемдік мұнайдың болжамалы қоры 300млрд. т шамасын құрайды. Өндірілмелік қоры мұнай қазіргі өндіру көлемі бойынша 42 жылға жетеді (жылына 3,331млрд т). Олардың ішінен 66,4% орталық шығыс және жақын орналасқан шығыс елдерінде шоғырланған. Бүл өңірлер үшін ерекше және үлкен (300млн-нан 1млрд т дейін) кенорындарында жоғары өнімділігімен болатын мұнай және концентрациясының зор қорының болуы сипатты. Бұл корсеткіш бойынша әлемде бірінші орынды Сауд Арабиясы алады, онда әлемдік мұнай қорының 4-ке жуығы қарастырылған. Осы өңірде мұнай қорының зор бөлігін Ирак, Иран, Кувейт және Абу-Даби араб елдері иемденеді, бұлардың әрбіреуі әлемдік қордың 10 бөлігіне ие. Әлем орындары бойынша 2-ші орынды Американдық континент алады, 14,5 пайыздің әлемдік өндірілмелік мұнай қорынан. Ірі мұнай қорына Венесуэлла, Мексика, АҚШ, Аргентина, Бразилия ие. Африкадағы өндірілмелік мұнай қоры 6,9%, Ливия – 2,9, Нигерия 2,3 және Алжир 0,9 пайыз. Батыс Еуропада мұнай және газдың үлкен кен орындары Солтүстік теңіз акваториясы мен (0,5 млрд. т) Норвегиялық территорияда (1.5млрд. т) орналасқан.

Азия- Тынықмұхиттық өңірде мұнай қорын Қытай (2,35%), Индонезия (0.5%), Үндістан, Малайзия және Австралия (1% бағасында) иеленді. Шығыс-Еуропа өңірлері 5,8% өнімділік қорына ие, соның ішінде Ресей (6,64 млрд т) -4,76%.

Табиғи газ ресурстары мен кен орны. Табиғи газдың әлемдік өндірілмек қоры 154,9 трлн. м³ бағаланады. Газ ресурстары қазіргі өңдеу жылдамдығына байланысты 63,1 жылға жетеді. Табиғи газдың өндірілмек қоры бойынша бірінші орынға Ресей ие – 31%. Оның қорының үштен бірі жақын орналасқан және орталық шығыс елдеріне ие, онда мұнаймен бірге өндіріледі: Иран (жалпыәлемдік қордан 14,9%-әлем бойынша 2-ші орын), Абу-Даби (4,0%), Сауд-Арабиясы (3,9%) және Кувейт (1,0%). Азия Тынықмұхиттық өңірде газ- ресурсының көбін Индонезия, Малайзия, Қытай ие. Біршама үлкен қорлар (7,2%) Африкада, Алжир (2,9%), Нигерия (2,2%) және Ливиада (0,9%). Америкалық континентте табиғи газ қорының 12,7% табылған, соның ішінде АҚШ-та – 3,1%, Венесуэлла – 2,7%, Канада- 1,1%. Батыс Еуропада 2,9%, соның ішінде Норвегияда 0,8%, Нидерландыда 1,1%,және Ұлыбританияда 0,5%.

Ірі мұнайөндіретін елдер және мұнай өндіру динамикасы. Мұнайды өндіру көлемі бойынша әлемде 1-ші орынды 1974жылға дейін АҚШ алды, одан кейін 1989 жылға дейін бұрынғы КСРО, ал 1995-2000 жж. аралығында Сауд-Арабиясы. Ірі мұнай өндіру елдерінің ондығына Иран, Қытай, Норвегия, Венесуэлла, Мексика, Ирак, Ұлыбритания, Ливия, Канада және Нигерия кіреді. 2005ж бұрынғы КСРО кейбір елдеріндегі мұнай өндіру: Қазақстан - 61, Әзірбайжан- 22, Түркменстан – 9,5 құрады. Ресейдегі мұнай өндіру көлемі 2005ж 475 млн.т құрады. Табиғи газ өндіру өндірудің әлемдік өндірілмелік қоры 60 трлн. т м³ асады, болжанған қорлар 200 трлн. м³ бағалайды. Әлемнің газ өндіру елдеріне: ТМД және АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Алжир, Индонезия, Нидерланды, Иран, Норвегия, Мексика, Өзбекстан, Түркменстан кіреді. Ресейде 2005ж газ өндірісі 641 млрд.м³ жетті.

Қазақстандағы болжанған және өндірілмек мұнай, газ қоры. Қазақстанның мемлекеттік балансында көмірсутекті шикізат кен орынның 214 бар, оның ішінде 84 өндірілуде. Қазақстандағы мұнайдың болжаулы қоры 13 млрд. т құрайды. Негізгі кен орындары батыстарында негізделген. Мұнайдың дәлелденген және өндірілмек қоры 4,3 млрд. т құрайды – әлемдегі жалпы қордың 3%. Қаз-ғы негізгі мұнай қоры 90% жуығы Кашаған, Тенгиз, Қарашағанақ, Өзен, Жетібай, Жаңа жол, Қаламқас, Кенқияқ, Қаражанбас, Құмкөл, Әлібекмола, Кенбай ірі кен орындарында негізделген.

Олардың ішінде мұнай қорының жартысы екі ірі мұнай кен орнында негізделген: Қарашаған - 7 млрд. т және Тенгиз – млрд т . Барлық табиғи газ қоры (60% шамасы) және конденсат (80%) қорының көп бөлігі Қарашағанақ кен орнына ие – 1,2 млрд. т мұнай және 1,35 трлн м ³ табиғм газ. Газ құрамы: 57% метан, 9% этан, 20% күкірт сутектен және басқалары.