76. Қалдықсыз өндіріс жасаудың негізгі принциптері.
Қалдықсыз өндіріс құрудың негізгі принциптері. Өндіріс пен қоршаған орта арасында осы уақытқа дейін байланыстың ашық типі болды. Өндірістік процесс табиғи ресурстарды қолдану мен оларды өндіріс, тұтыну құралына айналдырумен аяқталады. Өндіріс процесінен кейін тұтыну процесіне өзгереді, оны қолданғаннан кейін қолданылған өнімдер тасталынады.
Тұйықталған өндіріс жүйесі – қоршаған орта мен өндіріс арасындағы байланыстың жаңа формасы. Өндіріс келесі фундаменталды принциптерге сүйеніп құрылады: бастапқы табиғи затты біршама толық қолдану; тұтыну мен өндіріс қалдықтарын регенерацяилау әрі оларды өндірістің келесі сатысы үшін бастапқы шикізатқа айналдыру; тұтыну мен өндірістің қолданылған қалдықтарын экологиялық жүйеге ассимилияциялай алу.
Қалдықсыз өндірістің экономикалық тиімділігі. Қалдықсыз өндірістің абсолютті экономикалық тиімділігі η мына теңдеумен анықталады:
77. Экология және өндірістік экология туралы жалпы түсінік.
Экология ( лат. оіkos – үй, баспана; logos – ілім) – жеке организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасын, ортаға бейімделу заңдылықтарын, сондай-ақ организм деңгейінен жоғарырақ тұрған биологиялық жүйелердің – популяциялардың, организмдер қауымдастықтарының, экожүйелердің, биосфераның ұйымдастырылу және қызмет атқару заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Экология терминін ғылымға енгізген Э.Геккель (1866). Экология ғылымы жедел дамып, көптеген жаңа салалары пайда болды.
Қазіргі кезде экология ғылымы көптеген басқа да ғылымдармен тығыз байланыста дамып, жаңа ғылым салалары мен бағыттары пайда болуда. Мысалы, әлеуметтік экология, өнеркәсіптік экология, геоэкология, инженерлік экология, ауыл шаруашылығы экологиясы, ғаламдық экология және т.б.:[3]
Әлеуметтік экология — табиғат пен қоғам арасындағы өзара карым-қатынас заңдылықтарын "табиғат + адам + қоғам" жүйесі негізінде зерттейді.
Өнеркәсіптік экология — өнеркәсіптік нысандардың тірі организмдерге және қоршаған орта жағдайларына әсерін зерттейді.
Геоэкология — жер бетіндегі экожүйелердегі және биосфералық деңгейдегі сыртқы орта құбылыстарының өзара байланысын және олардың тірі организмдермен қарым-қатынасын зерттейді.
Ауыл шаруашылығы экологиясы — ауыл шаруашылығы салаларының сыртқы ортамен өзара қарым-қатынасын агроценоздардың даму өзгеру заңдылықтарын және ауыл шаруашылығы салаларының бір-біріне әсерін зерттейді.
Ғаламдық экология — биосфера деңгейіндегі, тіпті Күн жүйесіндегі әлемдік құбылыстарды, табиғи өзгерістерді зерттейді. Мысалы, эпидемиялық аурулар, климаттың жаппай жылынуы, азон қабатының жұқаруы, ядролық қауіп катерлер, шөлейттенудің алдын алу, т.б.
Экология - тірі организмдердің өмір сүру шартын, олардың өмір сүріп жатқан ортамен өзара байланысын зерттейтін ғылым. Табиғатқа өндіріс дамуының кері әсері үш негізгі аспектіге алып келеді: табиғи ресурстар таусылады; қоршаған орта ластанады және экологиялық тепе теңдік бұзылады; адамдардың өмір сүру жағдайы, әлеуметтік даму мен табиғи ресурстардың жұмысшы потенциалы сақталуы нашарлайды.
Өнеркәсіптік экология жалпы экологияның бөлімі ретінде, өзара байланыстарды, адамның шаруашылық әрекетінің объектілерінің қоршаған ортамен өзара байланысуын зерттейді (өндіріс, қала, ауыл шаруашылығы, гидротехникалық ғимараттар мен тағы басқасы).
Өнеркәсіптік экологияның оқу құралы барлық экосфераның элементі болатын техносфера болып табылады, оған гидросфера, атмосфера, литосфера, биосфера мен техносфера кіреді.
Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы ерекше маңызға ие болып отыр. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі және көптеген елдердің индустриалды дамуы табиғи ресурстарды пайдалануды еселеп арттырып, адамның табиғатқа әсерінің көлемін өсіре түсуде. Сонымен қатар, адамның денсаулығы мен оның материалдық жағдайы қоршаған ортаның жай-күйінің сапасына тәуелді. Сондықтан қоршаған орта туралы ілім пәнін меңгеру антропогенді және табиғи жағдайларды , адамдардың биосферадағы ролі және орны жайлы экологиялық көзқарастарын қалыптастыруда маңызды орын алады.
Ғаламат жаңалықтармен бірге өндірістің жедел дамуы, зауыттардың еселеніп салынуы, жер құнарының тас-талқанын шығарған 1953-1962 жылдардағы тың игеру , қазақ жеріндегі сынақ алаңдары күнделікті тіршілікке араласып, жетістігімен қатар апатын да ала келді.
Қазіргі кездегі шаруашылық іс-әрекеттердің қоршаған ортамен қарым – қатынасының күрделене түсуі, атмосфераның , құрлық , су экожүйелерінің беткі қабаттарының , олардың сипаттарының өзгеріске ұшырауы, энтермиялық қаруланудың күшеюі, өндірісте қажетті материалдардың шамадан тыс өндірілуіне байланасты көптеген заттардың қалдық түрінде қоршаған ортаға бөлініп шығуы, яғни қатты, сұйық және газ тәріздес қалдық заттардың мөлшерінің жоғарылап кетуі және басқа да айтулы факторлардың әсер ықпалына тікелей байланысты. Бұл аталған проблемалардың негізі адамзаттың шаруашылық іс-әрекеттер кезінде, табиғи ресурстарды үнемі пайдалану қажеттіліктерінен туындап отыр.
АҚШ, Англия,Франция, Германия, Жапония сияқты бірқатар өркениетті елдерде ірі өндіріс орындарын салмастан бұрын оның қоршаған ортаға әкелетін экологиялық шығынын есептей отырып, сол жердегі халақтың денсаулығына тигізетін әсерін ғылыми түрде тұжырымдап барып жүзеге асырады. Біздің ірі өндіріс орындарының барлығында жоғарыда аталған экологиялық шарттар ескерілмеген. Ірі өндіріс орындарынан шығатын улы газдар, ауыр металдар өндіріс орындарынан шыққан лас су көздері, өндіріс орындарының айналасындағы халықтың денсаулығына , топырақтың, ауаның құрамының өзгеруіне үлкен әсер етуде.
Жалпы ірі өндіріс орындарын дамыту 3 факторға байланысты:
1. Шикізат көзі.
2.Адам күші.
3.Су ресурстары.
Осы үш фактордың арақатынасын сақтамай ірі енеркәсіп орындарын дамыту мүмкін емес.