61. Мұнай өңдеу зауыттарының газдары, сұйық мұнай өнімдері

Табиғи және мұнайдың ілеспе газдар, газды бензиндер. Құрамы бойынша табиғи газдар екі топқа бөлінеді: құрғақ және майлы. Құрғақ және майлы газдың құрамы 4.1-кестеде көрсетілген.

Сығылған газ деп қалыпты жағдайдағы газтәрізді қоспаны айтады, негізінен пропан және бутан, пропилен дәне бутендерден тұрады.

4.1 - кесте

Құрғақ және майлы газдың құрамы (%, көлем)

Газ	Метан	Этан	Пропан	Бутан	Пентан
құрғақ	84.7	9.6	3.0	1.1	-
Майлы	36.8	32.6	21.1	5.8	3.7

Газды бензин – майлы табиғи газдан алынады. Одан пентан (амил спиртін алу үшн), изопентан (изопрен синтезі), этан (этилен, ацетилен) алады.

Бас құбырмен тасымалданатын табиғи газ метаннан басқа 3-4% көл. этан және 1,5-2% көл. пропанна тұрады.

Жоғары қысым астындағы табиғи газдан сұйық бөлігін бөліп алу әдісі оны өндірістік маймен (абсорбентпен) майда еритін газдың жоғары молекулалық бөлігін бөліп алуға негізделген. Абсорбциялық майдан еріген компоненттер қыздырумен бөлініп алынады.

Шикі мұнай – құрамына негізінен қыздыру кезінде бөлінетін және парафинді көмірсутектерден тұратын газдар (шығатын газдар) кіреді. Мұнайайдау қондырғыларының шығатын газдары – шикі мұнайды тура айдау қондырғыларынан, крекинг қондырғыларынан және риформинг қондырғыларынан бөлінетін газдар болып табылады. Мұнайды тура айдаудың шығатын газдар үлесі 23-30%. Қалғаны крекинг және риформинг газдары.

Каталитикалық крекинг кезінде С₄ көмірсутектері түзіледі. крекинг кезіндегі тұрақтандыру газдары негізінен С₃ және С₄ көмірсутектерінен тұрады. Термиялық рифорфинг газдары құрамы бойынша термиялыққа тең.

Мұнайдан мынадай өнімдер алынады: отын сұйық және газ тәріздес, жарыұқандыру керосині, еріткіштер, майлағыш майлар, консистентті майлағыштар, көмірсутектердің қатты және жартылай қатты қоспалары – парафин, цезерин, вазелин т.б., мұнай битумдары, пектер, мұнай кокстары және олардың туындылары – мылонафт, сульфоқышқылдар, майлы қышқылдар т.б., индивидуалды көмірсутектері – этилен, пропилен, бенол, толуол, ксимол т.б. Мұнай сұйық отындарды мотор бензиндері, трактор отыны, дизель отыны, қазан отыны, реактивті және турбореактивті қозғалтқыштар үшін тындар деп бөлінеді.

Мотор бензиндері тұтанудан жанатын поршеньді карбюратор қозғалтқыштарында үлкен мөлшерде тұтынылады. Мұндай қозғалтқыштармен әуе ұшқыштары, автокөліктер, мотоциклдер т.б. жабдықталған. Мұндай отындарда күкірт, органикалық қышқылдар және т.б металдың коррозиясына алып келетін қосылыстар болмайы керек. Бензидер сақтағанда тұрақты болуы керек, 25 – 200⁰С температура ралығында айдау кезінде алынатын, бастапқы және соңғы қайнау темпераурасын сипаттайтын, белгілі фракциялық құрамы болуы керек. Қаныққан булардың қысымы белгілі шектен аспауы қажет. Мысалы, авиациялық бензиндер 40⁰С – 180⁰С аралығында 97,5% дейін қайнайды, ал олардың қаныққан бу қысымы 360 мм.сын.бағ аспайды. Бензиндердің маңызды сипаттамасы антидетонациялық қасиеті болып табылады.

Іштей жану қозғалтқыш цилиндіріне бензин буларының ауамен қоспасы түседі, ол поршеньмен соғылады, содан соң оған электр шамынан от көзі беріледі. Жану кезінде түзілетін газдар поршеньді қозғалтады. Цилиндірде қоспаны сығу дәрежесі үлкен болған сайын П.Ә.К – і көп болады. Сығу дәрежесі қоспаның цилиндрде жану сипатымен шектеледі.

Қоспадағы от көзін берген кезде пайда болатын жалын әртүрлі жылдамдықпен қозғалтқыш цилиндіріне тарайды. Қалыпты жануда жалынның тарау жылдамдығы 10 – 15 м/с, алайда сығудың кейбір дәрежісінде детонация пайда болады. ол кезде жалын 1500 – 2000 м/с жылдамдықпен тарай бастайды. Детонациялық пайда болу цининдірде тырсылдаған дыбыстардың пайда болуымен, цилиндірдің өыып кетуінен, қара түтіндердің пада болуымен жүреді. Нәтижеде, отын шығымы артады, қозғалтқыш қуаты төмендеп тез ісіген шығады. Бензигдердің детонацияға қабілеттілігі октан санымен сипатталады.

Бензинің октан саны – шартты шама. Стандартты қоспадағы изооктанның проценттік мөлшері, қозғалтқыш цилиндірінде сыналатын бензинді сығу шарттарындағыдай жағдайында детонациялаушы бұл қоспа бензиндердің антидетонациялық қасиетінің өлшемі болып табылады және октан саны деп аталады. Ол іштей жану қозғалтқыш цилиндіріне сыққында бензиннің жануын, стандартты қоспаның жануымен салыстыру арқылы анықталады. Стандартты қоспа (2,2,4 - триметилпентан) және н – гептаннан тұрады. Детонацияға қабілеті өте төмен изооктанның октан саны 100 – ге тең деп, ал детонацияға өте қабілетті н – гептанның октан саны 0 – ге тең деп алу қабылданған. Изооктан мен н – гептан өоспасының октан саны құрамында изооктан мөлшеріне байланысты 80% изооктан және 20% н – гептан қоспасының изооктан саны құрамында изооктан саны мөлшеріне байланысты 0 – ден 100 аралығында өзгереді. Егер, мысалы, құрамында 80% изооктан және 20% н – гептан болатын қоспамен бензиннің детонациялық тұрақтылығы бірдей болса, онда оның октан саны 80 болады. Автокөлік бензиндерінің октан саны шамамен 76 тең. Антидетонациялық қабілеті изооктан жоғары бензиндер 100 – ден жоғары октан санына ие. Мұндай қасиеттер авияциялық бензиндерге тән. Бензиндердің детонациялық тұрақтылығы бензин құрамындағы көмірсутектерді изомерлеу және ароматизациялау арқылы арттырады, бензиндерді жоғары октанды өнімдермен араластырады – изооктанмен, изопентанмен, этилбензол т.б немесе қосымшаларды қосу арқылы – антидетонаторларды, олардың ішіндегі ең көп тарағаны тетраэтилқорғасын (С₂Н₅)₄Pb.

Трактор отыны – әдетте, жалпы мотор бензиндерінің көрсеткіштерімен сипатталатын керосин болып табылады. Трактор отынының октн саны 40 – тан кем болмауы керек.

Дизел отыны – керосин, газейль, соляр дистиляты – сығудан от алатын іштей жану поршеньді өозғалтөыштарында қолданылады. Отынның қозғалтқыш цилиндірінде тұтану қабілеті цетан санымен сипатталады. Қозғалтқышта дизел отынынның жануын оның эталонды қоспаның жануымен салыстыру арқылы цетан саны анықталады. Этанолды қоспа цетан С₁₀Н₃₄ мен d – метилнафталин С₁₀Н₇СН₃ қоспасынан тұрады. Центанның октан саны 100 деп, ал цетан d – метилнафталин саны 0 деп қабылданған. Цетан саны жоғары болған сайын, дизел отынының сапасы жоғары болады.

Қазан отыны – мазут және т.б мұнай қалдықтары.

Әуе ұшқыштарыеың реактивті қозңалтқыштары үшін отын ретінде керосин фракциясы қолданады.

Газ тәріздес мұнай отындарына, мұнай мен мұнай өнімдерін өндеу кезігде алынатын серіктес газдар мен газдар жатқызылады.

Майлағыш майларын қолдану аймағына байланысты келесі топтарға бөледі: индустриалды – машиналық т.б.; іштей жану қозғалтқыштары үшін – автотракторлық автолдар), авияциялық майлар т.б.; трансмиссионды; турбиналды; компресорлық; бу машиналары үшін – цилиндрлік; арнайы бағыттағы майлар. Майлардың сапасы майлаушы қабілетімен, тұрақтылығымен, қатаю және от алу температкрасымен, тығыздығымен, су мөлшерімен, қышқылдығымен, кокс түзгіштігімен, тұрақтылығымен т.б сипатталады.