28. Мұнай туралы түсінік. Қазақстанның мұнай кенорындары.

Мұнай өнімдерінің құпамы мен қасиеттері. Мұнай – құрамында газ тәрізді және қатты заттар еріген табиғи дисперсті сұйық көмірсутектер жүйесі. Мұнайда көмірсутектермен қатар, құрамында көміртек пен сутегіден басқа азот, күкірт, оттегі және басқа да элементтер бар гетероорганикалық гетероатомды қосылыстар кездеседі. Басқаша сөзбен айтқанда, мұнай – бұл газ тәрізді, сұйық жән қатты көмірсутекті қосылыстардың кең кешенін білдіреді. Мұнай құрамында 80-85% көміртегі және 10-14% сутегі кіреді. Мұнай көмірсутектірінің күрделі қоспас болып табылады. Көмірсутек бөлінген басқа, мұнай құрамында көмірсутекті емес бөлігі және минералды қоспалар кездеседі. Мұнайдың көмірсутегі бөлігі парафинді(алкандар), афтенді (цикландар) жіне ароматикалық көмірсутектерден тұрады. Мұнай құрамында қанықпаған көмірсутектері (олефиндер) кездеспейді, бірақ өңдеу өнімдерінде кездеседі.

Парафинді көмірсутектер СН₄ – тен С₄Н₁₀ дейін газ тәріздес. Мұнайда еріген күйде болады. Мұнайды өндіру кезінде мұнайдың қысымы төмендегенде, олар серіктес газдар түрінде мұнайдан бөлінеді. Сұйық парафинді көмірсутектер С₅Н₁₂ - тен С₁₅Н₃₄ дейін, өндеу кезінде алынатын мұнайдың сұйық бөлігі мен сұйық фракциялардың негізгі массасын құрайды. Қатты парафин көмірсутектері С₁₆Н₃₄ – тен жоғары мұнайды еріген күйде болады және одан бөлінуі мүмкін.

Нафтенді көмірсутектері мұнай көбінесе циклентон мен циклогексан туындылары түрінде кездеседі. Ароматты көмірсутектер мүнайда салыстыпмалы аз мһлшерде кездеседі, бензол және онің гомологтары түрінде. Мұнай құрамында қай класс көмірсутектерінің басым болуына қарай олар, парафинді (Баку, Ембі мұнайы), нафтенді – парафинді (Грозный, Ссурохан мұнайы), нафтенді – арлматты (Майкоп), парафинді – нафтенді ароматты (кейбір Майкоп мұнайлары) деп бөлінеді.

Мұнайлы емес көмірсутектер бөлігі күкірт өттегі және азотты ұосылыстардан тұрады. Күкірт мөлшеріне байланысты мұнайлар аз күкіртті және көп күкіртті деп бөлінеді. Оттекті қосылыстар – нафтен қышқылдары, фенолдар, шайыр заттар. Шайыр заттар мұнайға қара түс береді, қыздырғанда ыдырайды және кокс береді. Минералды қоспалар – механикалық қоспалар, су, минерал тұздар, зола. Механикалық қоспалар – бұл жерден өндірілетін мұнай аңымымен бірге шығарылатын құм, саздың қатты бөліктері. Су мұнай құрамында екі түрде болады: мұнайды тұндыру кезінде бөлінетін су және тұрақты эмульсия ретінде болады. Күл мұнайда жүздік тіпті мыңдық пайыз құрамын құрайды.

Мұнадың фракциялық құрамы, мұнайды ұайнау температуралары бойынша фракциялық айдау арқылы, фракцияға бөлініп анықталады. Фракциялық құрам мұнай сапасын бағалауға және оны ары қарай өндеу әдісін тандауға мүмкіндік береді.

Мұнайдың қасиеттері оны өндеу мен пайдалану үшін маңызды. Мұнайдың қасиеттері мұнай құрамына байланысты. Мұнадң түсі өзгереді. Көптеген мұнайлардың тығыздығы 20⁰С – та 0,83-0,97 г/см³ аралығында болады. Тұрақтылығы,тығыздығы секілді қасиеттері мұнайды құбырмен айдауға қажетті энергия шығынын анықтайды. Мұнайдың тұтқырлықтары бірдей емес және де температура артқан сайын төмендейді. Қатаю температурасының шегі үлкен шектерде тербеледі: 10 – нан – 20⁰С – қа дейін. Ол мұнайдың аққыштық қабілетінің жоғалу жағдайларын сипаттайды. Мұнайдың жану жылуы 39800 – 44000 кДж/кг.

Мұнайдан мынадай өнімдер алынады: отын сұйық және газ тәріздес, жарыұқандыру керосині, еріткіштер, майлағыш майлар, консистентті майлағыштар, көмірсутектердің қатты және жартылай қатты қоспалары – парафин, цезерин, вазелин т.б., мұнай битумдары, пектер, мұнай кокстары және олардың туындылары – мылонафт, сульфоқышқылдар, майлы қышқылдар т.б., индивидуалды көмірсутектері – этилен, пропилен, бенол, толуол, ксимол т.б. Мұнай сұйық отындарды мотор бензиндері, трактор отыны, дизель отыны, қазан отыны, реактивті және турбореактивті қозғалтқыштар үшін тындар деп бөлінеді.

Қазақстандағы мұнайдың болжаулы қоры 13 млрд. т құрайды. Негізгі кен орындары батыстарында негізделген. Мұнайдың дәлелденген және өндірілмек қоры 4,3 млрд. т құрайды – әлемдегі жалпы қордың 3%. Қаз-ғы негізгі мұнай қоры 90% жуығы Кашаған, Тенгиз, Қарашағанақ, Өзен, Жетібай, Жаңа жол, Қаламқас, Кенқияқ, Қаражанбас, Құмкөл, Әлібекмола, Кенбай ірі кен орындарында негізделген.