Қолданатын әдебиеттер тізімі

Негізгі :

1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., 1973, 1977, 1993.

2. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1996.

3. Баранникова Л. И. Введение в языкознание. Саратов, 1973.

4. Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969.

5. Хасенов Ә. Тіл білімі. А., 1996.

6. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 1999.

Қосымша:

1. Аманжолов А. С. Қазақша-орысша лингвистикалық терминдері. А., 1997.

2. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.

3. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі съөздердің грамматикалық сипаты. А., 1998.

4. Қордабаев Т. Р. Тілдің структуралық элементтері. А., 1975.

5. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. А. 1948.

6. Тектіғұл Ж. Тіл біліміне кіріспе (жаттығулар жинағы) А. 2000.

7. Истрин В. А. Возникновение и развитие письма. М., 1965.

8. Кодухов В. И. Введение в языкознание. М., 1979, 1987.

№ 26. 13-апта

Тақырып: Грамматикалық форма.

Жоспар:

1. Грмматикалық форма және сөз формалар жайында түсінік.

2. Сөздң синтетикалық формалары.

3. Сөздің аналитикалық формалары.

Глоссарий:

1. Грамматикалық форма.

2. Сөз формасы.

3. Сөздің синтетикалық формалары.

4. Аффиксация.

5. Дыбыстрдың алмасуы.

6. Сөздің аналитикалық формалары.

7. Аналитикалық конструкция.

№ 27

Тақырып: Грамматикалық категория

Жоспар:

1. Грамматикалық категория туралы түсінік.

2. Грамматикалық категориялардың түрлері.

Теориялық мәлімет:

Грамматикалық категория туралы ұғым грамматикалық мағына мен грамматикалық форма туралы ұғымдармен ұштасып жатады, олармен әрқашан тығыз байланыста болады. Бұлай дейтініміз мынадан: 1) грамматикалық мағына грамматикалық категориядан тыс, оған байланыссыз өмір сүрмейді, қайта оның элементі ретінде грамматикалық категорияның құрамында өмір сүреді; 2) грамматикалық категория грамматикалық форма мен тығыз байланысты. Қандай бір грамматикалық категория болсын, ол біртектес грамматикалық мағыналарды білдіріп, кемінде екі түрлі формада көрінуі шарт. Мұнсыз бірде-бір категорияның болуы мүмкін емес. Мысалы, бір ғана септіктің формасы немесе бір ғана грамматикалық жақтың формасы өздігінен септік категориясын да, жақ категориясын да құрай алмаған болар еді. Белгілі бір тілдегі септік категориясы туралы сөз ету үшін, ол тілде, мысалы, ілік септігінен басқа барыс, шығыс септіктері және т.б. септіктердің болуы шарт. Сонда ғана септік дербес грамматикалық категория ретінде таныла алады. Грамматикалық жақ категориясы туралы І жақтан басқа ІІ жақ, ІІІ жақ болғандықтан ғана әңгіме ете аламыз. Сын есімнің шырай категориясы туралы да осыны айту қажет. Шырай категориясы бір ғана жай шырайдың грамматикалық мағынасы мен формасы құрылуы, әрине, мүмкін емес. Сын есімнің шырай категориясы оның мазмұнына енетін жай шырай, салыстырмалы шырай және күшейтпелі шырайдың мағыналары мен формаларының жиынтығынан құралады.

Қандай бір грамматикалық категория болсын, оның жалпылаушы сипаты болады. Грамматикалық категория біртектес грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық формалардың жиынтығынан құралады. Ал “ біртектес грамматикалық мағыналар” дегеннен әр басқа емес, өз ара шарттас, ыңғайлас, бір сипаттағы грамматикалық мағыналарды түсінеміз. Мысалы, грамматикалық шақ категориясы осышақ, өткен шақ, келер шақ түрінде көрінгенімен, шақтың аталған түрлерінің мағыналары - әр тектес, әр сипаттағы мағыналар емес, біртектес мағыналар, әйтеуір шақтық мағыналар. Біртектес, бір сипаттағы шақтық мағыналар әр түрлі грамматикалық формалармен берідіп, жалпы грамматикалық шақ категориясы ретінде ұғынылады. Демек, дара грамматикалық мағынаны білдіретін бір ғана форма немесе әр сипаттағы грамматикалық мағыналарды білдіретін формалар емес, біртектес, өз ара ыңғайлас грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық формалардың жиынтығы грамматикалық категория деп танылады.

Жаттығу орындау: