4.3. Definicje.

4.3.1. Łyk teorii.

D efinicja to wyrażenie podające informacje o znaczeniu jakiegoś słowa lub zwrotu. Najczęściej spotykane są tak zwane definicje równościowe (nazywane również normalnymi). Definicja taka składa się z trzech części: terminu definiowanego (tak zwanego definiendum), terminu definiującego (tak zwanego definiensa) oraz zwrotu łączącego te dwa terminy – łącznika definicyjnego.

Jako przykład definicji równościowej może posłużyć wyrażenie: Zegar jest to urządzenie do pomiaru upływu czasu. Nazwa zegar jest tu terminem definiowanym, urządzenie do pomiaru upływu czasu – terminem definiującym, natomiast zwrot jest to – łącznikiem definicyjnym.

W skrócie możemy powiedzieć, że definicja normalna przyjmuje postać A = B, gdzie A i B są nazwami.

Rodzaje definicji ze względu na ich zadania.

Ze względu na to, jaki cel przyświecał autorowi tworzącemu daną definicję, możemy wyróżnić trzy rodzaje definicji:

a) Sprawozdawcze (analityczne).

Zadaniem takiej definicji jest wierne oddanie znaczenia terminu definiowanego, tak jak funkcjonuje ono w danym języku. Definicja taka stanowi „sprawozdanie” z ogólnie przyjętej treści danego terminu. Ogromną ilość definicji sprawozdawczych znaleźć można w dowolnym słowniku języka polskiego. Definicją taką jest również podane wyżej określenie słowa zegar.

b) Regulujące.

Zadaniem definicji regulującej jest precyzacja jakiegoś terminu nieostrego. Konieczność zastosowania takich definicji występuje najczęściej w prawodawstwie. Przykładowo w celu umożliwienia wpisywania do dowodów osobistych w rubryce „wzrost” słów: niski, średni, wysoki, konieczne stało się podanie definicji regulujących znaczenie tych nieostrych terminów. Tak powstać mogła definicja: Przez wysokiego mężczyznę rozumieć będziemy mężczyznę mierzącego ponad 175 cm wzrostu. Podobny rodowód może posiadać definicja – Człowiek pełnoletni to osoba, która ukończyła osiemnasty rok życia.

Czasem, gdy przyjęte w definicji regulującej znaczenie danego terminu staje się powszechne, definicja taka może przekształcić się w sprawozdawczą.

c) Konstrukcyjne (arbitralne).

Zadaniem takiej definicji jest wprowadzenie do języka nowego terminu lub nadanie już istniejącemu nowej treści, ignorującej dotychczasową. Definicje takie występują najczęściej w nauce, na przykład gdy wynalazca nadaje nazwę zbudowanemu przez siebie urządzeniu i określa, co należy pod tą nazwą rozumieć. Z czasem utworzone w ten sposób definicje konstrukcyjne, podobnie jak regulujące, mogą stać się sprawozdawczymi.

Definicje konstrukcyjne występują również na początku różnego rodzaju zbiorów przepisów lub zawieranych umów i określają, co dane słowa będą oznaczać w dalszym ciągu tekstu. Na przykład: Pieszy – osoba, znajdująca się poza pojazdem na drodze i nie wykonująca na niej robót lub czynności przewidzianych odrębnymi przepisami, lub: Wartość polisy jest to wartość obliczana jako suma wartości jednostek funduszy przypisanych do danego rachunku po zarachowaniu z tytułu składki regularnej oraz dokonaniu stosownych odliczeń i potrąceń, gdzie środki zgromadzone w danym funduszu ustala się jako iloczyn liczby jednostek tego funduszu zarachowanych z tytułu składki regularnej znajdujących się na odpowiednim rachunku oraz wartości jednostki tego funduszu.

Warunki poprawności definicji sprawozdawczych.

Obecnie zajmiemy się warunkami poprawności definicji oraz tym, jak tę poprawność zbadać. Przedstawione niżej warunki odnoszą się zasadniczo do definicji sprawozdawczych. Definicje regulujące oraz arbitralne (jak już sama nazwa wskazuje) mogą być tworzone w sposób bardziej dowolny i nie podlegają tak ścisłym rygorom jak definicje sprawozdawcze, których zadaniem jest wierne oddanie znaczenia definiowanego terminu.

Jak już powiedzieliśmy definicja o normalnej (równościowej) budowie składa się z dwóch nazw (definiendum i definiensa) połączonych spójnikiem definicyjnym; w skrócie: A = B. Ponieważ definicja sprawozdawcza ma na celu ścisłe oddanie znaczenia terminu definiowanego przy pomocy terminu definiującego, to aby można było uznać ją za w pełni poprawną, zakresy tych terminów powinny się pokrywać. Innymi słowy, w poprawnej definicji sprawozdawczej definiendum i definiens powinny być nazwami równoważnymi. Każdy inny stosunek zakresowy pomiędzy tymi terminami to błąd definicji. Błędy te charakteryzujemy następująco:

W definicji sprawozdawczej typu A = B:

Gdy definiendum (A) jest nadrzędne do definiensa (B), to mówimy, że definicja jest za wąska;

Gdy definiendum (A) jest podrzędne do definiensa (B), to mówimy, że definicja jest za szeroka;

Gdy definiendum (A) krzyżuje się z definiensem (B), to mówimy, że definicja obarczona jest błędem krzyżowania zakresów;

Gdy definiendum (A) wyklucza się z definiensem (B), to mówimy, że definicja obarczona jest błędem wykluczania zakresów.

W praktyce najczęściej występują w definicjach pierwsze dwa błędy (definicja za szeroka lub za wąska); natomiast ostatni z błędów (wykluczania zakresów) nie występuje prawie nigdy (poza specjalnie w tym celu spreparowanymi przykładami w podręcznikach do logiki).