4.2.4. Praktyka: Dobieranie innych nazw do nazwy podanej.
Inny rodzaj zadań związanych z zależnościami pomiędzy nazwami polegać może na poszukiwaniu nazwy podrzędnej, nadrzędnej, wykluczającej się i krzyżującej do podanej nazwy A (nazwy równoważnej często nie sposób podać, więc nie będziemy jej szukać w zadaniach).
W przypadku takich zadań nie istnieje ścisła metoda ich rozwiązywania; zwykle nie mają też one jednej odpowiedzi – niemal wszystko zależy tu od inwencji rozwiązującego.
Przykład:
Dobierzemy nazwę nadrzędną, podrzędną, wykluczającą się i krzyżującą w stosunku do nazwy A – słoń.
Nazwa nadrzędna do A to posiadająca szerszy zakres niż nazwa A. W przypadku słonia może więc być to na przykład ssak (każdy słoń jest ssakiem, ale nie na odwrót).
Nazwa podrzędna do A to taka, która posiada węższy zakres. Najprostszym sposobem utworzenia nazwy podrzędnej jest zwykle dodanie do nazwy wyjściowej jakiegoś przymiotnika zawężającego jej zakres – w naszym przypadku może być to na przykład słoń afrykański (każdy słoń afrykański jest słoniem, ale nie na odwrót).
Utworzenie nazwy wykluczającej się z A nie sprawi na pewno żadnego kłopotu – przykładowo może być to mysz. Nazwę wykluczającą można też zawsze utworzyć przez zaprzeczenie nazwy A – na przykład nie-słoń.
Najtrudniejsze może być początkowo utworzenie nazwy krzyżującej się z podaną. Musimy znaleźć taką nazwę B, żeby miała wspólne desygnaty z A, ale żeby również istniały A nie będące B oraz B nie będące A. W naszym przypadku musi być to takie B, że niektóre słonie tym są, ale też takie, że niektóre słonie owym B nie są, oraz niektóre B nie są słoniami. Nazwą spełniającą takie warunki jest na przykład zwierzę żyjące w Afryce. Są bowiem oczywiście słonie żyjące w Afryce, ale są też słonie mieszkające gdzie indziej (np. w Indiach), a także zwierzęta żyjące w Afryce, nie będące słoniami.
Mamy więc:
A – słoń
nadrzędna do A – ssak
podrzędna do A – słoń afrykański
wykluczająca się z A – mysz
krzyżująca się z A – zwierzę żyjące w Afryce
▲
W arto zapamiętać!
Istnieje prosty nieformalny sposób pozwalający niemal automatycznie stworzyć nazwę krzyżującą się z dowolną podaną nazwą. Aby utworzyć nazwę krzyżującą się z A należy:
Wziąć nazwę nadrzędną do A.
(Na przykład zwierzę do nazwy słoń)
Do nazwy tej dodać przymiotnik oznaczający cechę, którą niektóre (ale nie wszystkie!) desygnaty A posiadają.
(Niektóre (choć nie wszystkie) słonie żyją w Afryce, więc cechę tę dodaliśmy do nazwy zwierzę)
Otrzymamy zapewne nazwę krzyżującą się z A. W razie wątpliwości można to sprawdzić przy pomocy diagramów Venna.
Przykład:
Dobierzemy nazwę nadrzędną, podrzędną, wykluczającą się i krzyżującą z nazwą A – nieuczciwy polityk.
Nazwą o szerszym zakresie do A, a więc do niej nadrzędną będzie na pewno polityk.
Tworząc nazwę podrzędną do A możemy dodać do A jakąś zawężającą cechę – na przykład amerykański nieuczciwy polityk.
Uwaga na błędy!
Tworząc nazwę podrzędną do A poprzez dodanie przymiotnika zawężającego zakres, musimy dodać ten przymiotnik do całej nazwy A, a więc na przykład do nieuczciwy polityk, a nie tylko do samego polityk. W przeciwnym razie dostaniemy zapewne nazwę krzyżującą się zamiast podrzędnej.
Jako przykład nazwy wykluczającej się z A posłużyć może uczciwy polityk.
Nazwę krzyżującą się spróbujemy utworzyć w sposób podany wyżej. Weźmiemy więc nazwę nadrzędną do A, na przykład człowiek i dodamy do niej cechę, jaką zapewne niektórzy nieuczciwi politycy posiadają, na przykład wiek powyżej 40 lat. Otrzymujemy zatem nazwę człowiek mający ponad 40 lat. Innymi nazwami krzyżującymi się utworzonymi w ten sposób mogłyby być: polityk angielski lub człowiek noszący okulary.
Mamy więc:
A – nieuczciwy polityk
nadrzędna do A – polityk
podrzędna do A – amerykański nieuczciwy polityk
wykluczająca się z A – uczciwy polityk
krzyżująca się z A – człowiek mający ponad 40 lat
▲